ندا اظهری، مترجم: سرقت علمی و نگارش مقالات جعلی از معضلاتی است که سال‌هاست دامنگیر حوزه مقالات در دنیا شده است. اما حالا محققان به نتایجی دست یافته‌اند که نشان می‌دهد درکنار مقالات جعلی و به‌اصطلاح سرقت‌های علمی، داوری‌های جعلی نیز اتفاق می‌افتد که درواقع طی آن، داوران چیزی را داوری نمی‌کنند، بلکه تنها به تکرار عباراتی می‌پردازند که درظاهر نشان از داوری آنها دارد، اما عملا این‌گونه نیست. MDPI (موسسه انتشارات دیجیتال چندرشته‌ای)، یکی از ناشران مشهور با دسترسی مقالات آزاد در دنیای علم، به‌تازگی در تلاش برای حفظ بالاترین استانداردهای یکپارچگی آکادمیک، موضوع مهمی را در فرآیند بررسی داوری‌های دقیق مقالات تحت‌عنوان reviewer mill یا «داوری جعلی» کشف کرده و فعالانه درحال بررسی آن است. پروفسور ماریا د لاس آنجلس اویدو گارسیا از دانشگاه «سویل» اسپانیا، این تحقیقات را انجام داده است. او تحقیق روی این موضوع را پس از مطالعه یک گزارش داوری مشکوک که درمورد مقاله‌ای در مجله پزشکی بالینی MDPI منتشر شده بود، آغاز کرد.
در این تحقیقات مشخص شده فرآیند داوری جعلی، 84 مقاله منتشرشده در 23 مجله را تحت‌تاثیر قرار داده است. این کشف توسط تحقیقات داوطلبانه‌ای آشکار شد که به‌صورت آنلاین از سوی سازمان Predatory Reports که هدف آن برجسته کردن شیوه‌های انتشار غیراخلاقی مقالات است، منتشر شد. این موقعیت شامل سوءاستفاده از گزارش بررسی دقیق مقالات، در درجه اول از طریق ارسال گزارش‌های قالب‌بندی شده و دستکاری استنادها برای گنجاندن منابع نامربوط یا خوداستنادی شده است. به‌رغم شدید بودن این مشکل، تحقیقاتی که از سوی MDPI انجام شده، 10 داور را شناسایی کرده که مسئول بروز این تناقضات هستند. هیچ مدرکی دال بر فرآیند جعل ویراستاران میهمان یا نویسندگان همکار و داوران یافت نشد. جالب توجه است که در این میان MDPI اقدامات اصلاحی نظیر تماس با افراد آسیب‌دیده و داوران مرتبط، همکاری با موسسات دانشگاهی و طی فرآیند داوری و تصحیح کامل مقالات دستکاری‌شده را انجام داده است.
تنها 2 داوری دقیق در 13 گزارش
محققان به‌تازگی نسبت به فرآیندی که در دانشگاه‌ها اتفاق می‌افتد، هشدار داده‌اند. تجزیه‌وتحلیل آنها از 50 گزارش داوری از مقالات دانشگاهی ارائه‌شده برای انتشار به این نتیجه رسیده که سرقت علمی در گزارش‌های داوری دقیق تحلیل‌شده، بسیار زیاد است. این گزارش‌ها اساسا بی‌معنا، مبهم و بی‌ربط با نسخه اصلی و واقعی گزارش بوده‌اند. اگرچه ممکن است صرفا سرقت علمی مربوط به گزارش‌های داوری باشد که یا ترکیبی کامل یا جزئی از منابع مختلفی است که مستلزم سرقت فکری بدون شناخت حاکمیت فکری است، تجزیه‌وتحلیل 263 گزارش داوری، ذهن محققان را به سوءرفتار دیگری جلب کرد که در آن، یک فرد یا گروهی از افراد به‌طور سیستماتیک گزارش‌های داوری بسیار مشابه و یکسانی را در مقالات دانشگاهی متفاوت تولید می‌کنند. اگرچه محققان از جمع 13 گزارش بررسی‌شده، تنها دو گزارش را با داوری دقیق مشاهده کرده‌اند که توسط یک فرد مورد داوری قرار گرفته بود، اما این رویه در مواردی که مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته، ثابت بوده و حجم داوری‌های جعلی بسیار بالاست. علاوه‌بر این، چنین عملکرد ضعیفی در بسیاری از موارد با استناد اجباری داوری مرتبط است.
بررسی 263 مقاله با گزارش داوری
این استاد دانشگاه درطول تحقیقاتی که انجام می‌داد، متوجه نوعی استناد اجباری در مقالات شد. او در جست‌وجوی سایر گزارش‌های داوری برای یافتن موارد مشابهی از استناد اجباری، الگویی را در محتوای گزارش‌های داوری شناسایی کرد، حتی از جست‌وجوی گوگل برای یافتن گزارش‌های داوری مشابه کمک گرفت و از زنجیره‌های کلمات (هم جملات کامل و هم ناقص) به همراه نام داور استفاده کرد. او از زمان شروع این تحقیق تاکنون 263 گزارش داوری را جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل کرده که به‌صورت آنلاین می‌توان به آنها دسترسی پیدا کرد. این تعداد گزارش درمورد مقالات منتشرشده در 37 مجله است که عمده آنها (98.1 درصد) متعلق به انتشارات MDPI است که همگی، آثار داوری‌شده توسط 26 داور معروف به‌اضافه برخی از داوران ناشناس است. بنابراین مراکز داوری مقالات حداقل بیش از سه‌سال روی این مقالات کار کرده‌اند. گزارش‌های موردبررسی بین 9 فوریه 2021 تا 8 ژانویه 2024 منتشر شده‌اند. داورانی که روی فرآیند داوری مقالات فعالیت می‌کنند، ممکن است به‌صورت انفرادی یا همراه با سایر داوران (متشکل از یک گروه دو نفره تا حداکثر 10 نفر) به‌عنوان همکار یا نویسندگان مشترک حضور داشته باشند. بررسی‌های دقیق مقالات به‌رغم کاستی‌های موجود و فضایی برای بهبود، راهی است که حتی امروزه در دوران دیجیتال، به‌منظور کنترل کیفیت و یکپارچگی پژوهش‌های علمی، تسهیل شده و ارزیابی‌های حیاتی از جدید بودن، کیفیت، تاثیر و اخلاقی بودن پژوهش‌های دانشگاهی در دستورکار قرار گرفته است.
وقتی فقط تکرار می‌کنند نه داوری!
بدون‌شک مراکز داوری مقالات، گزارش‌هایی از جعل و سوءاستفاده را نشان می‌دهند که ماهیت و دلیل وجودی بررسی‌های دقیق را گمراه می‌کند و در بدترین حالت، اعتماد به علم یا حداقل یافته‌های علمی منتشرشده را از بین می‌برد. با توجه به این وضعیت، پژوهشگران و به‌طورکلی جامعه، وظیفه نظارت بر کیفیت گزارش‌های داوری‌شده را هنگام بررسی و مطالعه یک مقاله علمی مشترک برعهده دارند. نظرات داوران کلی است و بارها و بارها آنچه را واقعا مورداستفاده مجدد قرار می‌گیرند، به‌عنوان نظرات معنی‌دار پنهان می‌کنند، به‌طوری‌که برای ارزیابی یک گزارش داوری به‌عنوان گزارش جعلی، نه تخصص بالایی در موضوع لازم است و نه آموزش آکادمیک. درواقع با توجه به اینکه هیچ ارزیابی‌ای از محتوای مقالاتی که در دست بررسی و داوری هستند وجود ندارد، این نتیجه به‌دست می‌آید که گزارش‌های داوری‌های مقالات جعلی هستند. درعوض داوران کاری جز تکرار جملات و سوالات عمومی انجام نمی‌دهند و به‌راحتی همان عبارات و کلمات را در مقالات حوزه‌های مختلفی چون علوم اجتماعی، فیزیک نظری و زیست پزشکی به‌کار می‌برند. به‌عبارتی در داوری جعلی داوران درحقیقت هرگز دست‌نوشته یا مقالات را داوری نمی‌کنند، بلکه یک‌سری جملات کلی، مبهم و بی‌ربط به موضوع مقاله را برای نویسندگان می‌نویسند و کپی و جایگذاری می‌کنند. ازجمله نمونه جملاتی که داوران مقالات جعلی در فرآیند داوری اشاره می‌کنند، عبارتند از: «به‌طور خلاصه، نویسنده باید یافته‌های علمی بیشتری اضافه کند.» «مقایسه نتایج حاضر با سایر یافته‌های مشابه در مقالات باید با جزئیات بیشتری موردبحث قرار گیرد.» «تازه بودن این مقالات مشخص نیست. تفاوت بین کار حاضر و کارهای قبلی باید برجسته شود.» می‌توان داوری چنین مقالاتی را با بیماران مختلفی با آسیب‌شناسی‌های متفاوت و با آنالیزها و آزمایش‌های تشخیصی مقایسه کرد که به پزشکان مختلف مراجعه می‌کنند و بدون توجه به محتوای آن تحلیل‌ها، متخصصان مختلف به یک تشخیص رسیده و درمان یکسانی را انجام می‌دهند. البته یک داور می‌تواند عبارات کلی را در میان نظرات داوری بگنجاند. با وجود این، زمانی که فرآیند یک داوری مملو از عبارات کلی با ارجاعات معدود یا بدون ارجاع مشخص به محتوای مقاله تحت داوری باشد، بسیار مشکوک است.
داوری جعلی؛ پرتکرارتر از سرقت علمی
ممکن است تصور شود داوران، ربات‌ها یا شخصیت‌های جعلی هستند تا داوران واقعی! اگرچه گاهی داوران مقالات ناشناس هستند، استفاده از کلمات در متن گزارش (همچنین در مورد استناد اجباری، ارجاعات موردنیاز و جزئیات تالیف مشترک آن) این تصور را ایجاد می‌کند که احتمالا داور هم همان فرد است. این محقق دانشگاهی معتقد است داوری جعلی تا حدودی بیشتر از سرقت‌های علمی تاییدشده‌ای هستند. در سایر گزارش‌های داوری‌شده، وجود استنادهای اجباری به‌عنوان سوءرفتار، به‌طور مصنوعی تعداد استنادات برخی نویسندگان (خودداوری‌ها و در حلقه استنادی، سایر نویسندگان) را افزایش می‌دهند. به این ترتیب با توجه به ارائه یک گزارش داوری با نظرات متنوع مربوط به بخش‌های مختلف مقاله (به‌عنوان‌مثال چکیده، مقدمه و نتیجه‌گیری)، استناد اجباری همچنان پنهان می‌ماند. دو نوع سوءرفتار به‌طور مشترک در این مسیر انجام می‌شود که یکی سرقت علمی و دیگری استناد اجباری است که نوع جدیدی از سوءرفتار را ایجاد می‌کند. درواقع ماحصل آن، تولید انبوه گزارش‌های درظاهر قانونی است که هدف آن از ارزیابی و داوری کامل مقاله و محتوای آن بسیار دور است.
چرا داوران دست به داوری جعلی می‌زنند؟
این محقق دانشگاهی به‌همراه همکاران خود به دلایل مختلفی اشاره کرده که ممکن است رفتار داوران مقالاتی که در آنها سرقت علمی اتفاق افتاده، تشریح کند که این فرآیند می‌تواند بیانگر رفتار داوران جعلی باشد. در وهله اول، میل به کسب اعتبار به‌عنوان یک داور معتبر ممکن است توضیحی باشد بر اینکه چه در یک زمینه سازمانی و چه ملی، حجم بالای گزارش‌های داوری‌شده برای داور مقالات اهمیت دارد و به پیشبرد حرفه او کمک می‌کند. به همین ترتیب اگر تعداد استنادها عاملی در روش‌های ارزیابی و ارتقای تحصیلی آنها باشد، داوران جعلی سعی می‌کنند تعداد آنها را افزایش دهند تا به‌واسطه آن بتوانند جایگاه بهتری را از آن خود کنند.
علاوه‌براین، نمی‌توان نادیده گرفت که در موسسات انتشاراتی که به کار داور از طریق مدرک پاداش می‌دهند، برخی از داوران با محدودیت‌های مالی ممکن است تصمیم بگیرند تا جایی که می‌توانند مدارکی را جمع‌آوری کنند تا خود را از بار مالی رها کنند. درنهایت، یکی دیگر از دلایل استفاده مکرر از همان محتوا در گزارش‌های داوری می‌تواند کاستی‌های داوران در زمینه‌های خاص مانند عدم تخصص در فرآیند داوری و مشکل در بیان نظرات خود به زبان انگلیسی باشد. علاوه‌بر این، دلیل احتمالی دیگر برای توضیح چنین سوءرفتاری که معمولا نادیده گرفته می‌شود، کمک به داوری جعلی از طریق گزارش‌های داوری است که هرگز آن‌گونه که باید یک نسخه دست‌نویس از مقاله را داوری نمی‌کنند. در بدترین حالت، حتی سردبیران مجلاتی که با چنین داورانی همکاری می‌کنند، ممکن است این تصور را ایجاد کنند که فرآیند بررسی دقیق مقالات عملا اتفاق نمی‌افتد. هیچ یک از این دلایل، دلیلی بر نبودن دلیل دیگر نیست و گاهی داوران با مجموعه‌ای از این دلایل دست به ناداوری می‌زنند. زمانی که ترکیبی از این دلایل وجود دارد، اهمیت نسبی آنها ممکن است در هر مورد متفاوت باشد. باوجوداین، واضح‌ترین دلیل در تحلیل عملکرد داوران جعلی، افزایش تعداد استنادها با استفاده از استناد اجباری است. در سطح جهانی، داوری‌های جعلی پیشنهاد یا نیاز به افزودن مقاله خود یا نویسنده مشترک یا مقالات همکاران خود را در مجلاتی که داوری آنها را برعهده دارند، ارائه می‌دهند. به احتمال زیاد افزایش تعداد استنادهای داوران یا همکاران آنها در برخی موارد دلیل اصلی در پس داوری‌های جعلی است؛ چراکه تعداد استنادهای آنها به‌سرعت و به‌راحتی و تقریبا بدون سرمایه‌گذاری زمانی افزایش می‌یابد. شیوه‌های استناد اجباری نیز به این معناست که نویسندگان به جای اینکه شاهد رد شدن مقالات خود باشند مایلند به‌سرعت هر ارجاعی را به مقاله خود بدهند. زبانی که از سوی داوران به کار می‌رود، برای اطمینان از در نظر گرفتن برخی ارجاعات در متن است که نکته مهمی به شمار می‌رود؛ چراکه خطر رد شدن مقالات، نویسندگان را وادار می‌کند که این قبیل ارجاعات را نیز نادیده نگیرند همان‌طور که به گفته سردبیران مجلات در استنادهای اجباری این اتفاق می‌افتد.
مقصر داوری‌های جعلی کیست؟
بدیهی است اولین مسئولیت اصلی داوری‌های جعلی برعهده داورانی است که با نادیده گرفتن اصول اخلاقی که در اصل باید ارزش کار داوری و بررسی‌های دقیق را حفظ کنند، از آن به نفع خود استفاده می‌کنند. با وجوداین، درمورد داوری‌های جعلی، طرف‌های مسئول دیگری هم وجود دارند که همان سردبیران هستند. سردبیران مجلات هر زمانی که عملکرد داوران و بررسی‌های دقیق آنها را کنترل نکرده و اقدامات لازم را برای اطمینان از کیفیت بالای داوری‌های آنها انجام ندهند، با شکست مواجه می‌شوند.
چه باید کرد؟
با وجود چنین اوضاعی نیاز به اصلاح وضعیت احساس می‌شود. البته نویسندگانی که نسبت به داوری مقالات مشکوک هستند می‌توانند به سردبیران و ناشران مجلات اطلاع دهند. علاوه‌براین، کار ارزشمند بازپرسان در این میان می‌تواند راهگشا باشد. تلاش‌هایی که به دلیل افزایش تعداد مقالات منتشر شده در هر سال صورت می‌گیرد قطره‌ای در اقیانوس است و نویسندگان نیز به‌سختی می‌توانند با این مشکل مواجه شوند. در این بین بازپرسان نیز تنها به بررسی‌ها و داوری‌های با منبع باز دسترسی دارند و هرگز نمی‌توانند به موارد محرمانه دسترسی پیدا کنند. بنابراین این مجلات و ناشران هستند که می‌توانند و باید این وضعیت را اصلاح کنند.
1) آنها باید اندازه مشکل را تعیین کرده و برای انجام این کار باید تاریخچه گزارش‌های داوری‌شده را بررسی کنند. پس از تشخیص شباهت‌ها، تحلیل باید با نگاه سردبیر و اعضای تحریریه تکمیل شود. درنهایت، در مواردی که حضور داوران جعلی روند بررسی را به خطر می‌اندازد، مقالات منتشرشده باید تا زمان ارزیابی‌های دقیق مقالات، نگران صحت آن بود. این امر به‌ویژه زمانی ضروری است که دو کارشناس داوری جعلی به‌طور همزمان یک مقاله را بررسی می‌کنند.
2) ناشران می‌توانند از روش‌های کشف تقلب یا حتی نرم‌افزارهای تشخیص متون مشابه در بررسی‌های مقالات استفاده کرده و بعد از تحلیل تقلب شناسایی‌شده از رویکرد یادگیری ماشینی برای شناسایی دقیق‌تر سرقت علمی استفاده کنند.
3) مقالاتی که به این روش شناسایی شده‌اند، با عبارت «ابراز نگرانی» مشخص شوند تا در زمان مناسب بار دیگر بررسی شوند.
4) با توجه به اینکه مسئولیت اصلی داوری‌های مقالات بر دوش داوران است اگر حقایق به‌دست‌آمده نشان از دخالت آنها در داوری جعلی مقالات داشته باشد، باید برای مدتی ممنوع‌الکار شوند.
5) تمام گزارش‌های داوری مقالاتی که انجام داده‌اند باید بار دیگر تجدیدنظر شود.
6) سردبیران باید هرگونه داوری مقالات را که متهم به بی‌کیفیت بودن هستند، از پایگاه داده مجله حذف کنند. از این رو داوری‌های جعلی نه‌تنها باید از مجلاتی که در آن نقدهای جعلی تولید کرده‌اند، بلکه در تمام مجلات آن ناشر هم باید حذف شوند تا هم به شهرت مجله و هم ناشر لطمه‌ای وارد نکند.
7) کمیته اخلاق انتشارات (COPE) و ناشران باید دستورالعمل‌هایی را برای مقابله با این نوع سوءرفتارها تدوین کنند.
