مسافران ایرانی کشتی کن

عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: جشنواره کن روز شنبه برگزیدگان خود را در بخش‌های مختلف اعلام کرد. جشنواره‌ای که سابقه برگزاری‌اش به 76 سال پیش برمی‌گردد؛ زمانی‌که شاید خود برگزارکنندگان هم متوجه این نبودند که ممکن است این جایزه به یکی از مشهورترین جوایز سینمایی تبدیل شود، اما خوب است کمی از سابقه کن و چگونگی شکل‌گیری‌اش بدانیم. در جولای سال ۱۹۳۸، در ششمین دوره جشنواره ونیز، یک فیلم آمریکایی برنده اصلی شد، اما با فشار هیتلر همه آرا تغییر پیدا کرد. رهبر نازی‌ها دستور داده بود فیلم «المپیا» که یک پروپاگاندا برای آلمان نازی بود همراه با یک فیلم ایتالیایی به‌عنوان برنده جشنواره معرفی شوند. این حرکت خشم کشورهایی مانند فرانسه، آمریکا و بریتانیا را برانگیخت و آنها تصمیم گرفتند جشنواره ونیز را ترک کنند و دیگر به آن بازنگردند. فیلیپ ارلانگر، یکی از فیلمنامه‌نویسان و اعضای هیات اعزامی به جشنواره ونیز، در راه بازگشت به این فکر کرد که باید یک جشنواره مستقل از ونیز در فرانسه راه‌اندازی شود تا دیگر محدودیت‌های موجود را نداشته باشد. این جشنواره باید قبل از برپایی دور بعدی جشنواره ونیز بازگشایی می‌شد. پس از طی مسیرهای مختلف بالاخره شهر کن که آب‌وهوا و ساحلش تداعی‌کننده هالیوود بود، برای برگزاری این فستیوال انتخاب شد. جشنواره کن در ابتدا قرار بود بین یک تا ۲۰ سپتامبر ۱۹۳۹ برگزار شود.
بی‌طرفی یکی از اصلی‌ترین مسائلی بود که باید در این جشنواره رعایت می‌شد، بنابراین از تمام کشورهای جهان حتی آلمان و ایتالیا هم برای حضور در این جشنواره دعوت به عمل آمد. اما دعوت را رد کردند و درنهایت تنها ۹ کشور در این رویداد شرکت کردند. اما شروع جنگ جهانی دوم دقیقا در روزهایی که جشنواره کن قرار بود آغاز شود، همه برنامه‌ریزی‌ها را به‌ هم ریخت. هیات اجرایی جشنواره تلاش کردند در دوران جنگ، جشنواره را برگزار کنند، اما عملا امکان‌پذیر نبود. تا اینکه بالاخره یک‌سال پس از پایان جنگ، درحالی که اوضاع کشور فرانسه به‌شدت به‌هم‌ریخته بود، برای اولین‌بار این جشنواره کار خود را به‌طور رسمی در ۲۰ سپتامبر ۱۹۴۶ شروع کرد.

    حضور ایران و 42 جایزه در کن
اولین حضور سینمای ایران با فیلم «کوروش کبیر» ساخته مصطفی فرزانه در بخش مسابقه فیلم‌های کوتاه در سال ۱۳۴۰ شکل گرفت. اما اولین جایزه سینمای ایران در کن با فیلم «طلوع فجر» ساخته مرحوم احمد فاروقی قاجار در بخش مسابقه فیلم‌های کوتاه و دریافت جایزه شورای عالی تکنیک در سال ۱۳۴۳ رقم خورد.
پس از ۲۸ سال، جایزه بعدی سینمای ایران در جشنواره کن؛ توسط عباس کیارستمی دریافت شد. فیلم سینمایی «زندگی و دیگر هیچ» در بخش نوعی نگاه به نمایش درآمد و اولین جایزه بهترین فیلم این بخش و نیز جایزه روسلینی را به خود اختصاص داد.
جعفر پناهی در سال ۱۳۷۴ و با فیلم «بادکنک سفید» به پدیده جشنواره کن تبدیل شد و سه جایزه «دوربین طلایی»، «فیپرشی» و جایزه بهترین فیلم بخش پانزده روز کارگردان‌های کن را دریافت کرد اما دو سال بعد در سال ۱۳۷۶ مهم‌ترین جایزه سینمای ایران در تاریخ جشنواره کن نصیب سینمای ایران شد و فیلم سینمایی «طعم گیلاس» ساخته عباس کیارستمی نخل طلای جشنواره را به‌طور مشترک با فیلم «مار ماهی» ساخته «شوهی‌ایمامورا» از ژاپن دریافت کرد.
سمیرا مخملباف در سال ۱۳۷۹ و با فیلم سینمایی «تخته سیاه» موفق به دریافت «جایزه داوران» بخش مسابقه شد و در همان سال، حسن یکتاپناه با فیلم «جمعه» که در بخش نوعی نگاه به نمایش درآمده بود، جایزه دوربین طلایی جشنواره کن را به‌طور مشترک با فیلم «زمانی برای مستی اسب‌ها» ساخته بهمن قبادی دریافت کرد که این دومی در بخش 15 روز کارگردان‌ها به نمایش درآمد و دو جایزه «هنر و تجربه» این بخش و جایزه فیپرشی را نیز به خود اختصاص داد.
محسن مخملباف در سال ۱۳۸۰ با فیلم «سفر قندهار» در بخش مسابقه جشنواره کن حضور یافت و جایزه جنبی کلیسای جهانی را دریافت کرد.
رضا میرکریمی نیز با فیلم «زیر نور ماه» جایزه بهترین فیلم بخش هفته منتقدان جشنواره را دریافت کرد. در سال ۱۳۸۲، سمیرا مخملباف با فیلم «پنج عصر» دو جایزه هیات‌داوران بخش مسابقه رسمی و جایزه جنبی کلیسای جهانی و جعفر پناهی با فیلم «طلای سرخ» جایزه هیات‌داوران بخش نوعی نگاه را دریافت کرد.
محسن امیریوسفی با اولین ساخته بلند خود، «خواب تلخ» تقدیرنامه هیات‌داوران دوربین طلایی و جایزه نگاه جوان بخش پانزده روز کارگردان‌ها را در سال ۱۳۸۳ گرفت. در سال ۱۳۸۶ فیلم «پرسپولیس» ساخته مشترک مرجانه ساتراپی و ونسان‌ پارونو به‌عنوان محصول آمریکا و فرانسه در بخش مسابقه جشنواره کن به نمایش درآمد و جایزه داوران را دریافت کرد.
بهمن قبادی در سال ۱۳۸۸ با فیلم سینمایی «کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره!» در بخش نوعی نگاه حضور یافت و جایزه ویژه این بخش و جایزه فرانسوآ شالیه را به خود اختصاص داد.
عباس کیارستمی با فیلم فرانسوی/ایتالیایی «کپی برابر اصل» در بخش مسابقه کن ۱۳۸۹ حضور یافت و «ژولیت بینوش» جایزه بهترین بازیگر زن را برای بازی در این فیلم دریافت کرد.
در سال ۱۳۹۰ سه جایزه کن نصیب سینماگران ایرانی شد. جعفر پناهی جایزه کالسکه طلایی بخش پانزده روز کارگردان‌ها را دریافت داشت و محمد رسول‌اف با فیلم «به امید دیدار» جایزه بهترین کارگردانی بخش نوعی نگاه و جایزه فرانسوا شالیه را دریافت کرد.
سال ۱۳۹۲ نیز چهار جایزه به فیلم‌های سینماگران ایرانی اختصاص داده شد. اصغر فرهادی که با فیلم «گذشته» در بخش مسابقه حضور داشت، جایزه بهترین بازیگر زن را با بازی «برنیس‌ بژو » و جایزه کلیسای جهانی را دریافت کرد.
محمد رسول‌اف با فیلم «دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند» نیز جایزه فیپرشی را در بخش نوعی نگاه گرفت و آناهیتا قزوینی‌زاده نیز با فیلم کوتاه «سوزن»، محصول آمریکا، جایزه بهترین فیلم بخش سینه فونداسیون را به خود اختصاص داد.
در سال ۱۳۹۴ فیلم بلند سینمایی «ناهید» ساخته اول آیدا پناهنده جایزه «آینده روشن» در بخش نوعی نگاه را گرفت و در سال ۱۳۹۵، فیلم «فروشنده» ساخته اصغر فرهادی دو جایزه در بخش اصلی، جایزه بهترین فیلمنامه و جایزه بهترین بازیگر مرد را برای شهاب حسینی به ارمغان آورد. اما علی احمدی با فیلم کوتاه «در تپه‌ها» محصول انگلستان جایزه دوم بخش سینه فونداسیون را دریافت کرد و آیدا پناهنده نیز جایزه جنبی زنان در حرکت را طی مراسمی دریافت کرد.
جعفر پناهی در سال ۱۳۹۷ توانست با فیلم «۳رُخ» جایزه بهترین فیلمنامه کن را به خود اختصاص دهد و علی عباسی فیلمساز ایرانی‌تبار نیز با فیلم «مرز» جایزه بهترین فیلم بخش نوعی نگاه کن را به خود اختصاص داد.
در جشنواره کن 2022، جایزه فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم  (Fipresci) جایزه منتقدان بین‌المللی خود را برای بهترین فیلم بخش مسابقه اصلی کن به فیلم «برادران لیلا» اهدا کرد و از طرف دیگر زهرا امیرابراهیمی در بخش اصلی جایزه بهترین بازیگر زن را دریافت کرد.از ۴2 جایزه دریافتی سینماگران ایرانی، 41 جایزه در سال‌های بعد از انقلاب و یک جایزه در پیش از انقلاب نصیب سینمای ایران شده است. در این میان، ۳4 جایزه به مردان سینماگر ایرانی و هشت جایزه به سینماگران زن ایرانی اعطا شده که 20 درصد کل جوایز را شامل می‌شود، با این توضیح که دو جایزه دریافتی سینماگران مرد ایرانی را دو زن بازیگر غیرایرانی، یعنی «ژولیت بینوش» و «برنیس‌بژو» گرفته‌اند.هفت فیلم نیز محصول کشورهای غیرایرانی و توسط کارگردان‌های ایرانی در جشنواره کن جایزه دریافت کرده‌اند. بخش رسمی جشنواره کن شامل بخش مسابقه فیلم‌های بلند و کوتاه و نوعی نگاه تاکنون ۲4 جایزه به سینماگران ایرانی اعطا کرده که شامل ۱۰ جایزه مسابقه فیلم‌های بلند، یک جایزه بخش فیلم‌های کوتاه، دو جایزه بخش
 سینه فونداسیون، هفت جایزه بخش نوعی نگاه و سه جایزه دوربین طلایی بوده که این آخری در مراسم اختتامیه رسمی داده می‌شود اما همه فیلم‌های بلند اول کارگردان‌ها در همه بخش‌های کن را شامل می‌شود که اولین را جعفر پناهی گرفت و پس از وی حسن یکتاپناه و بهمن قبادی آن را به‌طور مشترک گرفتند و محسن امیریوسفی اما تقدیرنامه آن را دریافت کرد.در بخش هفته منتقدان تنها یک‌بار و با فیلم «زیر نور ماه» رضا میرکریمی، جایزه گرفتیم و در بخش پانزده روز کارگردان‌ها که در اساس غیررقابتی است اما شماری از سازمان‌ها و نهادهای همکار و حامی جایزه‌ای می‌دهند، چهار جایزه دریافت کرده‌ایم. اما سینماگران ایرانی ۱1 جایزه جنبی هم از کن برای سینمای ایران به همراه آورده‌اند که شامل سه جایزه فیپرشی، سه جایزه کلیسای جهانی، سه جایزه فرانس‌وآشالیه و یک جایزه دوسال پیش آیدا پناهنده (جایزه آینده روشن در بخش نوعی نگاه) است.

    داوران کن چگونه انتخاب می‌شوند
از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۴ هیات‌داوران جشنواره فیلم کن از سینماگران و افراد مشهور سینمای فرانسه تشکیل می‌شد. اما پس از سال ۱۹۵۵ و با تصمیم بر اهدای نخل طلا به جای جایزه بزرگ، با توجه به رویکرد بین‌المللی که این جشنواره داشت، داوران از میان مشاهیر صنعت سینما در جهان انتخاب شدند. در سال ۱۹۷۸، ژیل ژاکوب به هیات تصمیم‌‌گیرنده جشنواره اضافه شد و تغییرات زیادی در آن به وجود آورد. ازجمله اینکه ستاره‌های سینماگر از سراسر جهان را وارد هیات‌داوری کرد؛ روندی که تا امروز ادامه دارد. طبق اساسنامه جشنواره مسئولیت انتخاب فیلم‌ها کاملا برعهده هیات‌داوران است، به همین دلیل یک رئیس برای این هیات انتخاب می‌شود و هشت داور به قضاوت درباره فیلم‌های اصلی حاضر در این رقابت می‌پردازند. در بخش‌های فرعی جشنواره هم داورانی متناسب با موضوع بخش، از کشورهای دیگر در هیات داوری قرار می‌گیرند. نکته مهم درمورد داوران این است که اگر این داوران، کشورشان فیلمی در جشنواره داشته باشد به گفته بسیاری از کارشناسان می‌توانند نظر داوران دیگر را به سمت فیلم کشورشان جلب و آنها را متقاعد کنند که به این فیلم رای بدهند یا نه. این موضوع را داشته باشید تا به سراغ داوران ایرانی حاضر در کن در ادوار مختلف برویم و بدانیم آنها چه تاثیری در انتخاب آثار ایرانی داشته‌اند.

    داوران ایرانی حاضر در کن
با اعلام فهرست داوران بخش مسابقه اصلی جشنواره کن در سال 2022 و انتخاب اصغر فرهادی به‌عنوان یکی از داوران این دوره از جشنواره، او به‌عنوان یکی از داوران بخش رقابتی انتخاب شد تا شمار داوران ایرانی در طول ۷۵ دوره این رویداد سینمایی به عدد ۱۰ برسد که شامل ۳ مرد و ۷ زن می‌شود و عباس کیارستمی با 4 بار حضور به‌عنوان داور بخش‌های مختلف کن از این حیث رکورددار است.
اولین داوری یک سینماگر ایرانی در چهل‌وششمین دوره جشنواره کن، ۲۳ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۷۲، رخ داد که «عباس کیارستمی» به‌عنوان یکی از اعضای هیات داوری بخش رسمی انتخاب شد و البته در آن سال هیچ فیلمی از ایران در جشنواره کن حضور نداشت.
در پنجاه‌وچهارمین جشنواره فیلم کن که از ۱۹ تا ۳۰ اردیبهشت ۱۳۸۰ برگزار شد، سمیرا مخملباف پس از موفقیت فیلم‌های «سیب» و «تخته سیاه» به‌عنوان داور بخش فیلم‌های کوتاه و سینه فونداسیون در جشنواره حضور داشت. در سال ۱۳۸۰، فیلم‌های «سفر قندهار» ساخته محسن مخملباف، «ای بی‌سی آفریقا» ساخته عباس کیارستمی، «زیر نور ماه» ساخته رضا میرکریمی و «بیگانه و بومی» ساخته علی محمدقاسمی در بخش‌های مختلف جشنواره حضور داشتند و یک سال رویایی برای سینمای ایران رقم خورد و «زیر نور ماه» جایزه بهترین فیلم بخش هفته منتقدان را دریافت کرد و «سفر قندهار» نیز جایزه هیات داوری کلیسای جهانی را گرفت.
پنجاه‌وپنجمین دوره جشنواره فیلم کن از ۲۵ اردیبهشت تا ۵ خرداد ۱۳۸۱ برگزار شد و عباس کیارستمی به‌عنوان یکی از اعضای داوری بخش فیلم‌های کوتاه و سینه فونداسیون و «بهمن قبادی» به‌عنوان یکی از اعضای هیات‌داوری جایزه دوربین طلایی انتخاب شدند. فیلم‌های «دَه» ساخته عباس کیارستمی، «بمانی» ساخته داریوش مهرجویی، «آوازهای سرزمین مادری‌ام» ساخته بهمن قبادی، فیلم‌های کوتاه «چت» از شادمهر راستین و «گیوتین» ساخته بهرام عظیم‌پور در بخش‌های مختلف جشنواره کن حضور داشته و جایزه فرانسوآشالیه جشنواره کن به فیلم «آوازهای سرزمین مادری‌ام» تعلق گرفت.
پنجاه‌وهشتمین جشنواره فیلم کن هم از ۲۱ اردیبهشت تا اول خرداد ۱۳۸۴ برگزار شد و باز هم عباس کیارستمی بر مسند داوری نشست. او به‌عنوان رئیس هیات‌داوران جایزه دوربین طلایی حضور داشت و فیلم‌های «یک شب» ساخته نیکی کریمی و «جزیره آهنی» ساخته محمد رسول‌اف در جشنواره کن به نمایش درآمدند.
در پنجاه‌ونهمین دوره جشنواره فیلم کن، ۲۷ اردیبهشت تا ۷ خرداد ۱۳۸۵، «مرجانه ساتراپی» به‌عنوان یکی از اعضای هیات‌داوران بخش نوعی نگاه و «شهلا رستمی» به‌عنوان داور فیپرشی در جشنواره کن حضور داشتند. در این سال هیچ فیلمی از ایران در جشنواره کن انتخاب نشد.
شصتمین دوره جشنواره فیلم کن هم که از ۲۶ اردیبهشت تا ۶ خرداد ۱۳۸۶ برپا شد، «نیکی کریمی» به‌عنوان داور بخش فیلم‌های کوتاه و سینه فونداسیون جشنواره کن انتخاب شد و فیلم «گریه‌ها» به کارگردانی عباس کیارستمی، تنها فیلم ایرانی حاضر در جشنواره کن بود.
مرجانه ساتراپی، سینماگر ایرانی مقیم فرانسه، در شصت‌ویکمین دوره جشنواره فیلم کن، ۲۵ اردیبهشت تا ۵ خرداد ۱۳۸۷، بار دیگر به‌عنوان داور و این بار در بخش مسابقه رسمی کن به جشنواره بازگشت و فیلم «ترانه ‌تنهایی تهران» ساخته سامان سالور، تنها فیلم ایرانی جشنواره کن بود.
در شصت‌وچهارمین جشنواره فیلم کن که از ۲۱ اردیبهشت تا اول خرداد ۱۳۹۰ برگزار شد، شهلا رستمی بار دیگر به‌عنوان داور فیپرشی انتخاب شد، فیلم‌های «به امید دیدار» ساخته محمد رسول‌اف، «این فیلم نیست» از جعفر پناهی و مجتبی میرطهماسب در جشنواره حضور داشته و جایزه کالسکه زرین بخش 15 روز کارگردان‌ها به پناهی و جایزه بهترین کارگردانی بخش نوعی نگاه و جایزه فرانسوآشالیه به محمد رسول‌اف اعطا شد.
شصت‌وهفتمین دوره جشنواره فیلم کن، ۲۴ اردیبهشت تا ۴ خرداد ۱۳۹۳ شاهد حضور دو داور ایرانی بود. لیلا حاتمی به‌عنوان یکی از اعضای هیات‌داوری بخش مسابقه رسمی و عباس کیارستمی به‌عنوان رئیس هیات داوران بخش فیلم‌های کوتاه و سینه فونداسیون حضور داشتند.
در سال بعد و در شصت‌وهشتمین دوره جشنواره کن، ۲۳ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۹۴ هم «دزیره اخوان» سینماگر ایرانی مقیم نیویورک رئیس هیات داوران جایزه جنبی کوییرپالم بود و فیلم «ناهید» ساخته آیدا پناهنده و فیلم کوتاه «کشتارگاه» ساخته بهزاد آزادی در جشنواره حضور داشته و جایزه آینده روشن بخش نوعی نگاه هم به فیلم «ناهید» اختصاص یافت.
 در شصت‌ونهمین دوره جشنواره کن که از ۲۲ اردیبهشت تا ۲ خرداد ۱۳۹۵ برگزار می‌شود، «کتایون شهابی» به‌عنوان یکی از اعضای بخش مسابقه رسمی جشنواره و فیلم‌های «فروشنده» ساخته اصغر فرهادی و «وارونگی» ساخته بهنام بهزادی در کن حضور داشتند و درنهایت فیلم «فروشنده» دو جایزه بهترین فیلمنامه(اصغر فرهادی) و بازیگر مرد(شهاب حسینی) را به خود اختصاص داد.
در هفتادوپنجمین جشنواره فیلم کن هم اصغر فرهادی به‌عنوان داور این دوره، انتخاب شد و دو جایزه سهم ایران از داوری او بود؛ زهرا امیرابراهیمی برای فیلم عنکبوت مقدس و برادران لیلا ساخته سعید روستایی.

    اول اقناع بعد جایزه
اگر داوری، فیلمی از کشورش در جشنواره حضور داشته باشد نظر و آرای او روی داوران دیگر اثرگذار است. به‌معنای دیگر اول باید اقناع‌سازی صورت بگیرد و این مرحله در انتخاب برگزیدگان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
سال1395 که اصغر فرهادی برای فیلم فروشنده از جشنواره کن جایزه گرفت و شهاب حسینی هم جایزه بهترین بازیگر مرد را به‌دست آورد، در همان زمان کتایون شهابی به‌عنوان داور این دوره از جشنواره حضور داشت و همان زمان، این احتمال مطرح شده بود که نظر شهابی در انتخاب داوران برای جوایز فیلم «فروشنده» تاثیرگذار بوده است.
شاید برخی این احتمال را نپذیرند که مثلا اصغر فرهادی در اهدای جایزه به عنکبوت مقدس یا برادران لیلا تاثیرگذار باشد؛ اما اهالی سینما قبول دارند که این جنس مهندسی و طراحی داوری حتی در جشنواره‌ای در حدواندازه کن هم وجود دارد و شاهد مثالش تلاش‌های یک روز قبل از اختتامیه گلشیفته فراهانی برای جایزه گرفتن عنکبوت مقدس است. فراهانی در دو توئیت به زبان انگلیسی و خطاب به داوران جشنواره کن نوشت: «انتخاب فیلم‌ها و اعضای هیات‌داورانی که برای یکدیگر مشکل‌ساز نباشند، شایسته‌تر بود. افرادی که در ایران کار و زندگی می‌کنند مجبورند به قواعدی احترام بگذارند و آنها را رعایت کنند، وگرنه باید مثل من و زهرا امیرابراهیمی در تبعید زندگی کنند.»
او در توئیت دوم خیلی صریح‌تر به‌دنبال قرار دادن فرهادی در معذوریت رای دادن به عنکبوت مقدس بوده و نوشته است: «آیا کسی به این فکر کرده که اگر عنکبوت مقدس در کن۲۰۲۲ به هر قیمتی جایزه بگیرد، برای اصغر فرهادی، عضو هیات‌داوران که در ایران کار و زندگی می‌کند، چه عواقبی خواهد داشت؟ این فیلم آشکارا حقایق سیاهی را بیان می‌کند که دولت دلش نمی‌خواهد کسی آنها را ببیند.»
البته خود اصغر فرهادی هم می‌داند آنقدر مصونیت دارد که انتخاب و شیوه داوری‌اش در این دوره جشنواره کن، تاثیری بر ادامه فعالیتش در سینمای ایران ندارد. این توئیت‌هایی که گلشیفته فراهانی به زبان انگلیسی منتشر کرد، بیش از آنکه لازم باشد درمورد صحت مدعایش قضاوت کنیم، به درد این می‌خورد که یک گزاره مهم را ثابت کنیم؛ اینکه چقدر این امکان برای فرهادی وجود دارد که در جایزه گرفتن فیلم سینمایی عنکبوت مقدس اثرگذار باشد. اصغر فرهادی، نهایتا رای داوران جشنواره کن را به‌سمت عنکبوت مقدس برد؛ آن‌هم در جشنواره‌ای که فیلم «برادران لیلا» برآمده از سینمای ایران در جشنواره کن حضور داشت.