حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی صبح روز گذشته در دیدار هیاتی عالی‌رتبه از جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس)، قضیه فلسطین را قضیه اول و مهم‌ترین مساله دنیای اسلام دانستند و با تمجید از ایستادگی و مقاومت شگفت‌آور مردم فلسطین و گروه‌های مقاومت ازجمله حماس، تاکید کردند: «پیروزی بدون مقاومت و مبارزه به دست نمی‌آید و ما براساس وعده تخلف‌ناپذیر الهی معتقدیم که موضوع فلسطین قطعا به‌نفع مردم فلسطین و دنیای اسلام تمام خواهد شد.»
 در ابتدای این دیدار صالح العاروری، نایب‌رئیس دفتر سیاسی حماس نامه اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس را تقدیم رهبر انقلاب کرد.
 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با قدردانی از مواضع بسیار خوب و مهم آقای اسماعیل هنیه در این نامه، گفتند: «حماس در قلب حرکت فلسطین قرار دارد همان‌گونه که فلسطین در قلب حرکت دنیای اسلام قرار گرفته است.»
 ایشان ایستادگی و مقاومت مردم غزه و ساکنان ساحل غربی رود اردن را بشارت‌دهنده فتح و پیروزی خواندند و افزودند: «خداوند به کسانی که ثابت‌قدم در راه او ایستادگی کنند، وعده یاری و پیروزی داده است و البته تحقق این وعده الزاماتی دارد که از مهم‌ترین آنها جهاد و مبارزه و تلاش خستگی‌ناپذیر در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، فکری، اقتصادی و نظامی است.»
 رهبر انقلاب اسلامی با تاکید بر اینکه جمهوری اسلامی ایران در قضیه فلسطین با هیچ کشوری در دنیا رودربایستی ندارد، خاطرنشان کردند: «ما همواره دیدگاه خود را درباره فلسطین به‌طور صریح و شفاف اعلام کرده‌ایم و حتی در عرصه بین‌المللی کشورهای دوست ما که در این زمینه با آنها اختلاف‌نظر داریم می‌دانند که جمهوری اسلامی در قضیه فلسطین کاملا جدی است.»
 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای افزودند: «یکی از علت‌های مهم دشمنی با جمهوری اسلامی ایران، موضوع فلسطین است اما این دشمنی‌ها و فشارها موجب نخواهد شد که ایران از مواضع خود در موضوع فلسطین کوتاه بیاید، زیرا حمایت از فلسطین یک مساله اعتقادی و دینی است.»
 ایشان تاکید کردند: «اگر دنیای اسلام به‌‌صورت متحد بر موضوع فلسطین ایستادگی می‌کرد، اکنون شرایط بهتری داشت و دوری برخی کشورهای دنباله‌رو آمریکا همچون سعودی از موضوع فلسطین یک حماقت بود زیرا اگر از فلسطین حمایت می‌کردند، می‌توانستند در مقابل آمریکا، امتیاز بگیرند.»
 رهبر انقلاب اسلامی با تاکید بر اینکه براساس سنت الهی، پیروزی مردم فلسطین و بازگشت این سرزمین مقدس به دنیای اسلام، موضوع عجیب و غیرقابل تحقق نیست، گفتند: «۴۰ سال قبل کسی باور نمی‌کرد در ایران که مرکز نفوذ و امید آمریکایی‌ها بود، یک حکومت دینی بر سر کار بیاید و سفارت اسرائیل در تهران به سفارت فلسطین تبدیل شود اما این موضوع غیرقابل باور محقق شد، بنابراین تحقق موضوعاتی که در ظاهر عجیب به‌نظر می‌رسند، امکان‌پذیر است.»
 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای افزودند: «اینکه آقای سیدحسن نصرالله می‌گوید من ان‌شاءالله در مسجدالاقصی نماز می‌خوانم، برای ما یک امید کاملا عملی و قابل تحقق است.»
ایشان با تاکید بر اینکه یکی از الزامات تحقق این امید، همان مواضع مستحکم و ایستادگی است که آقای هنیه در نامه خود به آن اشاره کرده است، گفتند:« اگر همه ما به وظایف خود عمل کنیم، وعده الهی قطعا محقق خواهد شد.»
 رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به طرح خیانت‌آمیز «معامله قرن» تاکید کردند: «هدف از این توطئه خطرناک، از بین بردن هویت فلسطینی در میان آحاد مردم و جوانان فلسطینی است که باید با همین نقطه اصلی، مقابله کرد و نگذاشت که آنها با استفاده از پول، هویت فلسطینی را از بین ببرند.»
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با تاکید بر اینکه مقابله با این طراحی نیازمند کارهای تبلیغاتی و فرهنگی و فکری است، افزودند: «یک راه دیگر مقابله با این توطئه این است که مردم فلسطین، احساس پیشرفت کنند که این موضوع تا به‌حال به لطف خداوند اتفاق افتاده است.»
 ایشان خاطرنشان کردند: «در سال‌های نه‌چندان دور، فلسطینی‌ها با سنگ مبارزه می‌کردند، اما امروز به‌جای سنگ، مجهز به موشک‌های نقطه‌زن هستند و این یعنی احساس پیشرفت.»
 در این دیدار صالح العاروری، نایب‌رئیس دفتر سیاسی حماس ضمن ابلاغ سلام و تحیات آقای اسماعیل هنیه و مردم فلسطین خطاب به رهبر انقلاب اسلامی تاکید کرد: «همان‌گونه که جنابعالی اشاره کردید، ما معتقدیم براساس وعده الهی قدس و فلسطین از چنگال صهیونیست‌ها آزاد خواهد شد و همه مجاهدان و امت اسلامی در مسجدالاقصی نماز خواهند خواند.»
 نایب‌رئیس دفتر سیاسی حماس با اشاره به مواضع قاطع امام‌خمینی(ره) در حمایت از موضوع فلسطین، قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از انقلاب، و همچنین مواضع صریح رهبر انقلاب گفت: «ما همواره قدردان حمایت‌های همیشگی و غیرقابل تغییر جمهوری اسلامی از مردم فلسطین بوده و هستیم.»
صالح العاروری با اشاره به دشمنی‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی با جمهوری اسلامی و تحریم‌ها و تهدیدها، خاطرنشان کرد: «ما به‌عنوان حرکت مقاومت و جنبش حماس همبستگی خود را با جمهوری اسلامی ایران اعلام و تاکید می‌کنیم هرگونه اقدام خصمانه درمورد ایران درواقع اقدام خصمانه بر ضد فلسطین و جریان مقاومت است و ما خود را در خط مقدم حمایت از ایران می‌دانیم.»
 وی با اشاره به توانایی‌های دفاعی جریان مقاومت در فلسطین افزود: «پیشرفت‌های دفاعی حماس و دیگر گروه‌های مقاومت به‌هیچ‌وجه قابل مقایسه با سال‌های گذشته نیست و امروز تمام سرزمین‌های اشغالی و مراکز اصلی و حساس صهیونیست‌ها در تیررس موشک‌های مقاومت فلسطین قرار دارند.»
 نایب‌رئیس دفتر سیاسی حماس با اشاره به طرح «معامله قرن» آن را خطرناک‌ترین توطئه برای از بین بردن هویت فلسطینی دانست و گزارشی از آخرین تحولات و وضعیت غزه و سرزمین‌های ساحل غربی رود اردن بیان کرد.
 در پایان این دیدار، هیات حماس تابلوی منقش به تصویری از مسجدالاقصی را به رهبر انقلاب اسلامی تقدیم کردند.
 

تحقق دو رویداد بزرگ، اولی شکار پهپاد فوق‌پیشرفته‌ آمریکایی (30 خرداد 98) و دومی توقیف نفتکش انگلیسی (28 تیر 98) آن‌هم در کمتر از یک‌ماه، تاثیرات مهمی را در فضای معرفتی-گفتمانی داخل و خارج گذاشته است. در حالی که پیش از آن آمریکا می‌گفت استراتژی «فشار حداکثری» خود را علیه ایران پیش گرفته و مدعی بود «شدیدترین تحریم‌های تاریخ» تنها بخشی از آن است و گزینه نظامی نیز اصلا منتفی نیست، اما پس از شکار گرانقیمت‌ترین پهپادش نه‌تنها نتوانست هیچ اقدام متناسبی علیه ایران انجام دهد، بلکه برجسته‌ترین موضع‌گیری‌اش به تشکر از ایران برای هدف قرار ندادن آن یکی هواپیمای جاسوسی‌اش که سرنشین‌دار بود، اختصاص یافت! انگلیس، همان بریتانیای کبیر سابق که خود را در کنار آمریکا رکن دوم نظامی غرب تعریف می‌کرد و در تمام لشکرکشی‌ها و جنگ‌آفرینی‌ها از افغانستان گرفته تا عراق و... دوشادوش ایالات متحده حاضر شده بود، نفتکش «گریس‌1» ایران را در تنگه جبل‌الطارق توقیف کرد تا هم قدرت خود را به رخ بکشد و هم از اعتبار نظامی غرب دفاع کند، اما توقیف تحقیرآمیز نفتکشش در خلیج‌فارس نشان داد که این ستون دوم امپریالیسم غربی هم نه‌تنها آن بریتانیای کبیر نیست، بلکه حتی حقیرتر از آن است که بتواند از توقیف یک کشتی‌اش ممانعت کند.

پرویز امینی، جامعه‌شناس سیاسی و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به چند سوال کلان درباره‌ این رخدادها پاسخ داده است. به‌ویژه اینکه این وقایع چه معنایی در نسبت با گذشته ایران دارد و چه پیامی برای اکنون و چه دستاوردهایی برای آینده می‌تواند داشته باشد و چرا شاید به‌عنوان یکی از حوادث نادر، در این جریان هر فردی با هر سلیقه و کیش سیاسی از این اقتدار دلشاد و شادمان شده بود؟

به‌عنوان سوال اول، این پرسش از نظر جامعه‌شناسی سیاسی می‌تواند اهمیت داشته باشد که چرا تقریبا قریب‌به‌اتفاق جامعه ایران با هر مسلک و سلیقه‌ سیاسی و فرهنگی و حتی آنها که در مسائل نه‌چندان معدودی معترض هستند، از این واقعه خوشحال بودند؟

این وقایعی که رخ داد به‌ویژه موضوع اخیر نفتکش انگلیسی، اموری است که از نظر اجتماعی معنادار است. یک جنبه آن معنای تاریخی این رخداد است. درواقع بدون داشتن یک درک و حس تاریخی نسبت به معادلاتی که بین ایران و بیگانگان خصوصا دولت انگلیس در 200 سال گذشته وجود داشته است، شاید نتوان ارزش این اتفاق اخیر را آن‌طور که باید درک کرد. مرحوم بازرگان در کتاب «سازگاری ایرانی» یک تحلیل تاریخی مردم‌شناسانه از ملت ایران و ویژگی‌های جامعه ایران دارد که بسیار تند و اصطلاحی است که شریعتی برای فیلسوفان به‌کار می‌برد. ترجمه خیلی رقیق آن «انفعال» است. بازرگان معتقد است این ویژگی انفعال برای جامعه ایرانی نشأت‌گرفته از شغل عمومی کشاورزی است، چراکه کشاورزان سعی می‌کنند خود را با شرایط طبیعی سازگار کنند؛ لذا در حوزه سیاسی- اجتماعی هم همین رویکرد را دنبال می‌کنند. بازرگان حتی محسنات و نقاط‌قوت ایران را که بزرگ‌ترینش «دوام تاریخی کشور ایران» است هم به همین ویژگی نسبت می‌دهد و می‌گوید نتیجه انفعال بوده است؛ چراکه در برابر تجاوز و تصرف، ایرانی‌ها نهایتا خود را سازگار کرده‌اند و مقابل غلبه‌ دشمن سماجت خاصی از خود نشان نداده‌اند. به همین دلیل در کتابش می‌گوید وقتی در یک مراسمی، سخنران از دوام ایران صحبت و تمجید می‌کرد، به بغل‌دستی‌ام گفتم سر دوام ایران از پفیوزی ماست!

مقصود من اصلا تایید تعبیر بازرگان نیست؛ بلکه توجه دادن و تاکید بر این نکته کلیدی است که احساس انحطاط در ایران و ایرانی در بستر تاریخی آنچنان جدی است که یک روشنفکر ملی‌گرا نیز از جامعه ایران با این تعبیر بسیار تند استفاده می‌کند. اگر سابقه‌ تحقیرهای سنگین ملت ایران پس از دو جنگ با روسیه و تحمیل قراردادهای خفت‌بار گلستان و ترکمانچای را ندانیم یا نچشیده باشیم، اگر تلخی قراردادهای 1907 و 1915 که در پی آن روسیه و انگلیس ایران را بین خودشان تقسیم کردند؛ حس نکرده باشیم، یا از قرارداد 1919 وثوق‌الدوله که امور نظامی و اداری کشور را به انگلیس واگذار کرد چیزی ندانیم یا ناکامی نهضت ملی شدن صنعت نفت و سهمگینی کودتای 28 مرداد 1332 و ده‌ها نمونه از این وقایع تلخ را نفهمیده باشیم، قاعدتا معنای این اتفاق تاریخی که اخیرا رخ داده (ماجرای نفتکش‌ها) را هم خوب متوجه نخواهیم شد.

انقلاب اسلامی بود که به این انحطاط تاریخی انفعال و استیصال طولانی برابر بیگانگان پایان داد. آنچه این رخدادهای اخیر در 40 سالگی انقلاب اسلامی را مهم می‌کند این است که ما در این موضوعات (شکار پهپاد آمریکایی و توقیف نفتکش انگلیسی) نشان دادیم نه‌تنها می‌خواهیم برخلاف قبل از انقلاب اسلامی تسلیم و منفعل نباشیم یا نه‌تنها می‌خواهیم مدافع یا مظلوم نباشیم، بلکه می‌خواهیم و می‌توانیم «مقتدر و مهاجم برابر تهدیدات» باشیم.

غیر از آن وقایع گذشته، طی سال‌ها و حتی ماه‌های اخیر هم شاهد بودیم که فشار سنگینی از ناحیه آمریکا و اروپا علیه ایران اعمال می‌شد. آمریکایی‌ها رسما می‌گفتند سیاست فشار حداکثری با گزینه نظامی احتمالی را علیه ایران پیش گرفته‌اند و معتقد بودند ایران راهی غیر از تسلیم و هماهنگ‌شدن با سیاست‌های آمریکا ندارد. فکر می‌کنید این اتفاقات اخیر روی آن معادلات هم تاثیر قابل‌توجهی گذاشته باشد؟

بله، قطعا غیر از آن وجه اهمیت تاریخی، سه اقدام اخیر ایران یعنی 1- کاهش برخی تعهدات هسته‌ای ایران در برجام، 2- ساقط‌کردن پهپاد پیشرفته و متعرض آمریکایی و 3- توقیف نفتکش انگلیسی برای زمان حال نیز معنای مشخصی دارد. طی سال‌های گذشته عملا برخی نشانه‌هایی که به بیگانگان ارسال شد مانند اینکه آب‌خوردن ما هم به تصمیم دیگران وابسته است، در ادراک آنها نسبت به جمهوری اسلامی تغییر ایجاد کرد و احساس کردند شرایط برای مهار و کنترل ایران ممکن شده است. برداشت آنها از برجام هم یک پروژه فشار و مهار ایران بود که در پسابرجام نیز با نقض و بی‌تعهدی به اجرای برجام، خروج از برجام، لشکرکشی به خلیج‌فارس و بلندکردن صدای تهدید نظامی، تروریستی اعلام‌کردن سپاه و حتی اعمال محدودیت‌های شدید درباره وزیر امور خارجه ادامه داشت. آنها این ادراک را داشتند که می‌توانند ایران را به یک شیر بی‌یال و دم و اشکم تبدیل کنند!

اما کاهش تعهدات برجامی بعد از خروج آمریکا از برجام و نقض عهد اروپایی‌ها، شکار پهپاد فوق‌مدرن و متعرض آمریکا و توقیف تلافی‌جویانه و مقتدرانه نفتکش انگلیسی، سه اقدام معنادار در نشان دادن انفعال‌ناپذیری جمهوری اسلامی و علامت شکست «پروژه مهار ایران» در پسابرجام است.

پیش‌فرضی و حتی نگرانی‌ای وجود داشت که اگر ایران مقابل آمریکا و غرب رویکرد مقابله‌به‌مثل را اتخاذ کند، نه‌تنها موضع کشورهای منطقه و دشمنان علیه ایران تندتر می‌شود، بلکه دوستانش مانند روسیه و دیگران هم احتمالا پشتش را خالی خواهند کرد؛ چراکه هزینه‌ این کار بسیار بالاست و آنها نمی‌خواهند چنین هزینه‌ای را بپردازند. آیا این پدیده‌های اخیر می‌تواند موقعیت ایران را میان دوستان و دشمنانش بهبود بخشد؟

بله، پیامد و معنای این وقایع اخیر برای آینده به همین صورت است. این رخدادها توامان قدرت سخت و نرم جمهوری اسلامی را نمایش و ارتقا داد. این اتفاقات به‌لحاظ «قدرت سخت»، توان نظامی و اقتدار دفاعی ایران را به نمایش گذاشت و نشان داد جمهوری اسلامی از یک پشتوانه قابل‌توجه و واقعی پشت ادعایش درباره اینکه «جنگ نمی‌شود» برخوردار است. به‌لحاظ «قدرت نرم» نیز این وقایع پرستیژ و اعتبار ایران را در نسبت با دوستان و دشمنانش افزایش داده است. این قدرت نرم و قدرت سخت به دوستان ما می‌گوید شما با ایران قوی و مقتدر روبه‌رویید و می‌توانید روی نفوذ و اقتدار و موقعیت ایران حساب کنید و همین امر موجب تقویت پیوندهای راهبردی ایران در منطقه و خارج از منطقه می‌شود. این دو قدرت (سخت و نرم) به دشمنان ما و سمپات‌های منطقه‌ای آنها هم این هشدار را می‌دهد که برای آنها امکان یک رویارویی موفق علیه ایران وجود ندارد و آنها نباید با دم شیر بازی کنند.

سرجمع این نمایش و ارتقای قدرت نرم و سخت در این وقایع، تولید‌کننده «بازدارندگی فعال» است. بازدارندگی فعال با توان دفاعی تفاوت دارد؛ یعنی یک وقت شما امکان مقابله با تهدید را دارید، اما نحو بالاترش و حالت بهترش آن است که بتوانید با نمایش قدرت سخت و نرم، امکان تهدید را منتفی کنید که ایران هم‌اکنون در این موقعیت دوم قرار دارد؛ چراکه توانسته با این رویکردهای اخیر، ذهنیت طرف مقابل را برای تهدید تا حد قابل‌توجهی منتفی کند. مثلا الان میان دوستان ایران می‌بینید روسیه مواضعی کاملا همدلانه با ایران اتخاذ می‌کند و از اینکه طرف ایران بایستد نگرانی ندارد. درباره همین موضوع نفتکش، یکی از مقامات وزارت امور خارجه روسیه گفته بود مواضع ایران منطقی‌تر از انگلیس است یا میان دشمنان ایران، رویکرد امارات متحده عربی تا حدی تعدیل شده است و سفیر عربستان در سازمان‌ملل هم اخیرا گفته است که با ایران نه در یمن و نه در جای دیگر جنگی نداریم. ترامپ هم تا این لحظه عملا پشت انگلیس را خالی کرده و گفته است دراین‌باره توافق مکتوبی با انگلیس ندارد!

آن‌طور که شما اشاره کردید، رویکرد خروج از انفعال نه‌تنها پروژه مهار ایران را ناکام گذاشته است بلکه قدرتی از ایران به معرض نمایش گذاشته که می‌تواند آورده‌های مهمی به‌لحاظ راهبردی برای ایران در پی داشته باشد. فکر می‌کنید برای حفظ این رویکرد با چه چالش‌هایی در داخل مواجه هستیم؟

دو رویکرد در این تجربه‌ پنج،‌ شش‌ساله در برابر هم بوده‌اند. دیدگاه «رئالیستی» -که معتقد است در واقعیت امر ما «به‌اندازه‌ای در دنیا حق داریم که قدرت داریم»- در برابر دیدگاه «ایده‌آلیستی» که یک خوش‌بینی به روابط بین‌الملل دارد. «امضای کری تضمین است» نماد و آیکونی برای این دیدگاه دوم است و تجربه‌ این پنج، شش سال خصوصا برجام نشان داد دیدگاه ایده‌آلیستی نمی‌تواند به سوالات و نیازها پاسخ دهد؛ بنابراین باید با واقع‌بینی در روابط بین‌الملل حاضر شد. مساله دوم این است که برآورد برخی سیاستگذاران و دیپلمات‌ها از قدرت ملی ایران واقعی نیست بلکه تخمین آنها بسیار کمتر از واقعیت است. لذا نمی‌توانند متناسب با این قدرت اقدام کنند. وقتی وزیر امور خارجه کشورمان به‌عنوان مقام عالی دیپلماسی خارجی می‌گوید آمریکا با یک بمب می‌تواند توان دفاعی ایران را منهدم کند، درواقع ادراکش از قدرت جمهوری اسلامی ضعیف‌تر از واقعیت است و تجربه پهپاد، نفتکش و... هم نشان داد که شکافی از نظر شناختی میان ادراک این مقامات با واقعیت وجود دارد. بنابراین عملا در صحنه عمل دیپلماسی با انتظارات کمتر، حداقل‌ها برایشان به‌مثابه موفقیت بزرگ جلوه می‌کند. مشکل سوم هم این است که به‌رغم اینکه ایران و ایرانی تحقیر را نمی‌پذیرد و دارای حساسیت تاریخی است، اما بعضی سیاستگذاران مورد اعتماد جامعه عملا معانی را قلب می‌کنند و با آن واقعیتی که وجود دارد با جامعه سخن نمی‌گویند. مثلا استقلال را انزوا و وابستگی را تعامل معنا و در حقیقت قلب معنا می‌کنند تا این روحیه‌ ضدظلم و ضدتحقیر ایرانی‌ها را به‌اصطلاح دور بزنند.
 

نگاهی به سری زمانی بخش مسکن و ساختمان در ایران نشان می‌دهد این بخش به جهت عدم کاربست ابزارهای مالیاتی، همواره مأوای سرمایه‌های سرگردانی است که به قصد بورس‌بازی به آن روی می‌آورند و باعث ایجاد تقاضای سوداگرانه در این بازار می‌شوند، چنانکه مطابق سرشماری‌های رسمی مرکز آمار ایران و داده‌های آماری بانک مرکزی، در بازه زمانی ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ بیش از هفت میلیون واحد مسکونی (بدون احتساب خانه‌های خالی از سکنه) به موجودی مسکن کشور افزوده شده، با این حال فقط 2.4 میلیون خانوار جدید دارای مسکن ملکی شده‌اند. به عبارت دیگر، طی 10 سال اخیر از کل تقاضای بازار مسکن، 66 درصد آن جزء تقاضای سرمایه‌ای و فقط 24 درصد معاملات مربوط به تقاضای مصرفی بوده است. اختصاص 66 درصد از تقاضای بازار مسکن به تقاضای سرمایه‌ای از این منظر مهم است که اولا در بازه دو سرشماری ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ نزدیک به ۸۰ درصد از تقاضای بخش مسکن تقاضای مصرفی بوده و ثانیا در نبود ابزارهای مالیاتی، اشخاص حقیقی و مهم‌تر از آن، شرکت‌ها یا اشخاص حقوقی با هدف کسب سود نامتعارف به این بازار وارد می‌شوند که با انواع و اقسام روش‌ها می‌توانند این بازار را دچار تلاطم کنند؛ همان تلاطمی که موجب شده قیمت مسکن در شهر تهران طی یک سال اخیر 104 درصد افزایش یابد. این سفته‌بازی گرچه سودهای قابل‌توجهی را در کوتاه‌مدت برای دلالان بازار مسکن و زمین فراهم کرده، اما حالا این پدیده علاوه‌بر ایجاد موج‌های قیمتی خارج از توان و قدرت خرید خانوارها، موجب قفل شدن صنعت ساخت‌وساز نیز شده است.

در این میان سوالی که طی سال‌های اخیر همواره دغدغه مردم و بسیاری از کارشناسان بوده و البته همواره بدون پاسخ مانده، این است که بازیگران قدرتمند بورس‌بازی و دلالی بازار مسکن چه گروه‌ها یا چه کسانی هستند. این سوال زمانی دارای اهمیت می‌شود که بدانیم ایران جزء معدود کشورهایی است که ابزار مالیاتی مناسبی برای کنترل سوداگری در بخش مسکن ندارد. به عبارت دیگر، عدم طراحی ابزارهای مالیاتی و کم‌توجهی به نقش مالیات در بخش سیاستگذاری مسکن همواره این شائبه را به وجود می‌آورد که چه گروه‌های ذی‌نفع قدرتمندی در سوداگری بازار مسکن و زمین فعالیت می‌کنند که سال‌ها سیاستگذار بخش مسکن در ایران از طراحی و ایجاد ابزارهای مالیاتی امتناع یا نسبت به آن سهل‌انگاری کرده است. در این زمینه به جهت اینکه سوداگری در بخش مسکن نسبت به بخش‌های مولد اقتصاد از سود بالایی برخوردار است، این استدلال وجود دارد که بانک‌ها همواره نقدینگی بالایی را در بخش سوداگری مسکن صرف می‌کنند و به این جهت از ذی‌نفعان قدرتمند بازار مسکن و زمین هستند. در این زمینه «فرهیختگان» بررسی نسبتا جامعی از فعالیت‌های بانک‌ها در بازار مسکن و املاک انجام داده که نتایج آن قابل‌تامل است، به‌طوریکه بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ 1- در صورت‌های مالی هیچ‌یک از بانک‌ها آثاری از سرمایه‌گذاری در بخش املاک دیده نمی‌شود، 2- بانک‌هایی همانند بانک مسکن و بانک شهر که عملکرد آنها در سیاستگذاری بخش مسکن موثر است، در فقدان قانون تعارض منافع، خود انبوه‌ساز بخش مسکن هستند، 3- بانک‌های کشور شرکت‌های زیادی در حوزه ساخت‌وساز، پروژه‌های عمرانی و مستغلات و مسکن دارند که «فرهیختگان» از بررسی وضعیت 17 بانک کشور به ۷۸ شرکت انبوه‌ساز یا فعال در حوزه مستغلات رسیده است و 4- برخی از سیاسیون حوزه شهرسازی و مسکن کشور عضو هیات‌مدیره شرکت‌های بانک‌ها به‌ویژه بانک‌های خصوصی کشور هستند.

5 بانک هرکدام یک  با انبوه‌ساز!

بررسی وبسایت 6 بانک شامل بانک‌های حکمت، سینا، انصار، آینده و کارآفرین نشان می‌دهد هرکدام از بانک‌ها دارای یک شرکت در حوزه ساخت‌وساز هستند. بر این اساس در زیرمجموعه بانک انصار هلدینگ ایرانیان اطلس دیده می‌شود مهم‌ترین پروژه‌اش، «اطلس‌مال» است. در زیرمجموعه بانک حکمت شرکت توسعه عمران حکمت ایرانیان و در زیرمجموعه بانک سینا نیز شرکت مدیریت سرمایه‌گذاری کوثر بهمن در حوزه املاک و مستغلات فعالیت دارند.

انبوه‌سازی؛ سومین سهام باارزش بانک ملی

شرکت‌های داده‌ورزی سداد، پارس‌تکنولوژی سداد، پرداخت الکترونیک سداد، چاپ و نشر بانک ملی ایران، کارگزاری بانک ملی ایران، صرافی ملی ایران، توسعه سرمایه پیشگامان پویا، هلدینگ توسعه ملی و گروه شرکت‌های مدیریت طرح و توسعه آینده پویا ازجمله شرکت‌های بزرگ بانک ملی ایران هستند. طبق صورت مالی هلدینگ توسعه ملی، این هلدینگ 69 شرکت بورسی و غیربورسی دارد. شرکت مدیریت طرح و توسعه آینده پویا دیگر شرکت وابسته به بانک ملی است که شرکت (شامل هشت شرکت مدیریتی، 18 شرکت غیرمدیریتی و هشت شرکت وکالتی) در زیرمجموعه خود دارد. بر این اساس، بانک ملی در سهام غیربانکی خود، سهام 110 شرکت را دارد که از این تعداد در بهار 97، 6 شرکت و در اسفندماه سال 97 تعداد پنج شرکت این بانک در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت داشته‌اند. قابل ذکر است مطابق صورت مالی هلدینگ توسعه ملی، پنج شرکت فعال این هلدینگ در حوزه انبوه‌سازی حدود 17.15 درصد از کل سهام غیربانکی توسعه ملی را شامل می‌شوند که پس از شرکت‌های حوزه پتروشیمی با ارزش 23 درصد و شرکت‌های واسطه‌گری با 17.39 درصد، شرکت‌های انبوه‌سازی دومین سهام باارزش هلدینگ توسعه ملی است.

20 انبوه‌ساز بانک مسکن

گروه مالی بانک مسکن، شرکت ناواکو، خدمات ارزی و صرافی بانک مسکن و شرکت تامین نیروی انسانی و خدمات پشتیبانی بانک مسکن ازجمله چهار شرکت بزرگ بانک مسکن هستند که گروه سرمایه‌گذاری بانک مسکن با نماد بورسی «ثمسکن» در سال 97 دارای 35 شرکت بوده که تعداد 20 شرکت از آنها در حوزه مسکن، مستغلات و انبوه‌سازی فعال هستند. البته قابل ذکر است تعداد شرکت‌های حوزه انبوه‌سازی بانک مسکن در ابتدای سال گذشته 21 شرکت بوده که در پایان سال به 20 شرکت رسیده است. طبق آنچه درصورت مالی هلدینگ گروه سرمایه‌گذاری مسکن بانک مسکن آمده، این گروه یکی از بزرگ‌ترین فعالان صنعت ساختمان و انبوه‌سازی در کشور بوده که شرکت‌های آن در 28 استان و 36 شهر کشور گسترده شده است. همچنین در زمینه ساخت‌وساز این گروه تاکنون حدود ۶۵ هزار واحد مسکونی در قالب حدود ۳۷۰ پروژه و ۶۶ پروژه تجاری با زیربنای ۳۲۸ هزار مترمربع تکمیل کرده است. به‌عبارت دیگر، این آمارها نشان می‌دهد هلدینگ بانک مسکن ازجمله انبوه‌سازانی است که می‌تواند در عملکرد بازار مسکن موثر باشد. همچنین طبق آمار رتبه‌بندی 500 شرکت برتر ایران، این شرکت در سال مالی 96 با فروش 468 میلیارد تومان، رتبه 147 شرکت‌های برتر کشور قرار گرفته است.

5 شرکت اقتصاد نوین در حوزه مسکن

این بانک 19 شرکت بزرگ دارد که شرکت سرمایه‌گذاری اقتصادنوین نیز در دل خود 35 شرکت دارد. طبق صورت مالی سال 96، شرکت سرمایه‌گذاری اقتصادنوین، بانک اقتصادنوین پنج شرکت در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات دارد که ازجمله آنها می‌توان به شرکت‌های سرمایه‌گذاری عمران و توسعه پایدار ایرانیان، مدیریت سرمایه و ساخت فرآیند آرین‌سازه و پارس‌مسکن تهران اشاره کرد. همچنین طبق آمارهای منتشرشده در وبسایت این شرکت‌ها، پروژه مسکونی مرواریدشهر، پروژه مسکونی کامرانیه، پروژه مجتمع فرهنگی-تجاری پارک‌مال سهیل، پروژه کیانپارس اهواز، مرکز تجارت ایران‌زمین شیراز، پروژه مسکونی شمشک، پروژه مسکونی نیاوران، پروژه مسکونی سعادت‌آباد و پروژه برج آسمان ونک تنها برخی از پروژه‌های انبوه‌سازی شرکت‌های این بانک هستند.

بانک دی با 2 انبوه‌ساز

بانک دی 15 شرکت زیرمجموعه خود دارد که هلدینگ گروه توسعه دیدار ایرانیان، خود دارای پنج شرکت است. همچنین در همین گروه توسعه دیدار ایرانیان، دو شرکت «عمران مسکن‌آباد دی و شرکت توسعه دنیای شهر کهن در زمینه ساخت‌وساز و پروژه‌های عمرانی فعالیت می‌کنند.

بانک رفاه 2 شرکت انبوه‌ساز دارد

بررسی‌ها نشان می‌دهد در سهام غیربانکی بانک رفاه 11 شرکت وجود دارد که دو شرکت ساختمانی توسعه رفاه پردیس و شرکت مدیریت پروژه‌های ساختمانی ایران یا مپسا در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت می‌کنند. ازجمله فعالیت‌های اشاره‌شده شرکت مدیریت پروژه‌های ساختمانی ایران یا مپسا در وبسایت این شرکت، می‌توان به اجرای 1100 واحدی فاز 3 مسکن مهر پرند و اجرای مسکن مهر 5400 واحدی فاز 5 پرند و همچنین پروژه مسکونی 200 واحدی کارکنان شرکت پتروشیمی امیرکبیر در بندر ماهشهر (وابسته به بانک رفاه) اشاره کرد.

8 انبوه‌ساز بانک پاسارگاد

طبق آخرین اطلاعات، بانک پاسارگاد دارای 49 شرکت در حوزه‌های مختلف اقتصادی است که هشت شرکت از این مجموعه شامل: «شرکت‌های توسعه انبوه‌سازی پاسارگاد، مدیریت ساختمانی آریان پاسارگاد، ساختمان شهر‌سازی هشتم، مدیریت ساختمانی نظام مهندسی آرین، مدبران‌ساخت آریان، تامین مسکن گروه مالی پاسارگاد، سامان‌ساخت آریان و شرکت لیزینگ پاسارگاد (یکی از فعالیت‌های این شرکت تامین، مشارکت و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های ساختمانی است)» در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت می‌کنند. قابل ذکر است اطلاعات شفافی از فعالیت این شرکت‌ها در سامانه کدال وجود ندارد.

بانک شهرداری 6 شرکت انبوه‌ساز دارد

بانک شهر در قالب چهار هلدینگ بزرگ اقتصادی شامل هلدینگ ساختمانی و عمرانی (دارای 6 شرکت)، هلدینگ مالی و اقتصادی (متشکل از 10 شرکت)، هلدینگ فناوری اطلاعات (متشکل از 3 شرکت) و هلدینگ صنایع و معادن و انرژی (متشکل از 4 شرکت) درمجموع 23 شرکت دارد. در این بین، هلدینگ ساختمانی و عمرانی این بانک شامل 6 شرکت مسکن و ساختمان جهان، شرکت سرمایه‌گذاری شهر آتیه، شرکت ساختمان و عمران شهر پایدار، شرکت نوسازان شهر تهران، شرکت مسکن و عمران تجارت آتیه کیش و گروه توسعه ساختمانی شهر آتیه است. طبق آنچه در وبسایت بانک شهر آمده، علاوه‌بر انبوه‌سازی، این شرکت‌ها خرید و فروش، واردات و صادرات تمامی کالاهای مجاز مرتبط ساختمانی و بهداشتی و سرمایه‌گذاری در کارخانه‌های تولید مصالح ساختمانی را انجام می‌دهند.

بانک تجارت 9 شرکت انبوه‌ساز دارد

در سهام غیربانکی بانک تجارت نام 21 شرکت دیده می‌شود که 15 شرکت آن در زیرمجموعه هلدینگ سرمایه‌گذاری و ساختمانی بانک تجارت بوده و 6 شرکت دیگر شامل کارگزاری بورس، صرافی، شرکت زفتا، آهوان (شرکت مسافرتی)، توسعه تجارت ایرانیان و تدبیرگران فردای امید هستند. اما فعالیت اصلی شرکت‌های بانک تجارت در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات، در هلدینگ سرمایه‌گذاری و ساختمانی بانک تجارت تجمیع شده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد از بین 15 شرکت این هلدینگ، شرکت‌های پتکین، عمرانی تجارت، ساختمانی و عمرانی عامری، گلزار تجارت فردا، پردیس گلستان تجارت، مدیریت ساخت تجارت، عمران و مسکن‌سازان استان یزد، زیست‌خاور و شرکت شهر صنعتی البرز در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت می‌کنند.

2 شرکت انبوه‌ساز بانک ملت

بررسی‌ها نشان می‌دهد بانک ملت درمجموع و در قالب دو هلدینگ بهساز مشارکت‌های ملت (10 شرکت) و شرکت سرمایه‌گذاری بانک ملت (6 شرکت) 16 شرکت دارد. از میان شرکت‌های بانک ملت، دو شرکت بنیان مرصوص بهساز و شرکت خانه‌سازی ایرداک در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت می‌کنند. همچنین مجتمع مسکونی اندیشه، مجتمع مسکونی فجر ایل‌گلی، مجتمع مسکونی کوی لاله (تراکتورسازی)، مجتمع مسکونی زعفرانیه مخابرات (پیام)، مجتمع مسکونی صدف، مجتمع مسکونی استاد شهریار، مجتمع مسکونی ولیعصر و مجتمع مسکونی ونک ازجمله پروژه‌های شرکت بنیان مرصوص بهساز است.

3 شرکت بانک گردشگری در حوزه ساخت‌وساز

این بانک هفت شرکت بزرگ دارد که در زیرمجموعه هلدینگ نگین گردشگری ایرانیان، 17 شرکت بورسی دیده می‌شود. ازمجموع 17 شرکت بورسی این هلدینگ، شرکت سرمایه‌گذاری ساختمان ایران در حوزه انبوه‌سازی فعالیت دارد. همچنین از دیگر شرکت‌های غیربورسی هلدینگ نگین گردشگری که در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت دارند، می‌توان به شرکت‌های توسعه خدمات ساختمانی پارس‌کیمیا و سرمایه‌گذاری و انبوه‌سازی پارس میکا کیش اشاره کرد. قابل ذکر است میزان سرمایه‌گذاری حوزه املاک هلدینگ مذکور در سال 96 بیش از 428 میلیارد تومان بوده است.

بانک سپه با 2 انبوه‌ساز

بررسی‌ها نشان می‌دهد بانک دولتی سپه با 33 شرکت زیرمجموعه خود (عمدتا در قالب گروه مدیریت سرمایه‌گذاری امید)، یک گروه فعال به نام «سرمایه‌گذاری ساختمانی سپه» دارد که این مجموعه شامل پنج شرکت سپه‌ساختمان امید، درگاه ضامن، پتروساحل امید قشم، سپه‌ساختمان خراسان و احداث نگهداری آزادراه مراغه است. بنابراین تعداد شرکت‌های فعال این بانک در حوزه ساخت‌وساز عملا دو شرکت سپه‌ساختمان امید و سپه‌ساختمان خراسان هستند.

بانک صادرات 4 شرکت ساختمانی دارد

در زیرمجموعه سهام غیربانکی بانک صادرات لیست 9 شرکت دیده می‌شود که چهار شرکت توسعه سپهر ماندگار خراسان، توسعه سپهر تهران، توسعه سپهر فارس و توسعه اوج سپهر اصفهان در حوزه انبوه‌سازی و مستغلات فعالیت می‌کنند. طبق آخرین آمارهای ارائه‌شده از سوی این بانک، شرکت‌های مذکور در صف واگذاری هستند.

شهرداری انبوه ساز  است یا مجری قانون؟

همان‌طور که گفته شد، ازمجموع 23 شرکت بانک شهر وابسته به شهرداری‌های کلانشهرهای کشور، 6 شرکت در حوزه انبوه‌سازی، مستغلات و پروژه‌های عمرانی فعالیت می‌کنند. تعدد شرکت‌های ساختمانی بانک شهر از این منظر دارای اهمیت است که به جهت وابستگی این بانک به شهرداری‌های بزرگ کشور، این شرکت‌ها از رانت اطلاعاتی حوزه مسکن، طرح‌های جامع و تفصیلی شهری برخوردار هستند و این امر علاوه‌بر اینکه خلاف قانون بر زمین مانده «تعارض منافع» است، می‌تواند زمینه‌ساز بورس‌بازی این شرکت‌ها در حوزه زمین و مسکن را نیز فراهم کند. این ادعا زمانی قابل باورتر می‌شود که زیرمجموعه‌های بانک شهر چند سالی است صورت مالی خود را در سامانه کدال‌بورس ایران ارائه نمی‌دهند. همچنین در معرفی شرکت‌های وابسته به بانک شهر، تهاتر املاک، خرید و فروش املاک و رفع معارض و اخذ مجوزهای لازم به‌عنوان بخشی از فعالیت‌های این شرکت‌ها آمده است که همین می‌تواند زمینه‌ساز برخی تخلفات را فراهم کند. در اهمیت شرکت‌های انبوه‌ساز یا فعال در حوزه املاک و پروژه‌های عمرانی همین‌قدر کافی است که بدانیم طبق اطلاعات وبسایت شرکت شهر آتیه توانسته از سال 86 تا 97 درمجموع 120 پروژه بزرگ به ارزش مالی ۲۵ هزار میلیارد تومان اجرا کند.

سیاسیون در هیات‌مدیره انبوه‌سازان بانکی

بررسی اطلاعات و صورت مالی شرکت‌های وابسته به بانک‌ها بسیار پیچیده و زمانبر است، اما کمی جست‌وجو در صورت مالی و وبسایت برخی بانک‌ها نشان می‌دهد در زیرمجموعه بسیاری از شرکت‌های وابسته به بانک‌های کشور به‌ویژه در بانک‌های خصوصی، افراد سیاسی‌ای به چشم می‌خورند که سال‌ها در حوزه کلان و سیاستگذاری حوزه مسکن و شهرسازی فعالیت داشته‌اند. برای مثال بررسی صورت مالی شرکت‌های انبوه‌ساز بانک پاسارگاد نشان می‌دهد علی عبدالعلی‌زاده، وزیر مسکن و شهرسازی (وزارت راه و شهرسازی فعلی) دولت اصلاحات در دو شرکت توسعه انبوه‌سازی پاسارگاد و شرکت ساختمان شهرسازی هشتم رئیس هیات‌مدیره و در شرکت مدیریت ساختمانی آریان پاسارگاد، نایب‌رئیس هیات‌مدیره است. همچنین اسماعیل دوستی، عضو اصلاح‌طلب شورای شهر چهارم شهر تهران (دارای مسئولیت در سال‌های 92 تا 96) نیز در شرکت ساختمان شهرسازی هشتم عضو هیات‌مدیره است. بر این اساس اگرچه «فرهیختگان» بررسی جامعی درمورد دیگر شرکت‌های بانک‌های کشور انجام نداده، اما به‌جرات می‌توان گفت در هیات‌مدیره شرکت‌های دیگر نیز می‌توان جای پای سیاسیون دیگری را پیدا کرد که به‌خوبی می‌دانند بانک‌ها چگونه در بازار آشفته مسکن در ایران، گلیم خود را از آب بیرون بکشند.


 

«متولد اورشلیم» شبیه تیترهای فریبنده‌ای است که بعضی سایت‌ها و رسانه‌های خبری برای افزایش بازدیدهایشان می‌زنند. جوری تیتر می‌زنند که احساس کنید مطلب مهمی در دنباله‌اش آمده و وقتی متن خوانده شد، معلوم می‌شود حتی یک‌هزارم حرارتی که در عنوان‌بندی‌اش آمده بود، ندارد. فکرش را بکن، من اینجا در خانه یک اسرائیلی، دارم چای اسرائیلی می‌خورم... خدا به من رحم کند... تصویر امیررضا دلاوری که یک فنجان چای در دست، مقابل دوربین نشسته و این جملات را می‌گوید، برای تبلیغ متولد اورشلیم همه جا پخش شد و حتی می‌شود گفت از این ویدئوی چندثانیه‌ای به جای تیزر فیلم استفاده کردند. این ویدئو کارکرد همان تیترهای فریبنده‌ای را داشت که در دنباله‌شان مطلب مهمی نمی‌آمد. بله؛ موضوع ملتهبی بود، اما انتخاب یک موضوع ملتهب اصلا کار سخت و پیچیده‌ای نیست و نیازی به عمق بالا و بیان بدیع و پخته ندارد. موضوع ملتهب را همه بلدند انتخاب کنند، اما همه از پس بیان مناسب آن برنمی‌آیند. این به راحتی امکان‌پذیر است که مخاطب را با انتخاب یک موضوع ملتهب تحریک کنید و پای تماشای یک فیلم یا خواندن یک مطلب بکشانید، اما این یکی راحت نیست که کاری کنید تا هیجان اولیه او از مواجهه با این عنوان غریب و به‌نظر شجاعانه، بدون سرخوردگی ادامه پیدا کند. این مشکلی است که سوا از سینمای مستند، در سینمای داستانی ما هم وجود دارد. داستان‌هایی که به نظر می‌رسد موضوع پیچیده و ملتهبی دارند، تمام التهاب‌شان را در همان یک خلاصه داستان نگه می‌دارند و قادر به گسترش آن و در پایان جمع کردن قضیه نیستند. مخاطب می‌پرسد موضوع این فیلم چیست و وقتی جواب را شنید، کنجکاو می‌شود حتما کار را ببیند، اما وقتی کار را دید، می‌فهمد که با یک تیتر فریبنده مواجه شده است. این مشکل به‌خصوص در دورانی که محمدجواد شمقدری، معاونت سینمایی ارشاد و بعد ریاست سازمان سینمایی را عهده‌دار بود، با فراوانی بسیار بالاتری دیده می‌شد و حالا که حسین شمقدری بعد از دوران مسئولیت پدرش چند مستند را پشت سر هم با همین فرمول ساخته، می‌شود تا حدودی نتیجه گرفت که تقویت این وضعیت در دوران شمقدری پدر، به خلق و خو و طبع این مدیر فرهنگی و اطرافیانش بی‌ربط نبوده و این نکته را به دست آورد که به‌طور کل خلق و خو و طبع مدیران فرهنگی تا کجا می‌تواند روی جریان هنری یک دوره تاثیرگذار باشد.
«متولد اورشلیم» ماجرای سفر امیر رضا دلاوری به آلمان برای گفت‌وگو با چند نفر از متولدین رژیم صهیونیستی است. دلاوری جوری جلوی دوربین می‌گردد و اتفاقات را روایت می‌کند که انگار سازنده مستند خود اوست. او به‌کرات از واژه من و فیلم من استفاده می‌کند و در آخر هم کسی که در فیلم ادعا می‌شود عوامل مستند را نسبت به ادامه پروژه‌شان تهدید کرده است، دلاوری را صاحب فیلم خطاب می‌کند، این در حالی است که کارگردان کار، لااقل چنانکه تیتراژ می‌گوید، حسین شمقدری است. قضیه این است که دلاوری با چندین نفر از اتباع رژیم صهیونیستی در آلمان دیدار می‌کند و از آنها سوالاتی درباره اشغال فلسطین توسط صهیونیست‌ها می‌پرسد. این پرسش‌ها به شکلی بسیار محافظه‌کارانه طرح می‌شود و هیچ‌کدام به مشاجره ختم نمی‌شود. چهار شهروند رژیم‌صهیونیستی که دلاوری با آنها صحبت کرده، در پاسخ به این سوال که آیا «حق داشتن یک سرزمین برای یهودی‌ها» به آنها این حق را هم می‌دهد که سرزمینی دیگر توسط‌شان اشغال شود، کاملا درمی‌مانند، اما محافظه‌کاری پرسشگر اجازه نمی‌دهد که از آنها بپرسد اگر قلع و قمع و تارومار یهودی‌ها چنانکه ادعا می‌شود، در جریان جنگ جهانی دوم توسط اروپایی‌ها انجام گرفته بود، چرا باید مردم خاورمیانه تقاص آن را پس بدهند. این سوالی است که با تماشای فیلم به‌طور طبیعی در ذهن مخاطبی که حتی با موضوع نزاع اعراب و رژیم صهیونیستی آشنا نباشد، ایجاد خواهد شد، اما فیلم آن را جلو نمی‌برد و به جایی نمی‌رساند. دلاوری وسط این گفت‌وگو‌ها سری به جشن پوریم هم می‌زند که یهودی‌ها با پلیس تماس می‌گیرند و اجازه ادامه فیلمبرداری را نمی‌دهند. چند سوال متفرقه دیگر هم درباره ویژگی‌های قوم یهود و صهیونیست‌های اسرائیل مطرح می‌شود که هیچ‌کدام پی‌گرفته نمی‌شود و درنهایت می‌توان جزء پراکنده‌گویی‌های فیلم به حساب‌شان آورد. نمایی از کودکان آلمانی که برای بازدید از اردوگاه آشویتس آورده شده‌اند هم نمایش داده می‌شود و سپس کات می‌خورد به اردوگاه آوارگان فلسطینی؛ یعنی به فیلمی که سه سال پیش ضبط شده بود و در آن هم دلاوری وسط قاب ایستاده است. آخر سر دلاوری عنوان می‌کند که با یک ایمیل برای گفت‌وگو به کافه‌ای دعوت شده است. او در اثنای فیلم یک بار دیگر هم در پی همین دعوت به کافه‌ای در برلین رفته بود، اما طرف قرارش به ملاقات او نیامد. در ایمیل دوم به دلاوری گفته می‌شود بدون دوربین بیا و در آخر، صدایی از داخل کافه پخش می‌شود که می‌گوید بهتر است ساخت این فیلم را ادامه ندهی و برای خودت دردسر درست نکنی. شمقدری یا دلاوری با این تکنیک فیلم را تمام می‌کنند. به عبارتی این موضوع که با حرارت تمام طرح شده بود، روی هوا رها می‌شود. واقعا روی هوا چون نریشن‌های انتهایی در هنگام پخش تصاویری از پنجره هواپیما قرائت می‌شوند. دلاوری در این پایان‌بندی نتیجه‌گیری می‌کند که متاسفانه دنیا دنیای زور است و این یعنی اتفاقی که برای فلسطینی‌ها افتاد، اگرچه ناحق باشد. طبق منطق «الحقُ لِـمَن غَلَب» یعنی حق با هر آن کسی است که غلبه دارد، در حال حاضر همه‌جا پذیرفته شده است؛ یک نتیجه‌گیری جبری و غیرخلاقانه که از پس الصاق درست و درمان به سوژه ملتهب و کنجکاوی‌برانگیز ابتدایی برنمی‌آید. صرف‌نظر از اینکه آیا این ایمیل و این گفت‌وگو حقیقت داشت یا توسط عوامل فیلم برای جمع کردن موضوع ساخته شد، این نوع پایان‌بندی غیرشجاعانه و رها کردن موضوعی که برای جذب مخاطب، وعده پیگیری‌اش داده شده بود، مخاطبان را در مصمم بودن عوامل کار نسبت به بیان ایده‌هایشان به شکل جدی به تردید می‌اندازد.
به‌طور کل مستندهایی در این‌ تیپ، معمولا دو فاکتور برای جذب مخاطب دارند؛ یکی از آنها اطلاعات جدیدی است که درباره یک موضوع به مخاطب می‌دهند و باعث می‌شوند احساس کند با دیدن این کار چقدر خوب توانسته از یک قضیه سر دربیاورد و چیزهای جدیدی یاد گرفته و دیگری جرأت و شهامت سازندگان کار در پیگیری سوژه‌هایشان است. وقتی مخاطب همراه با دوربین یک مستندساز جنگی، سنگر به سنگر می‌رود و صفیر خمپاره‌ها و صدای گلوله‌ها را می‌شنود، حس تحسین در او برانگیخته خواهد شد. وقتی یک مستندساز، بی‌پروا و کنجکاوانه به چالش با شخصیت‌های سیاسی و امنیتی می‌رود، وقتی او بدون ترس با دوربینش به دل خلافکاران می‌رود تا تکلیف سوژه‌اش مشخص شود و در تمام موارد اینچنینی دیگر، مستندساز کاری کرده که مخاطب حس نکند اگر خودم جای او بودم، بهتر می‌شد از قضیه سر درآورد. «متولد اورشلیم» اطلاعات جدیدی به مخاطب نمی‌دهد و با دیدن آن نمی‌شود چیزی یاد گرفت. این فیلم اصلا پشتوانه تحقیقاتی ندارد و صرفا دوربین به‌دست به چند کافه و داخل یک کنیسه و یکی، دو خانه می‌رود. به‌لحاظ جرأت در پیگیری موضوع هم می‌شود گفت عوامل کار حتی از یک جست‌وجوگر غیرحرفه‌ای که سابقه خبرنگاری و مستندسازی ندارد، محافظه‌کارانه‌تر برخورد می‌کنند. فیلم به‌رغم ظاهر فریبنده‌ای که در ابتدا دارد و باوجود تبلیغاتی که به‌نظر می‌رسد در آن بسیار جسورانه به یک موضوع پرداخته شده، بیش از آنکه از سطح پایین‌ترین گزارش‌های سفارشی اخبار انتظار می‌رود، ترسو است. تمام مخاطبان ایرانی فیلم‌های فراوانی از جشن پوریم دیده‌اند. عوامل «متولد اورشلیم» اما نهایتا با یک دوربین موبایل به یک پوریم در شهر دوسلدورف آلمان می‌روند و تصاویر موبایلی‌شان هم بنابر آنچه طبق زیرنویس فیلم «موانع حقوقی» عنوان می‌شود، تار شده و چند دقیقه بیشتر نیستند. بلافاصله کسی با آنها صحبت می‌کند و وقتی می‌فهمند چه کسانی هستند، طی تماسی با پلیس بیرون‌شان می‌کنند. نریشن‌های دلاوری در اینجا چنین توضیح می‌دهند که قضیه درخواست پلیس برای ارائه مدارک شناسایی واقعا خوفناک بود و ما خیلی ترسیدیم. از همین اوایل کار معلوم می‌شود چیزی که در سازندگان مستند نمی‌شود پیدا کرد، ذره‌ای دلاوری و تهور و جسارت برای پیگیری سوژه و شکافتن آن است. راوی در بخشی از کار که مشغول صحبت با یکی از متولدین اورشلیم است، می‌گوید: «من سه سال در بروکسل ساکن بودم و...»، و همین مقداری از دلایل ترس او و عوامل فیلم را توضیح می‌دهد. این ترس‌ها و این ملاحظات نه‌فقط در مورد شمقدری و دلاوری، بلکه در مورد بسیاری از عوامل سینمای ایران و حتی افراد بسیاری خارج از سینمای ایران، جلوی حرکت‌هایی را که در خیلی مواقع باید جرأت‌مندانه‌تر پیش بروند، می‌گیرد.

گزیده نقدهایی بر مستند متولد اورشلیم

محمد عنبرسوز: در سینما مارکت یک کارگردان جوان و برومند (که دست بر قضا نسبت فامیلی نزدیکی هم با عالی‌ترین مسئول سینمایی دولت دهم دارد) به شکلی بی‌سابقه که شگفتی مخاطب عام را نیز به همراه دارد، روی موضوعاتی دست می‌گذارد که کمتر کسی در این کشور اجازه پرداختن به آنها را دارد. عجیب‌تر اینکه چنین محصولاتی در اجرا هم از تیغ ممیزی‌ها کاملا در امان می‌مانند. اگر هیچ‌یک از این مستندها را ندیده باشید و کسی ادعا کند اثری امروز در ایران مجوز فروش دارد که تصاویر درآغوش‌کشیدن دختران و پسران را به‌وضوح نشان می‌دهد، یا از حاشیه صوتی موسیقی‌های رسما غربی باکلام و معروف استفاده کرده یا از مصاحبه‌شونده خود که خواننده‌ای اسرائیلی است می‌خواهد که یک قطعه را به‌صورت تک‌خوانی و تک‌نوازی اجرا کند، آیا این سخن را باور می‌کنید؟

امیرحسین خیراندیش: سازندگان مستند بر مفاهیم اولیه مطالعات ادیان و تاریخ اسرائیل، تسلط کافی ندارند. در رفت و برگشت‌هایی که بین دلاوری و به‌اصطلاح متولدین اورشلیم شکل می‌گیرد، مکررا می‌بینیم که عدم آشنایی او با زمینه بحث، باعث رها‌شدن و بی‌نتیجه ماندن آن می‌شود. به زبان دیگر هرگاه مستند به‌سمتی می‌رود که یک مساله جدی موشکافی شود، با سکوت فیلمسازان مواجهیم... هیاهوی زیادی که به‌دلیل رد‌شدن از برخی ممیزی‌های رایج به پا می‌شود، تیم آرمان مدیا را راضی کرده است. شمقدری در سال‌های اخیر از یک موضوع به موضوع جدیدی می‌پرد، اما به‌جای پرداختن به عمق ماجرای سابق، دوباره سوژه‌ای جدید و عجیب رو می‌کند.

محمدصادق علیزاده: در جام‌جم «متولد اورشلیم»، قرار بود یک روایت نرم از اسرائیلی‌ها باشد اما به‌دلیل نداشتن منطق و نقشه روایی مشخص، استفاده‌ای از واقعیت‌هایی که در برخورد با اسرائیلی‌ها صید کرده؛ نمی‌کند. مستند انگار که صرفا مجموعه‌ای بصری از قطعات پراکنده زندگی یک‌سری انسان باشد که بدون منطق کنار یکدیگر چسبیده و می‌توانند مربوط به هر انسانی در هر نقطه‌ای از کره زمین باشند. مجموعه‌ای از گفت‌وگو و رفت و آمد با چند اسرائیلی و میهمان‌شدن در منزل آنها  اتفاقی که گویا عوامل تولید هم متوجه آن شده‌اند. فقدان منطق روایی مشخص منجر به‌نوعی بازنمایی مثبت یا حداقل خنثی از حاکمیت صهیونیست‌ها شده. گریزهای سخت سیاسی که راوی گهگاه در گفت‌وگوهایش با بعضی اسرائیلی‌های ساکن آلمان می‌زند دقیقا به دلیل همین موضوع است.

حمید رسایی: چهار نفری که در این مستند رو در روی راوی قرار گرفته‌اند، در یک موضوع اشتراک نظر دارند: «یهودی‌ها حق داشتن سرزمین دارند.» هرکدام برای خودشان استدلاهایی دارند و در برابر این سوال راوی مستند که می‌پرسد آیا این حق به شما اجازه می‌دهد که سرزمینی را با زور اشغال کنید، درمانده‌اند. از این جهت مستند موفق بوده، ولی نمی‌دانم چرا راوی این مستند از هیچ‌کدام نمی‌پرسد که اگر مطابق افسانه هولوکاست، اروپایی‌ها اجداد شما را سوزانده‌اند، چرا فلسطینی‌ها باید تاوان آن را پس بدهند. در لایه‌هایی از این مستند، تفکیک مردم اسرائیل از حاکمیت اسرائیل دیده می‌شود که به‌نوعی تقویت و تایید ایده غلط و انحرافی «دوستی با مردم اسرائیل» در ذهن تداعی می‌شود.

توحید عزیزی: این مستند در خارج از ایران کارکردی ندارد و مخاطب اصلی‌اش ایرانیان هستند. به‌نظر من آقای شمقدری در جمع‌آوری اطلاعات برای مستندهایش دقت لازم را ندارد و همیشه در پایان این مستندها با مشکلاتی روبه‌رو هستیم. ایشان نمی‌خواهد برای بیننده نتیجه‌گیری کند که خوب است اما اطلاعات کافی را هم در اختیار بیننده نمی‌گذارد. پیشنهاد می‌کنم فیلم را دوباره مونتاژ کنید.

پایگاه خبری تحلیلی 598 بارزترین ضعف عمومی مستند، فرار بی‌مورد به فلسطین است. هیچ نیازی به فلاش‌بک اردوگاه صبرا و شتیلا یا اینسرت تصاویر کودکان گریان و زخمی فلسطین نبود. سوالات راوی درمورد فلسطینی‌ها و آوارگان به‌قدر کافی تداعی‌کننده تصاویر مذکور برای مخاطب است و این صحنه‌ها در روایت مستند چون وصله‌ای ناجور است و فضای کلیپی را بر مستند حاکم می‌کند.

شیما صداقت: «متولد اورشلیم» هرچند ایده جالبی دارد، اما از طرح کلی چندان قوی‌ای برخوردار نیست. نتیجه‌گیری قطعی ندارد و هر دقیقه فکر مخاطب را به‌سمت و سویی می‌کشد. چه موافق صهیونیسم باشید و چه مخالف آن، یهودی باشید یا ضد یهودی، (یا حتی اگر مثل من مطالعه چندانی در این باره نداشته باشید) متولد اورشلیم هیچ اثری برشما نخواهد گذاشت. البته نباید از محدودیت‌های پیش روی تیم مستندسازی هم غافل شد. اولین محدودیت‌شان این بود که نمی‌توانستند به منطقه‌ای وارد شوند که سوژه اصلی مستندشان بود. محدودیت‌های ارشاد و... هم بماند... حتی نتوانستند وارد مراسم خاص یهودیان شوند. با این حال این مستند هر چند مستندی هیجان‌انگیز بود، اما محتوایی نداشت...

طی روزهای اخیر خبرهای حاشیه‌ای حول دانشگاه آزاد اسلامی منتشر شده است. ابتدای هفته جاری بود که آیین‌نامه اجرایی بند(ح) تبصره 9 بودجه سال 98 دولت مبنی بر اختصاص یک درصد از بودجه موسسات و شرکت‌های دولتی و بانک‌ها به امر پژوهش و هزینه‌کرد 40 درصد از آن در دانشگاه‌ها که به نادیده‌گرفتن دانشگاه آزاد اسلامی منجر شده، با واکنش‌های متفاوتی همراه شد. از سوی دیگر مجتبی شریعتی نیاسر، معاون سابق آموزشی وزارت علوم در جلسه تودیع و معارفه‌اش، اظهارات تندی نسبت به این دانشگاه ایراد کرد و مدعی شده بود «دانشگاه آزاد اسلامی خود را تافته جدابافته نداند»، البته این پایان این اظهارات نبود و منصور غلامی، وزیر علوم نیز در گفت‌وگویی با «ایسنا»، اظهار داشته: «فرآیندهایی نظیر پذیرش دانشجو، اعلام ظرفیت‌های این پذیرش و... ازجمله مواردی است که دانشگاه آزاد اسلامی همچنان اصرار دارد که مستقلا تصمیم‌گیری کند.» همین موارد باعث شد در حاشیه یکی از جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی به سراغ دکتر محمدمهدی طهرانچی برویم  و از او درباره این حواشی به گفت‌وگو بپردازیم.

 متوجه نشده‌ایم چرا دولت محدودیت پژوهش ایجاد کرده است

 رئیس دانشگاه آزاد اسلامی درباره حذف بودجه پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی از سوی دولت گفت: «مصوبه‌ای که ذیل آیین‌نامه اجرایی بودجه 98 وجود دارد، برای ما بسیار تعجب‌آور است، چراکه 30 درصد از اعضای هیات‌علمی کشور در دانشگاه آزاد اسلامی مشغول به فعالیت هستند و این مصوبه در حالی است که کشور با تحریم مواجه بوده و باید از تمام توان علمی کشور برای حل تحریم و مشکلات آن استفاده شود.» 

او با تاکید بر اینکه عبور از تحریم‌های دشمن همت همه‌جانبه صحنه علم و فناوری را می‌طلبد، اظهار داشت: «دانشگاه آزاد اسلامی در بسیاری از شهرها و استان‌ها در حل مسائل مربوط به آن منطقه، پیشرو بوده و امروز نیز با نگاه تحولی که در دانشگاه وجود دارد به کمک مجموعه اقتصاد کشور آمده‌ایم، از این رو هنوز متوجه نشده‌ایم که چرا دوستان ما در دولت چنین محدودیتی را برای بحث پژوهش ایجاد کرده‌اند.»

 امروزه وزارت علوم دچار دوگانگی شده است

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در پاسخ به این سوال که نظرتان درباره صحبت‌های اخیر وزیر علوم مبنی‌بر اینکه سنجش و پذیرش در دانشگاه آزاد اسلامی از سوی این وزارتخانه دنبال شود، چیست؟ گفت: «امروزه وزارت علوم دچار دوگانگی شده؛ چراکه از یک‌سو مطرح می‌کند که قانون آنها را مقید به حذف کنکور کرده و پذیرش نیز باید از سوی دانشگاه‌ها صورت بگیرد و از سوی دیگر ماده 5 قانون مصوب مجلس برای سنجش و پذیرش نیز به صراحت تاکید کرده سنجش وظیفه سازمان سنجش و پذیرش وظیفه دانشگاه‌ها است و با توجه به این قانون فرآیندی که از سوی وزارت علوم مطرح شده، با متن قانون مغایرت دارد.»

طهرانچی با تاکید بر اینکه دانشگاه آزاد اسلامی کاملا به قانون تمکین دارد، بیان داشت: «معتقدیم فرآیندی که از سوی دوستان وزارت علوم پیگیری می‌شود امر خلاف قانون خود سنجش و پذیرش است.»

 جای شریعتی نیاسر بودم به این پاسخ می‌دادم که چرا نسل جوان با وزارت علوم قهر کرده‌اند؟

او در واکنش به صحبت‌های اخیر معاون سابق آموزش وزارت علوم مبنی‌بر اینکه دانشگاه آزاد اسلامی خود را تافته جدابافته می‌داند، گفت: «چنین ادبیاتی شایسته وزارت علوم نیست و ارتباط ما با وزارت علوم همانند ارتباط با وزارت بهداشت و آموزش و پرورش است؛ از سوی دیگر وزرای علوم و بهداشت در مجمع هیات امنای دانشگاه حضور دارند و از شریعتی‌نیاسر که به نمایندگی از وزارت علوم در جلسات هیات امنا شرکت کرده، چنین جملاتی بسیار بعید بود.»

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی گفت: «اگر بخواهیم بحث کیفیت و مراقبت از کیفیت را در دانشگاه آزاد اسلامی داشته باشیم، معتقدم بسیاری از مشکلات امروز دانشگاه آزاد اسلامی مربوط به دوره اول معاونت شریعتی‌نیاسر در وزارت علوم است، چراکه او در این زمان تصمیم‌گیری‌های توصیه‌ای را درباره تعداد مجوزها و رشته‌ها داشته است، از این رو به نظر می‌رسد چنین جملاتی یک حرکت روبه جلو برای فرار از پاسخگویی به دوران مسئولیتش در آن زمان است.»

طهرانچی بیان داشت: «اگر معنی صحبت شریعتی‌نیاسر از تافته جدابافته به این معنا باشد که ما تحول در دانشگاه آزاد اسلامی و انطباق این تحول با منویات رهبری را پیگیری نکرده و در ریل ناکارآمدی آموزش عالی حرکت کنیم، باید بگویم که ما خودمان را از این جهت تافته جدابافته می‌دانیم؛ چراکه ما خواسته مردم را به صراحت می‌بینیم و زمانی که 700 هزار نفر به حوزه پزشکی می‌روند و با حوزه وزارت علوم قهر می‌کنند، باید در ریل تحول حرکت کنیم.»

او در توضیح بیشتر این مساله گفت: «اگر بنده جای شریعتی‌نیاسر بودم به این سوال جواب می‌دادم که بعد از  6 یا 7 سال مسئولیت در حوزه آموزشی چه اتفاقی در جامعه و میان نسل جوان افتاده که با کارآمدی رشته‌های وزارت علوم قهر کرده‌اند؟ قطعا این مساله نیازمند تحول است و ما در دانشگاه آزاد اسلامی این مسائل را از نزدیک لمس می‌کنیم و از این جهت معتقدیم که علاوه‌بر کیفیت باید کارآمدی نیز به وزارت علوم بازگردد.»

  رئیس دانشگاه آزاد اسلامی خاطرنشان کرد: «اگر شریعتی‌نیاسر شعار کارآمدی دانشگاه آزاد اسلامی را تافته جدابافته بودن، می‌داند باید بگوییم که بله ما این‌گونه هستیم؛ چراکه بحث تحولی که در دانشگاه آزاد اسلامی دنبال می‌شود، در اصل مطالبه مردم از آموزش عالی و مسئولان این حوزه است و باید به این مطالبه پاسخ مناسب داده شود.»

تحقق دو رویداد بزرگ، اولی شکار پهپاد فوق‌پیشرفته‌ آمریکایی (30 خرداد 98) و دومی توقیف نفتکش انگلیسی (28 تیر 98) آن‌هم در کمتر از یک‌ماه، تاثیرات مهمی را در فضای معرفتی-گفتمانی داخل و خارج گذاشته است. در حالی که پیش از آن آمریکا می‌گفت استراتژی «فشار حداکثری» خود را علیه ایران پیش گرفته و مدعی بود «شدیدترین تحریم‌های تاریخ» تنها بخشی از آن است و گزینه نظامی نیز اصلا منتفی نیست، اما پس از شکار گرانقیمت‌ترین پهپادش نه‌تنها نتوانست هیچ اقدام متناسبی علیه ایران انجام دهد، بلکه برجسته‌ترین موضع‌گیری‌اش به تشکر از ایران برای هدف قرار ندادن آن یکی هواپیمای جاسوسی‌اش که سرنشین‌دار بود، اختصاص یافت! انگلیس، همان بریتانیای کبیر سابق که خود را در کنار آمریکا رکن دوم نظامی غرب تعریف می‌کرد و در تمام لشکرکشی‌ها و جنگ‌آفرینی‌ها از افغانستان گرفته تا عراق و... دوشادوش ایالات متحده حاضر شده بود، نفتکش «گریس‌1» ایران را در تنگه جبل‌الطارق توقیف کرد تا هم قدرت خود را به رخ بکشد و هم از اعتبار نظامی غرب دفاع کند، اما توقیف تحقیرآمیز نفتکشش در خلیج‌فارس نشان داد که این ستون دوم امپریالیسم غربی هم نه‌تنها آن بریتانیای کبیر نیست، بلکه حتی حقیرتر از آن است که بتواند از توقیف یک کشتی‌اش ممانعت کند.

پرویز امینی، جامعه‌شناس سیاسی و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به چند سوال کلان درباره‌ این رخدادها پاسخ داده است. به‌ویژه اینکه این وقایع چه معنایی در نسبت با گذشته ایران دارد و چه پیامی برای اکنون و چه دستاوردهایی برای آینده می‌تواند داشته باشد و چرا شاید به‌عنوان یکی از حوادث نادر، در این جریان هر فردی با هر سلیقه و کیش سیاسی از این اقتدار دلشاد و شادمان شده بود؟

به‌عنوان سوال اول، این پرسش از نظر جامعه‌شناسی سیاسی می‌تواند اهمیت داشته باشد که چرا تقریبا قریب‌به‌اتفاق جامعه ایران با هر مسلک و سلیقه‌ سیاسی و فرهنگی و حتی آنها که در مسائل نه‌چندان معدودی معترض هستند، از این واقعه خوشحال بودند؟

این وقایعی که رخ داد به‌ویژه موضوع اخیر نفتکش انگلیسی، اموری است که از نظر اجتماعی معنادار است. یک جنبه آن معنای تاریخی این رخداد است. درواقع بدون داشتن یک درک و حس تاریخی نسبت به معادلاتی که بین ایران و بیگانگان خصوصا دولت انگلیس در 200 سال گذشته وجود داشته است، شاید نتوان ارزش این اتفاق اخیر را آن‌طور که باید درک کرد. مرحوم بازرگان در کتاب «سازگاری ایرانی» یک تحلیل تاریخی مردم‌شناسانه از ملت ایران و ویژگی‌های جامعه ایران دارد که بسیار تند و اصطلاحی است که شریعتی برای فیلسوفان به‌کار می‌برد. ترجمه خیلی رقیق آن «انفعال» است. بازرگان معتقد است این ویژگی انفعال برای جامعه ایرانی نشأت‌گرفته از شغل عمومی کشاورزی است، چراکه کشاورزان سعی می‌کنند خود را با شرایط طبیعی سازگار کنند؛ لذا در حوزه سیاسی- اجتماعی هم همین رویکرد را دنبال می‌کنند. بازرگان حتی محسنات و نقاط‌قوت ایران را که بزرگ‌ترینش «دوام تاریخی کشور ایران» است هم به همین ویژگی نسبت می‌دهد و می‌گوید نتیجه انفعال بوده است؛ چراکه در برابر تجاوز و تصرف، ایرانی‌ها نهایتا خود را سازگار کرده‌اند و مقابل غلبه‌ دشمن سماجت خاصی از خود نشان نداده‌اند. به همین دلیل در کتابش می‌گوید وقتی در یک مراسمی، سخنران از دوام ایران صحبت و تمجید می‌کرد، به بغل‌دستی‌ام گفتم سر دوام ایران از پفیوزی ماست!

مقصود من اصلا تایید تعبیر بازرگان نیست؛ بلکه توجه دادن و تاکید بر این نکته کلیدی است که احساس انحطاط در ایران و ایرانی در بستر تاریخی آنچنان جدی است که یک روشنفکر ملی‌گرا نیز از جامعه ایران با این تعبیر بسیار تند استفاده می‌کند. اگر سابقه‌ تحقیرهای سنگین ملت ایران پس از دو جنگ با روسیه و تحمیل قراردادهای خفت‌بار گلستان و ترکمانچای را ندانیم یا نچشیده باشیم، اگر تلخی قراردادهای 1907 و 1915 که در پی آن روسیه و انگلیس ایران را بین خودشان تقسیم کردند؛ حس نکرده باشیم، یا از قرارداد 1919 وثوق‌الدوله که امور نظامی و اداری کشور را به انگلیس واگذار کرد چیزی ندانیم یا ناکامی نهضت ملی شدن صنعت نفت و سهمگینی کودتای 28 مرداد 1332 و ده‌ها نمونه از این وقایع تلخ را نفهمیده باشیم، قاعدتا معنای این اتفاق تاریخی که اخیرا رخ داده (ماجرای نفتکش‌ها) را هم خوب متوجه نخواهیم شد.

انقلاب اسلامی بود که به این انحطاط تاریخی انفعال و استیصال طولانی برابر بیگانگان پایان داد. آنچه این رخدادهای اخیر در 40 سالگی انقلاب اسلامی را مهم می‌کند این است که ما در این موضوعات (شکار پهپاد آمریکایی و توقیف نفتکش انگلیسی) نشان دادیم نه‌تنها می‌خواهیم برخلاف قبل از انقلاب اسلامی تسلیم و منفعل نباشیم یا نه‌تنها می‌خواهیم مدافع یا مظلوم نباشیم، بلکه می‌خواهیم و می‌توانیم «مقتدر و مهاجم برابر تهدیدات» باشیم.

غیر از آن وقایع گذشته، طی سال‌ها و حتی ماه‌های اخیر هم شاهد بودیم که فشار سنگینی از ناحیه آمریکا و اروپا علیه ایران اعمال می‌شد. آمریکایی‌ها رسما می‌گفتند سیاست فشار حداکثری با گزینه نظامی احتمالی را علیه ایران پیش گرفته‌اند و معتقد بودند ایران راهی غیر از تسلیم و هماهنگ‌شدن با سیاست‌های آمریکا ندارد. فکر می‌کنید این اتفاقات اخیر روی آن معادلات هم تاثیر قابل‌توجهی گذاشته باشد؟

بله، قطعا غیر از آن وجه اهمیت تاریخی، سه اقدام اخیر ایران یعنی 1- کاهش برخی تعهدات هسته‌ای ایران در برجام، 2- ساقط‌کردن پهپاد پیشرفته و متعرض آمریکایی و 3- توقیف نفتکش انگلیسی برای زمان حال نیز معنای مشخصی دارد. طی سال‌های گذشته عملا برخی نشانه‌هایی که به بیگانگان ارسال شد مانند اینکه آب‌خوردن ما هم به تصمیم دیگران وابسته است، در ادراک آنها نسبت به جمهوری اسلامی تغییر ایجاد کرد و احساس کردند شرایط برای مهار و کنترل ایران ممکن شده است. برداشت آنها از برجام هم یک پروژه فشار و مهار ایران بود که در پسابرجام نیز با نقض و بی‌تعهدی به اجرای برجام، خروج از برجام، لشکرکشی به خلیج‌فارس و بلندکردن صدای تهدید نظامی، تروریستی اعلام‌کردن سپاه و حتی اعمال محدودیت‌های شدید درباره وزیر امور خارجه ادامه داشت. آنها این ادراک را داشتند که می‌توانند ایران را به یک شیر بی‌یال و دم و اشکم تبدیل کنند!

اما کاهش تعهدات برجامی بعد از خروج آمریکا از برجام و نقض عهد اروپایی‌ها، شکار پهپاد فوق‌مدرن و متعرض آمریکا و توقیف تلافی‌جویانه و مقتدرانه نفتکش انگلیسی، سه اقدام معنادار در نشان دادن انفعال‌ناپذیری جمهوری اسلامی و علامت شکست «پروژه مهار ایران» در پسابرجام است.

پیش‌فرضی و حتی نگرانی‌ای وجود داشت که اگر ایران مقابل آمریکا و غرب رویکرد مقابله‌به‌مثل را اتخاذ کند، نه‌تنها موضع کشورهای منطقه و دشمنان علیه ایران تندتر می‌شود، بلکه دوستانش مانند روسیه و دیگران هم احتمالا پشتش را خالی خواهند کرد؛ چراکه هزینه‌ این کار بسیار بالاست و آنها نمی‌خواهند چنین هزینه‌ای را بپردازند. آیا این پدیده‌های اخیر می‌تواند موقعیت ایران را میان دوستان و دشمنانش بهبود بخشد؟

بله، پیامد و معنای این وقایع اخیر برای آینده به همین صورت است. این رخدادها توامان قدرت سخت و نرم جمهوری اسلامی را نمایش و ارتقا داد. این اتفاقات به‌لحاظ «قدرت سخت»، توان نظامی و اقتدار دفاعی ایران را به نمایش گذاشت و نشان داد جمهوری اسلامی از یک پشتوانه قابل‌توجه و واقعی پشت ادعایش درباره اینکه «جنگ نمی‌شود» برخوردار است. به‌لحاظ «قدرت نرم» نیز این وقایع پرستیژ و اعتبار ایران را در نسبت با دوستان و دشمنانش افزایش داده است. این قدرت نرم و قدرت سخت به دوستان ما می‌گوید شما با ایران قوی و مقتدر روبه‌رویید و می‌توانید روی نفوذ و اقتدار و موقعیت ایران حساب کنید و همین امر موجب تقویت پیوندهای راهبردی ایران در منطقه و خارج از منطقه می‌شود. این دو قدرت (سخت و نرم) به دشمنان ما و سمپات‌های منطقه‌ای آنها هم این هشدار را می‌دهد که برای آنها امکان یک رویارویی موفق علیه ایران وجود ندارد و آنها نباید با دم شیر بازی کنند.

سرجمع این نمایش و ارتقای قدرت نرم و سخت در این وقایع، تولید‌کننده «بازدارندگی فعال» است. بازدارندگی فعال با توان دفاعی تفاوت دارد؛ یعنی یک وقت شما امکان مقابله با تهدید را دارید، اما نحو بالاترش و حالت بهترش آن است که بتوانید با نمایش قدرت سخت و نرم، امکان تهدید را منتفی کنید که ایران هم‌اکنون در این موقعیت دوم قرار دارد؛ چراکه توانسته با این رویکردهای اخیر، ذهنیت طرف مقابل را برای تهدید تا حد قابل‌توجهی منتفی کند. مثلا الان میان دوستان ایران می‌بینید روسیه مواضعی کاملا همدلانه با ایران اتخاذ می‌کند و از اینکه طرف ایران بایستد نگرانی ندارد. درباره همین موضوع نفتکش، یکی از مقامات وزارت امور خارجه روسیه گفته بود مواضع ایران منطقی‌تر از انگلیس است یا میان دشمنان ایران، رویکرد امارات متحده عربی تا حدی تعدیل شده است و سفیر عربستان در سازمان‌ملل هم اخیرا گفته است که با ایران نه در یمن و نه در جای دیگر جنگی نداریم. ترامپ هم تا این لحظه عملا پشت انگلیس را خالی کرده و گفته است دراین‌باره توافق مکتوبی با انگلیس ندارد!

آن‌طور که شما اشاره کردید، رویکرد خروج از انفعال نه‌تنها پروژه مهار ایران را ناکام گذاشته است بلکه قدرتی از ایران به معرض نمایش گذاشته که می‌تواند آورده‌های مهمی به‌لحاظ راهبردی برای ایران در پی داشته باشد. فکر می‌کنید برای حفظ این رویکرد با چه چالش‌هایی در داخل مواجه هستیم؟

دو رویکرد در این تجربه‌ پنج،‌ شش‌ساله در برابر هم بوده‌اند. دیدگاه «رئالیستی» -که معتقد است در واقعیت امر ما «به‌اندازه‌ای در دنیا حق داریم که قدرت داریم»- در برابر دیدگاه «ایده‌آلیستی» که یک خوش‌بینی به روابط بین‌الملل دارد. «امضای کری تضمین است» نماد و آیکونی برای این دیدگاه دوم است و تجربه‌ این پنج، شش سال خصوصا برجام نشان داد دیدگاه ایده‌آلیستی نمی‌تواند به سوالات و نیازها پاسخ دهد؛ بنابراین باید با واقع‌بینی در روابط بین‌الملل حاضر شد. مساله دوم این است که برآورد برخی سیاستگذاران و دیپلمات‌ها از قدرت ملی ایران واقعی نیست بلکه تخمین آنها بسیار کمتر از واقعیت است. لذا نمی‌توانند متناسب با این قدرت اقدام کنند. وقتی وزیر امور خارجه کشورمان به‌عنوان مقام عالی دیپلماسی خارجی می‌گوید آمریکا با یک بمب می‌تواند توان دفاعی ایران را منهدم کند، درواقع ادراکش از قدرت جمهوری اسلامی ضعیف‌تر از واقعیت است و تجربه پهپاد، نفتکش و... هم نشان داد که شکافی از نظر شناختی میان ادراک این مقامات با واقعیت وجود دارد. بنابراین عملا در صحنه عمل دیپلماسی با انتظارات کمتر، حداقل‌ها برایشان به‌مثابه موفقیت بزرگ جلوه می‌کند. مشکل سوم هم این است که به‌رغم اینکه ایران و ایرانی تحقیر را نمی‌پذیرد و دارای حساسیت تاریخی است، اما بعضی سیاستگذاران مورد اعتماد جامعه عملا معانی را قلب می‌کنند و با آن واقعیتی که وجود دارد با جامعه سخن نمی‌گویند. مثلا استقلال را انزوا و وابستگی را تعامل معنا و در حقیقت قلب معنا می‌کنند تا این روحیه‌ ضدظلم و ضدتحقیر ایرانی‌ها را به‌اصطلاح دور بزنند.
 

دکتر ولایتی روز گذشته با چانگ هووا، سفیر جدید جمهوری خلق چین در تهران دیدار و درخصوص توسعه همکاری‌ها گفت‌وگو کرد.
در ابتدای این دیدار، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل ضمن آرزوی ماموریتی موفق برای سفیر جدید چین، ضرورت تلاش برای تحکیم و توسعه هرچه بیشتر روابط را بسیار مهم دانست و گفت: «بین دو کشور مشترکات و سابقه تعاملات و همکاری‌های فراوان و تاریخی وجود دارد و ازجمله مشترکات راهبردی دو طرف، تاکید بر استقلال سیاست خارجی و مقاومت در برابر توسعه‌طلبی و زیاده‌خواهی‌های آمریکا و مخالفت با مداخله‌جویی‌های کشورهای غربی در امور داخلی دیگر کشورهاست.»
دکتر ولایتی در ادامه درخصوص ضرورت توسعه همکاری‌ها، زمینه‌ها و ظرفیت‌های مهم و در اختیار مواردی را یادآور شد.
سفیر چین هم ضمن ابراز خرسندی از این دیدار بر تحکیم و توسعه روابط استراتژیک ایران و چین تاکید کرد و افزود: «ایران یکی از کشورهای اصلی همکار با چین در رابطه با جاده ابریشم است و امیدواریم با برنامه‌ریزی‌های لازم و توسعه همکاری‌ها، شاهد تحکیم و تعمیق بیش از پیش روابط باشیم.»