ابن ربّن طبری: از متقدمان اطبای نامدار ایرانی

  به گزارش «فرهیختگان»، روزنامه «فرهیختگان»، پیش از این، در ستونی تحت عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته‌مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.

پس از ابن‌ماسه، پزشک دیگر مرتبط با مکتب علمی بیمارستان مرو ابن ربن طبری بود. ابوالحسن علی بن سهل ربّن طبری پزشک، داروشناس و دانشمند بزرگ ایرانی در قرن دوم و سوم هجری و از مردم مرو بود که ازنظر علمی منزلتی والا دارد و درکنار دانشمندان بزرگی چون رازی، علی بن عباس اهوازی، ابن‌سینا، یکی از چهار دانشمند و پزشک بزرگ جهان شمرده می‌شود.گرچه احتمالا در طبرستان رشد و نمو یافته و بنابر قول مشهور، در ری و سامرا پزشکی می‌کرده، اما آوردن نام و شرح حالش در ذیل پزشکان بیمارستان مرو بدان سبب است که اولا، چنانکه ذکر آن خواهد آمد، پدرش، ربّن، از پزشکان بیمارستان مرو بوده و دیگر آنکه غالبِ آنچه ابن ربن از پزشکی می‌دانسته، وامدار پدر و محیط علمی بیمارستان مرو بوده است. نام او و شاهکارش، فردوس‌الحکمه، از روزگار وی تا به امروز پیوسته در منابع و متون تاریخی و علمی معتبر، بسیار به‌چشم می‌خورد؛ ازجمله: الحاوی فی‌الطب، کناش محمد بن زکریای رازی، الابنیهْ عن حقائق الادویهْ موفق‌الدین هروی، الفهرست ابن‌ندیم، الصیدنهْ فی‌الطب ابوریحان بیرونی، الوصلهْ الی‌الحبیب فی‌الطیبات و الطیب ابن‌عدیم، بستان‌الاطباء و روضهْ‌الالباء ابن مطران، جیب‌العروس محمد بن احمد تمیمی، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر مسعودی، الجامع لِمفردات الاغذیهْ و الادویهْ ابن بیطار، عیون‌الانباء فی طبقات‌الاطباء ابن ابی‌اصیبعه، تاریخ‌الحکماء قفطی، تقویم‌الصحهْ ابن بطلان، معجم‌الادباء یاقوت حموی و نزههْ‌الارواح و روضهْ‌الافراح شهرِزوری. مطالبی درباره زندگی ابن‌ربّن به‌صورت پراکنده در دو اثر مهم خود او، فردوس‌الحکمه فی‌الطب و کتاب الدین و الدولهْ آمده و همین مطالب مهم‌ترین مأخذ درباره شرح حال و زندگینامه او است و بسیاری از زوایای زندگی او کماکان ناشناخته مانده است.زمان تولد، نام دقیق او و پدرش، زادگاه و حتی دین او به‌درستی دانسته نیست.تاریخ تولدش را 157ق، 180، 185، 192ق و 193ق7 ذکر کرده‌اند. ابن ابی‌اصیبعه  طبرستان یا مازندران را محل تولد و پرورش وی دانسته است.اما قول درست آن است که وی در مرو زاده شده است.با این همه، سزگین این خبر را مسلم نمی‌داند. حتی بعضی او را زین خوانده‌اند و وی را از اهالی زینه طبرستان فرض کرده‌اند.

-خدایی، سیدعلی‌اکبر (1390). «ابن ربن طبری»، دایرهْ‌المعارف پزشکی اسلام و ایران، زیرنظر علی‌اکبر ولایتی، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ص 266؛ ولایتی، علی‌اکبر (1392). ایران از آغاز دوران اسلامی تا حمله مغولان، از مجموعه تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین، تهران، امیرکبیر، ج 1، بخش 2، ص 1069.

-رضوی برقعی، سیدحسین (1383 – پاییز). «نقدی بر تصحیح کتاب فردوس‌الحکمهْ: کهن‌ترین درسنامه پزشکی»، تاریخ علم، ص 179.

-رضوی برقعی، همان، ص 180؛ ولایتی، همان‌جا.

-خدایی، همان، ص 265؛ رضوی برقعی، همان‌جا.

-صدیقی، محمدزبیر (مقدمه بر فردوس‌الحکمهْ فی‌الطب)، 1928، ص و – ز؛ نویهض، عادل (مقدمه بر الدین و الدولهْ)، 1393ق، صص 10 – 9.

-دفاع، علی عبدالله (1362ق). اعلام العرب و المسلمین فی‌الطب، بیروت، ص 22، پانوشت 1؛ نفیسی، سعید (1363). نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، فروغی، ص 211؛ نجم‌آبادی، محمود (1370). تاریخ طب در ایران، تهران، دانشگاه تهران، ج 2، ص 316

-Meyerhof, Max (1931). “Ali ibn Rabban at-Tabari, ein Persischer Artz des 9. Jahrhundertsn.chr”, Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellscahft, Neue folge Band 10, p 47.

-ابن ابی‌اصیبعه، همان، ج 1، ص 309.

-نیز ← صفدی، خلیل بن ایبک (1389ق). الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، بی‌نا، ج 21، ص 151

-دفاع، علی عبدالله (1362ق). اعلام العرب و المسلمین فی‌الطب، بیروت، ص 160؛ نجم‌آبادی، همان‌جا.

-سزگین، همان، ج 3، ص 311.

-خدایی، همان‌جا.