محمدعلی شمس، استاد دانشگاه: همان قدر که فیلم اول جوکر (2019) به برخی از سینه‌فیل‌های ایرانی امید واهی داده بود، جوکر دوم (2024) کورسوی امید را بست، البته اگر صرفاً به دنبال تمجید متعصبانه از عناصر کم‌اهمیتی مثل هنرنمایی منحصر به فرد واکین فینیکس نباشیم. شاید عجین شدن تحسینِ فینیکس و تقبیحِ فیلم برای برخی متناقض به نظر بیاید. اما واقعیت آن است که در سینما، ترکیبِ همگون و منسجم اجزاست که باید در داوری پایانی ما مد نظر قرار گیرد نه ویژگی‌های قائم به ذاتِ اجزای منفصلِ این ترکیب. بنابراین حتی اگر با اغماض، بازی فینیکس را قابل قبول در نظر بگیریم، نمی‌توانیم آن را عنصری مستقل و منفک از کلیت اثر به حساب آوریم. ذکر این مقدمه لازم بود تا خواننده‌ محترم از موضع نگارنده مطلع باشد و بداند که قصد ما نقدِ منصفانه است نه تخریبِ عیب‌جویانه. تقریباً تمام موافقان و مخالفان جوکر 2 بر سر یک نکته اتفاق نظر دارند و آن اینکه این فیلم اخیر از جوکر اول عقب‌تر است. وضعیت اسف‌بار گیشه هم در عمل مؤید همین نظر است. وظیفه‌ نقد تشریح دلایل این پسرویِ سینمایی است که خوشبختانه منجر به یک شکست تجاری هم شده است. گفتیم «خوشبختانه» چون از فروختنِ فیلم‌های بد باید ترسید و با دیدن سقوط‌شان می‌توان به شعور مخاطب عام سینما امید بست. برای شناختن عوامل نزول جوکر باید نگاهی به ریشه‌هایش بیندازیم.
جوکر، مثل بسیاری از دیگر شخصیت‌های هالیوود، از داستان‌های مصور به سینما خزیده است. البته این اولین حضور جوکر در سینما نیست. اکثر مخاطبان ایرانی به ویژه جوانان نسل حاضر، شخصیت جوکر را اولین بار در بتمنِ کریستوفر نولان دیده‌اند. تأثیر این تصویرِ اولیه تا حدی بوده که این دو فیلم تمام جوکری همچنان زیر سایه‌ سنگین جوکر معروف فیلم بتمن با بازی هیث لجر قرار دارند. اما جوکر جدید به‌ویژه همین دومی نه از پشتوانه‌ داستان مصور بهره‌ای برده و نه توانسته صلابتی مشابه بدمنِ فیلم نولان داشته باشد. به بیان دیگر، هم سرمایه‌ فرامتنی‌اش را هدر داده و هم فرصتِ بینامتنی درون سینمایی‌اش را از دست داده است. ظاهراً در انتهای فیلم شاهد همزمانیِ مرگ واکیم فینیکس و تولد همان جوکر اصلی‌ایم اما چنین نقطه‌ اتصال ابتر و دیرهنگامی به هیچ کارِ روایت نمی‌آید. خاطره‌ جوکرِ موفقِ فیلم نولان در جوکر 1 با شیبی ملایم‌تر و در جوکر 2 با یک سقوط آزاد محو می‌شود تا در نقطه‌ پایانی به‌جای پیوند موفق این دو و تقویت ایده‌ اصلی سری داستان‌های جوکر، شاهد رها شدن شخصیت در دالانی بی‌انتها باشیم. این وضعیت حتی از یک پایانِ بازِ غیرمسئولانه هم عقب‌تر است. در پایان‌های باز، کارگردان به جای ختم مسئولانه‌ روایت، آن را به دوش مخاطب می‌اندازد. اما در انتهای جوکر، مخاطب اصلاً نمی‌داند چه حسی باید نسبت به شخصیت اصلی داشته باشد. این سردرگمی حسی نتیجه‌ بی‌سامانیِ ساختار اثر است.
علت مرکزیِ مشکلات ساختاریِ فیلم، دور شدن شخصیت جوکر از خاستگاه اصلی و قرار گرفتنش در جایگاهی نامناسب است. این جایگاه با کلیدواژه‌ اعتراض پیوند خورده و باری را بر دوش جوکر می‌گذارد که فیلم ابدا یارای کشیدنش را ندارد. جوکر 1 دو رانه‌ جامعه‌شناختی و روانشناختی داشت که در اولی دورو و در دومی نیمه‌موفق بود. منظور از دورویی جامعه‌شناختی این است که فیلم از یک سو ادعای ایستادن کنار طبقه‌ فرودست و نقدِ ساختارهای قدرت را دارد اما از سوی دیگر مرزی بین اعتراض و اغتشاش نمی‌بیند. حتی موفقیت نصفه‌و‌نیمه در شخصیت‌پردازی که مرهون رویکرد روانکاوانه و کاویدن کودکی جوکر است وقتی با این دورویی ترکیب می‌شود نتیجه‌ای جز تمسخرِ اعتراض و تنزل دادن آن به اغتشاش کور ندارد. در جوکر 1 شاهدِ همراهی عمومی اغتشاشگران در خیابانیم و در جوکر 2، هم بندهای او در آسایشگاه خلافکارانِ روان‌پریش جای همان جماعت همراه را گرفته‌اند. این توازی بصری، هم‌نشینیِ اعتراض اجتماعی و بی‌خردی را القا می‌کند. خشمِ جوکر نسبت به مظالمِ جامعه‌ پیرامونش چنان آلوده به عقده‌گشایی شخصی است که تا مرحله‌ قتل مادر خودش هم پیش می‌رود، و قراردادنِ جنایت در نقطه‌ مرکزی اعتراضِ اجتماعی، بزرگ‌ترین خیانت است به اعتراضاتِ شریفِ فرودستان جامعه.
کمی هم از هنرپراکنی لیدی گاگا بگوییم! حضورش صدمه‌ بدی به فیلم زده و ابداً در خدمت قصه‌ جوکر نیست. ماجراجویی مذبوحانه‌ فیلم در بهره‌گیری از پتانسیل‌های ژانر موزیکال به بهانه‌ حضور یک خواننده- بازیگر شروع می‌شود ولی کارکردی جز شلختگی لحن فیلم ندارد. ظاهراً قرار است بخش‌های موزیکال نماینده‌ سوبژکتیوِ جوکر باشند اما دخالت لیدی گاگا در آن‌ها حتی به همین قاعده‌ درون اثر هم وفادار نمی‌ماند. گاگا همان کاری را با جوکر مفلوک فیلم می‌کند که کلیت این دو فیلم با جوکر داستان مصور اصلی کرده است؛ او را مصرف می‌کند و دور می‌اندازد.
بدین ترتیب بدمنی جذاب تبدیل به ضدقهرمانی نه‌چندان دلچسب می‌شود. هم اکنون بحثی بی‌پایان بین منتقدان خارجی در جریان است که تلاش می‌کنند کشف کنند این جوکر اخیر ویلن (شخصیت شرور داستان) است یا ضدقهرمانی خودخواه. پاسخ روشنی وجود ندارد. از آنجا که تکلیف فیلم حتی با خودش هم روشن نیست، بهتر است ما نیز آن را بیش از این جدی نگیریم.