دیپلماسی دیجیتال یا استفاده از ابزارهای دیجیتال در قلمرو دیپلماسی مفهومی روش‌شناختی است که برای تشریح تلاش‌ها و کنش‌های یک بازیگر سیاسی با استفاده از فضای مجازی نسبت به بازیگران دیگر به‌کار می‌رود، پس از همه‌گیری کرونا و گسترش محدودیت سفر و فاصله‌گذاری اجتماعی، استفاده از دیپلماسی دیجیتال افزایش یافته است. تمرکز مقاله حاضر بر مطالعه موردی استفاده ایران از رسانه‌های اجتماعی چینی به‌عنوان نمونه‌ای از دیپلماسی دیجیتال است. روابط رو به رشد چین و ایران با توجه به جنگ تجاری چین و آمریکا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در دنیای امروز، چین به‌عنوان یک ابرقدرت بین‌المللی و ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای با جاه‌طلبی قوی، نقش مهمی در نظم نوین جهانی ایفا می‌کنند و موقعیت آمریکا را به چالش می‌کشند. پژوهش حاضر می‌تواند ادراک ما از رابطه فزاینده ایران و چین و دیپلماسی دیجیتال را بهبود بخشد. یافته‌ها و بحث‌های این مقاله براساس تحلیل منابع دیجیتال شامل 625 ورودی حساب ‌رسمی سفارت ایران در سینا بلاگ، 1055 ورودی در حساب‌ رسمی آن در سینا میکروبلاگ، 259 مقاله در حساب عمومی ویچت و 17 ویدئو در دوئین و همچنین منابع ثانویه متعدد است.

  دیپلماسی دیجیتال
در این پژوهش، دیپلماسی به تبعیت از عبارت ریموند کوهن به‌عنوان «موتورخانه» روابط بین‌الملل تعریف شده است. «دیجیتال» به هر تلاش یا اقدامی مربوط می‌شود که مبتنی‌بر رایانه و ارتباط بین رایانه‌ها در فضای مجازی است، بنابراین دیپلماسی دیجیتال یک ابزار جدید دیپلماسی است که شامل استفاده از فضای مجازی برای دستیابی یا حفظ اهداف دیپلماتیک می‌شود.

  تسلط گذشته غربی در خدمت روابط فعلی 
اگرچه چین و ایران تا سال 1971 رابطه رسمی دیپلماتیک برقرار نکرده بودند، اما امروزه روابط خود را در قالب «2000 سال دوستی، همکاری و تجارت» توصیف می‌کنند. هر دوطرف تمایل دارند تاکید کنند که از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان هستند و جانشینان سلسله‌های باستانی دوران تانگ- ساسانی به‌شمار می‌روند. ابتکار یک کمربند- یک‌ راه که منبعث از جاده ابریشم باستانی است از چین آغاز شده و از ایران می‌گذرد و معنای جدیدی به این رابطه بخشیده و طرفین را بر آن داشته تا به‌دفعات ارزش نمادین این ابتکار را برجسته کنند.
پیشینه ضدامپریالیستی تاریخ مشترک و همبستگی متقابل همه سبب شده‌اند که روابط سیاسی دوطرف تحکیم شود. چین تنها 3 روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حکومت جدید جمهوری اسلامی را به‌رسمیت شناخت. از زمانی که ایران مقابله با تحریم‌های غرب را آغاز کرده، موضع چین در حمایت از برنامه هسته‌ای ایران به سنگ بنای روابط دیپلماتیک بین آنها تبدیل شده که در الگوی رای‌دهی چین در شورای امنیت سازمان ملل منعکس شده است.
علاوه‌بر این چین و ایران در حس قربانی بودن و استثمار توسط نظم جهانی غرب مشترک هستند. تصمیم‌گیرندگان در هر دو کشور روایاتی از نظام بین‌الملل را اتخاذ کرده‌اند که نظم بین‌المللی را به ناعادلانه بودن متهم می‌کند، زیرا امور جهانی به نفع قدرت‌های غربی کنترل و دستکاری می‌شود. همچنین رهبران هر دو کشور به‌دنبال محافظت از مشروعیت رژیم‌های خود در نظام بین‌المللی هستند که مطابق باارزش‌های غربی مانند دموکراسی و حقوق‌بشر طراحی شده است. این تسلط غرب در صحنه جهانی، چین و روسیه را به حمایت مستمر از حق ایران برای برخورداری از انرژی هسته‌ای سوق داده است.
دیپلماسی ایران پس از انقلاب اسلامی بر انتقال پیام انقلاب متمرکز شد. بااین‌حال به‌دلیل اِعمال ممنوعیت چین علیه همه جنبش‌های مذهبی، دیپلماسی ایرانی در سال 2019 متوجه شد که برای حفظ روابط خود با چین باید به‌شدت به این موضوع احترام بگذارند. امری که در کاهش ارجاع دیپلماسی دیجیتال ایران به مفاهیم مرتبط با صدور انقلاب در بازه زمانی پس از 2019 و درعوض تاکید بر پیشینه متقابل رنج بردن از تحریم‌های غرب نمود یافته است. دیپلماسی ایرانی با تاکید بر این‌گونه پیام‌ها قصد دارد ایران را در رده کشورهایی مانند چین و روسیه قرار دهد تا حمایت آنها را از خود برانگیزد.

  بررسی پلتفرم‌های مورداستفاده توسط سفارت جمهوری اسلامی ایران در چین
سفارت ایران در چین در بازه‌های زمانی مختلف از چهار شبکه اجتماعی برای انتقال پیام خود استفاده کرده است. نکته مهم آن است که سیر حجم فعالیت‌های سفارت در این شبکه‌ها ابتدا کم بوده و درطول زمان افزایش یافته و شدت گرفته است.
سفارت ایران اولین مطلب خود را در 20 آگوست 2011 در سینا میکروبلاگ ثبت کرد و تا 4 جولای 2014 که بدون هرگونه اعلام یا توضیحی فعالیت خود در شبکه‌های اجتماعی را متوقف کرد، سینا میکروبلاگ و سینا بلاگ اصلی‌ترین پلتفرم‌های دیپلماسی دیجیتال جمهوری اسلامی ایران در چین بودند. بااین‌حال پنج‌سال بعد و در سال 2019 سفارت دوباره شروع به فعالیت در حوزه شبکه‌های اجتماعی و علاوه‌بر فعالیت دوباره در سینا میکروبلاگ، حساب خود در وی‌چت و دوئین را هم افتتاح کرد.
  اهداف دیپلماسی دیجیتال ایران در چین
سفارت جمهوری اسلامی ایران در حساب‌رسمی خود در وی‌چت و سینا میکروبلاگ اعلام کرده است که رسالت آن تحکیم دوستی ایران و چین است. هدف دوستی تنها دولت دو کشور نیستند، بلکه این شبکه‌ها درپی ایجاد دوستی در بین مردم دو کشور نیز هستند. هدف اصلی دیپلماسی دیجیتال ایران در چین در یک پست میکروبلاگ سینا بیان شده است: «با وجود منابع محدود، ما همچنان امیدواریم که تمام تلاش خود را برای باز کردن حساب در پلتفرم‌های مختلف رسانه‌های اجتماعی انجام دهیم تا مردم ایران و چین را نزدیک‌تر و نزدیک‌تر کنیم.»
آنها امیدوارند پلتفرم رسانه‌های اجتماعی چین بتواند به‌عنوان یک کانال تعاملی جدید برای دیپلماسی عمومی بین ایران و چین عمل و پلی معنوی ایجاد کند که دو تمدن قدیمی و بزرگ را به هم متصل می‌کند. این موارد اهدافی است که در روایات رسمی ایران ارائه شده است اما فعالیت حساب‌های سفارت جمهوری اسلامی در شبکه‌های اجتماعی چین همیشه با این اهداف سازگار نیست. در بازه زمانی بین سال‌های 2011 تا 2014 به‌نظر می‌رسد دیپلماسی دیجیتالی ایران در چین نه بر روابط دوجانبه و نه بر دیدگاه مردم چین درباره ایران تاکید نداشت اما از سال 2019 شاهد آن هستیم که تغییری عمیق در دیپلماسی دیجیتال ایران رخ داده و تلاش بیشتری برای تعمیق روابط دوجانبه دو کشور انجام شده است.
براساس محتوای بارگذاری‌شده در شبکه‌های اجتماعی سینا بلاگ و سینا میکروبلاگ از آگوست 2011 تا جولای 2014 هدف از دیپلماسی دیجیتال سفارت ایران در چین در این مدت صرفا انتقال پیام‌های اصلی درمورد آموزه‌های اسلامی، انقلاب اسلامی و تحولات جاری و ارکان سیاست خارجی جمهوری اسلامی (از قبیل پان‌اسلامیسم، وحدت شیعیان، ضدآمریکا گرایی، ضداسرائیل‌گرایی و خوداتکایی) به جامعه چین بوده است. این پیام‌ها اغلب در قالب سخنرانی‌ها و بیانیه‌های اشخاص مهم سیاسی ایران مانند رهبر جمهوری اسلامی، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، ائمه جمعه و... اظهار می‌شد. در این بازه زمانی سفیر جمهوری اسلامی ایران در چین و دیگر مقامات سفارت به حاشیه رانده شده بودند و وظیفه آنها تنها انتقال و ترجمه اطلاعات از رسانه‌ها و خبرگزاری‌های داخلی مانند خبرگزاری جمهوری اسلامی، خبرگزاری دانشجویان ایران، خبرگزاری فارس و صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران بود.
زمانی که حسن روحانی به‌عنوان رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد، اصل جدیدی هم به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران افزوده شد: «تعامل با جهان»، به همین دلیل این اصل در دیپلماسی دیجیتال ایران در چین از زمان انتخاب او تا ژوئن 2014 نیز ادامه یافت. سفارت برای اینکه تصویری پویا، غیرمنزوی و دوستانه از ایران نشان دهد، در پست‌های خود در سینا وبلاگ و سینا میکروبلاگ، تصاویر و محتوای مربوط به دیدارها، تبادلات و همکاری‌های بین ایران و کشورهای خارجی را منتشر می‌کرد. در این دوران، کشورهای اروپایی به‌ویژه فرانسه، آلمان و انگلیس و کشورهای همسایه مانند ترکیه، عراق، قطر، پاکستان، آذربایجان و روسیه در اولویت روابط بین‌الملل ایران باقی بودند و تعاملات دو یا چندجانبه بین ایران و این کشورها وجود داشت. برجستگی این کشورها در محاسبات راهبردی، سیاسی و اقتصادی ایران در لحن محتوای ارائه‌شده در حساب‌های رسمی این کشور در سینا بلاگ و سینا میکروبلاگ مشخص بود.
در این دوره تعاملات دوجانبه ایران و چین نقش بارزی در دیپلماسی دیجیتال سفارت ایران در پکن نداشت. چین تنها یکی از اعضای حلقه کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی به شمار می‌رفت که ازنظر اقتصادی برای ایران مهم هستند. در این بازه تنها 8.64 درصد بلاگ‌ها و 7.33 درصد میکروبلاگ‌ها به چین یا روابط دوجانبه ایران و چین مربوط بودند. ویژگی دیگر روابط تهران و پکن در بازه زمانی مذکور سطح پایین مقامات و هیات‌های بازدیدکننده بود که عمدتا توسط مسئولان استانی دو کشور انجام می‌شد. تنها در سال 2014 و پس از سفر حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت ایران به شانگهای برای شرکت در کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا (سکا) بود که دیدارهای مقامات ارشد دو کشور با یکدیگر انجام گرفت.
در محتوای منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی سفارت در دوران ریاست‌جمهوری روحانی، دولت‌ها و شرکت‌های اروپایی در مقایسه با همتایان چینی خود نقش بیشتری به‌عنوان شریک ایران دارند. ادبیات و لحن محتوای بارگذاری شده در شبکه‌های مذکور هم حاکی از ترجیح اروپا به چین توسط مسئولان ایرانی بود. پس از سکوت و رخوت حاکم بر شبکه‌های اجتماعی سفارت ایران در پکن در حدفاصل سال‌های 2014 تا 2019، دیپلماسی دیجیتالی سفارت اکنون دستخوش تغییرات بسیاری شده است. بررسی محتوای بارگذاری‌شده توسط سفرای ایران در پکن در سینا میکروبلاگ، وی‌چت و دوئین نشان می‌دهد برخلاف گذشته که با فقدان موضوع چین در مطالب این شبکه‌ها روبه‌رو بودیم، اکنون چین به تمرکز اصلی مطالب بارگذاری شده تبدیل شده است. این تغییر قابل‌توجه در راهبرد دیپلماسی دیجیتال ایران حاکی از افزایش نقش چین در روابط بین‌الملل ایران است.
بررسی محتوای فوق‌الذکر ما را به چند نکته می‌رساند؛ اولا ایران اهمیت زیادی برای چین در امور بین‌الملل و داخلی خود قائل است. در اولین پست حساب وی چت سفارت به این نکته اشاره شده است: «رابطه بین دو کشور از دو دوست که به یکدیگر احترام می‌گذارند به دو برادر که مراقب یکدیگر هستند، ارتقا یافته است.« ثانیا از سال 2019، دیپلماسی دیجیتال سفارت ایران در چین نه‌تنها محتوای خود را با محوریت روابط دوجانبه ایران و چین افزایش داده، بلکه حمایت و تایید سیاست‌های دولت چین درمورد موضوعات حساس موردانتقاد جامعه بین‌المللی را نیز بالا برده است تا بر همبستگی دو کشور دربرابر دخالت غرب در امور داخلی سایر کشورها تاکید کند مانند سین‌کیانگ و هنگ‌کنگ. به‌عنوان‌مثال زمانی که اردوگاه‌های «بازآموزی» در سین‌کیانگ به‌شدت از سوی کشورهای غربی محکوم شد، کشاورززاده سفیر ایران در چین به‌همراه مقامات سازمان همکاری شانگهای و دیپلمات‌های بیش از 20 کشور از سین‌کیانگ بازدید کردند. به‌طور همزمان، حساب‌های سفارت در شبکه‌های اجتماعی نیز مطالبی را با هشتگ «خاطرات دیپلمات ایرانی در سین‌کیانگ» درباره واقعیات سین کیانگ منتشر کرد.

  تمرکز دوباره بر «مردم» در دیپلماسی دیجیتال در چین
بین سال‌های 2011 تا 2014، دیپلماسی دیجیتال سفارت ایران بیشتر یک کانال انتشار اطلاعات یک‌طرفه بود که فاقد هرگونه تعامل سازنده با مردم چین بود. برخی کاربران چینی در زیر وبلاگ‌ها و میکروبلاگ‌های سفارت ایران به‌صورت آنلاین نظرات خود را ارسال کردند. بااین‌حال سفارت به‌شدت منفعل بود و به‌سختی به این نظرات پاسخ داد. با توجه به اینکه بسیاری از وبلاگ‌ها و میکروبلاگ‌ها در این دوره تمرکز سیاسی و رادیکالی داشتند، برخی از نظرت مردم چین بیان می‌کردند که «ایران باید فرهنگ فارسی»و «شعر، فیلم، نقاشی، نحوه کار مردم محلی» را ترویج کند. با ‌وجود این از ژوئن 2019 اوضاع به‌طور قابل‌توجهی تغییر کرده، زیرا تلاش دیپلماسی دیجیتال آن به‌طور خاص مخاطبان چینی را هدف قرار داده و سطح بالاتری از تعامل با کسانی وجود داشته است که با محتوا درگیر هستند.
از سال 2019 شاهدیم مطالبی که در شبکه‌های اجتماعی سفارت ایران در پکن قرار داده می‌شوند، به‌طور اختصاصی برای مخاطب چینی و براساس مسائل داخلی چین مانند ترندهای فرهنگی سامان داده شده‌اند و دیگر خبری از پیام‌های کلی گذشته نیست. به‌علاوه سفارت در پست‌های خود از مردم عادی مخصوصا ایرانیانی که به زبان ماندارین مسلط هستند یا سابقه زندگی در چین را دارند، استفاده می‌کند. به‌علاوه نخبگان و افراد مشهور چینی نیز در شبکه‌های اجتماعی سفارت از تجربه سفر خود به ایران می‌نویسند.