مریم فضائلی، خبرنگار گروه فرهنگ: این بحث مفصلی است که آیا حیات و هویت هنر اعتراضی مثل موسیقی رپ نیازمند دریافت مجوز از نهادهای رسمی است یا خیر؟ پاسخ به این سوال هم به اقتضای نوع مواجهه و به‌کارگیری این هنر متفاوت است. اگر به موسیقی رپ به‌عنوان یکی از قالب‌های مهم و محبوب بین طرفداران موسیقی نگاه کنید قطعا نگاه و تصمیم نهادهای رسمی برای به‌کارگیری این جنس موسیقی تغییر خواهد کرد و سازوکاری طراحی می‌کنند که فعالان این موسیقی هم در تولید محتوا نقش داشته باشند. با این حال در تمام سال‌هایی که رپ فارسی به دل جامعه ایران آمده است، مدیران فرهنگی درنهایت محافظه‌کاری و شاید از سر کم‌اطلاعی نسبت به خاستگاه اصلی موسیقی رپ، روی خوشی به آن نشان نداده‌اند. در یک ماه گذشته اتفاقاتی رخ داد که برای چندمین بار گمانه‌های رسمیت یافتن موسیقی رپ بیشتر شد. ما هم از سر کنجکاوی برای آگاه شدن از وضعیت موسیقی رپ و بررسی مجدد نسبت دولت سیزدهم با این جنس موسیقی، چندباری با مدیرکل دفتر موسیقی وزارت ارشاد تماس گرفتیم، اما پاسخی از جانب او دریافت نکردیم.
اما قضیه از چه قرار است؟ تیرماه امسال، سه همکاری بین خوانندگان پاپ و رپ اتفاق افتاد که این چراغ امید را در دل رپرهای دیگر روشن کرد. در سال‌های نه‌چندان دور، پذیرفتن انواع موسیقی پاپ هم در دستگاه رسمی فرهنگ با دشواری‌هایی همراه بود اما نکته جالب این است که حالا موسیقی پاپ رسمیت یافته و انگار قرار است به برادر ناتنی خودش یعنی موسیقی رپ رسمیت ببخشد. اصطلاحی که بین اهالی موسیقی مرسوم است، برای حضور یک خواننده یا نوازنده شاخص در آهنگ خواننده‌ای دیگر «فیت» گفته می‌شود. در تیتراژ «جوکر 2» که از شبکه نمایش خانگی پخش می‌شود امیر عظیمی خواننده پاپ با حمید صفت خواننده رپ، فیت داده‌اند. اگرچه حمید صفت به‌عنوان بازیگر فعالیت رسمی‌اش پذیرفته شده بود اما این نخستین فعالیت رسمی حمید صفت در جایگاه یک رپر بود. دومین فیت برای «علی یاسینی» و دانیال با نام هنری «د دان» در قطعه «عوض شدی» بود. سومین فیت هم بین «رضا صادقی» خواننده موسیقی پاپ با مهدی جعفرپور با نام هنری «چَرسی» بود که قطعه‌ای به نام «آدم تنها» را منتشر کردند.
رپ فارسی در پنج سال گذشته در کنار ژانر اعتراضی که ماهیت این نوع از موسیقی است به ابعاد دیگری هم توجه داشته است. ابعادی که مربوط به رشد شخصی، تمرین روی شخصیت و موفقیت بوده است. منتها جنس موسیقی رپ همچون راه رفتن روی لبه‌ی تیغی است که مواجهه برخی افراد یا مدیران با آن را پرریسک کرده است. شاید همین موضوعی است که وضعیت موسیقی رپ را برای کسب مجوز معلق نگه داشته و برایش از سمت دولت‌ها هیچ جای مشخصی تعریف نمی‌شود. در سریال‌ها و فیلم‌های ایرانی به‌ندرت استفاده از رپ رخ داده و هربار که مورد استفاده قرار گرفته، این سوال که آیا رپ مجاز است یا نه دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است.
تلویزیون هنوز در برخوردش با رپ نتوانسته چهارچوبی مشخص کند. امیر حسین مدرس و رضا عطاران در سال 1384 برای تیتراژ سریال «متهم گریخت» موسیقی را آماده کرده بودند که مدل خواندن عطاران را تبعیت از موسیقی رپ تعبیر می‌کردند. این جزء اولین حضورهای رپ در قاب تلویزیون بود. از مواجهه‌های دیگر رپ و تلویزیون می‌شود به6 فروردین امسال اشاره کرد. زمانی که رپر جوانی با نام هنری «امیر خلوت» در برنامه تلویزیونی «به وقت بهار» حاضر شد. او در این برنامه قطعه‌ای را اجرا کرد که به‌طور واضح مجوزی از جانب نهادهای رسمی فرهنگ نداشت و همین پرسش‌هایی درباره رویکرد جدید تلویزیون نسبت به موسیقی رپ ایجاد کرد. ضمن اینکه در همین ایام نوروز حمید صفت به‌عنوان یکی از خواننده‌های اسم‌ورسم‌دار موسیقی رپ، در سریال نوروزی «هفت سر اژدها» حضور داشت و جالب‌تر اینکه در این سریال به اجرای موسیقی رپ پرداخت. سینما و فیلمسازان ایرانی هم در مقاطع مختلفی سراغ موسیقی رپ رفته‌اند. برخوردهای دوگانه در شیوه به‌کارگیری موسیقی رپ در آثار سینمایی دیده می‌شد. مثلا در فیلم سینمایی «معراجی‌ها» یکی از آثار موسیقی رپ به خوانندگی «یاس» پخش شد. یاسر بختیاری با نام هنری یاس یکی از رپرهای شناخته‌شده است که در عمده آثارش از عبارات و تعابیری استفاده نمی‌کند که خارج از چهارچوب‌های اخلاقی جامعه ایران باشد. با این حال مصطفی کیایی کارگردان فیلم «بارکد» برای دریافت مجوز اکران فیلمش مجبور شد صدای یاس را از فیلمش حذف کند. با حذف صدای یاس، مجوز اکران فیلم صادر شد. البته در نمایش اولیه فیلم در جشنواره سی‌وچهارم فیلم فجر، صدای یاس در سالن برج میلاد پخش شد؛ اما حبیب ایل‌بیگی، معاون ارزشیابی و نظارت سازمان سینمایی وقت درباره حذف آهنگ بارکد از نسخه نهایی در زمان اکران فیلم گفت: «زمانی که فیلم برای حضور در جشنواره مجوز گرفت تیتراژ نداشت. در زمان ارائه فیلم به دبیرخانه جشنواره آقای کیایی ترانه یاس را در تیتراژ فیلم گذاشتند. در آن شلوغی جشنواره دوستان ما نرسیدند که دقت لازم را درباره تیتراژ فیلم داشته باشند و به آقای کیایی اعتماد کردند و فکر می‌کردند ایشان امانت‌داری می‌کنند. اما به نظرم ایشان تخلف کرده‌اند که موسیقی غیرمجازی را در تیتراژ فیلم‌شان استفاده کرده‌اند. این حرف‌ها را به خودشان هم گفته‌ام.»
یکی دیگر از مواردی که صدای یاس از تیتراژ یک اثر نمایشی حذف شد مربوط به سریال «رقص روی شیشه» است. این سریال از سال 1397 از شبکه نمایش خانگی پخش شد. نام این آهنگ «سفارشی» بود و یاس قبل از حذف این آهنگ در کانال شخصی‌اش نوشته بود: «امید که باب میل باشه. البته طبیعتا این آهنگ به گوش عده‌ای خوشایند نخواهد بود. چون حقایقی در آن بازگو شده که دلایل ضعف و بی‌هویت شدن هنر و موسیقی ایران است.» یکی از اتفاقات مهم، کنش دولت‌هایی است که با گذشت عمر ۲۰ و چندساله رپ فارسی هنوز نتوانستند تکلیف‌شان را با این بخش از هنر مشخص کنند. رپ دراین سال‌ها و با پشت سرگذاشتن چهار نسل به هویتی مستقل خودش رسیده است. در این دو دهه ترک‌ها، آلبوم‌ها و اشعاری از این نوع موسیقی توانسته است که در فرهنگ و ادبیات کشور، جایش را پیدا کند. سوءتفاهم‌ها درمورد خاستگاه موسیقی رپ باعث شکل‌گیری تصورات اشتباه درمورد این هنر اعتراضی شده است. تن مجروح رپ فارسی با گذشت بیش از 20 سال هنوز رنگ استیج قانونی را در ایران به خودش ندیده است.
دی‌ماه سال گذشته محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد در پاسخ به رسانه‌ها درباره رسمیت رپ فارسی گفته بود: «بنای وزارتخانه بر ایجاد تحول جدی و استفاده از همه گونه‌ها هست ولی در موضوع خاص رپ باید همه جوانب در نظر گرفته شود و من فکر می‌کنم بتوانیم در آینده نزدیک جمع‌بندی خود را در این باره اعلام کنیم.» گمان می‌رفت که سیاست‌های دولت سیزدهم در پذیرش این جنس از موسیقی تلطیف شده اما یک ماه بعد از این صحبت حواشی‌ای درست شد که قرار است کنسرت رپ برگزار شود. اسماعیلی در پاسخ به یکی از خبرنگاران گفت: «این اشکالی بود که پدید آمد، ما هیچ مجوزی صادر نکرده‌ایم. معاونت هنری ما امروز اعلام موضع می‌کند. خبری هم که اعلام شده کذب است.» به نظر می‌رسد موسیقی رپ و علاقه‌مندانش مسیر خود را پیدا کرده‌اند و در جایی خارج از قواعد تعریف‌شده فرهنگ رسمی فعالیت می‌کنند. نهادها و بخش‌های فرهنگی هم بدشان نمی‌آید که این وضعیت بلاتکلیف خود در مواجهه با این هنر را ادامه بدهند.
