ندا اظهری، مترجم: آموزش آنلاین از سال‌ها پیش در سیستم آموزش عالی دنیا ظهور کرد اما شواهد نشان می‌دهد که خیلی اقبال زیادی به آن نشده بود تا این که با همه‌گیر شدن ویروس کرونا و تعطیلی بسیاری از دانشگاه‌ها در دنیا، روی دیگر سکه آموزش آنلاین نمایان شد و به‌عنوان آخرین طنابی که می‌شد به آن چنگ انداخت، توانست تا حدی آموزش عالی و دانشگاه‌ها را از خطر نابودی نجات دهد و امیدی برای تداوم آموزش‌های تحصیلی در دنیا فراهم آورد. اما گستره این آموزش‌های از راه دور آنقدر زیاد بود که بعد از پایان همه‌گیری کرونا هم به قوت خود باقی ماند و در حال حاضر بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی از این فرصت برای برگزاری دوره‌ها و کلاس‌های آموزشی خود بهره می‌برند و از آن به‌عنوان جایگزین مناسبی برای دوره‌های حضوری استفاده می‌کنند. به دلیل اهمیت بالایی که این حوزه از آموزش دارد، نظام رتبه‌بندی «تایمز» برای اولین بار در دنیا به بررسی دانشگاه‌های ارائه‌دهنده آموزش‌های آنلاین پرداخته و برترین‌های این حوزه را معرفی کرده است. البته به دلیل جدید بودن این رتبه‌بندی معیار و استاندارد مشخصی درمورد چگونگی سنجش و ارزیابی کیفیت تدریس آموزش عالی آنلاین وجود ندارد. دوره‌های آنلاین به دانشجویان کمک کرد تا طی همه‌گیری کرونا به تحصیل ادامه دهند و حتی افرادی که دسترسی به دانشگاه و آموزش عالی برای آن‌ها وجود ندارد مانند مردم اوکراین که درگیر جنگ بودند، بتوانند به آموزش‌های از راه دور دسترسی پیدا کنند. در زمینه یادگیری و آموزش آنلاین هیچ تعریف جهانی وجود ندارد و نخستین رتبه‌بندی جهانی در این حوزه تنها بخش‌هایی از دانشگاه‌ها را مورد سنجش قرار می‌دهد که آموزش آنلاین ارائه می‌دهند به این معنی که دوره‌ها به‌عنوان آنلاین تبلیغ می‌شوند و حداقل 40 درصد محتوا به‌صورت آنلاین ارائه می‌شود. در این رتبه‌بندی از پردیس‌های سنتی دانشگاهی که عناصر آنلاین را ارائه می‌دهند، تا دانشگاه‌های آزاد که عملیات کاملاً آنلاین انجام می‌دهند، تا مؤسسات جدیدی که سعی در ارائه آموزش عالی به مردم مناطق روستایی کشور‌های کم‌درآمد دارند، استفاده شده است. به عبارتی، در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها براساس آموزش آنلاین کل دانشگاه مورد ارزیابی قرار نمی‌گیرد بلکه تنها بخشی از دانشگاه که آموزش‌های آنلاین را ارائه می‌دهند در این رتبه‌بندی سنجش می‌شوند. دانشگاه‌ها دلایل و اهداف مختلفی برای ارائه آموزش‌های آنلاین دارند و این امر ارائه رتبه‌های دقیق را دشوار می‌کند. بخش‌های ارائه‌دهنده آموزش‌های آنلاین دانشگاه‌ها به‌عنوان برنامه‌های دانشگاهی تعریف می‌شوند که یا در قالب آنلاین تبلیغ می‌شوند یا دست‌کم 40 درصد از دروس آن‌ها در قالب آنلاین تدریس می‌شود. تمرکز این رتبه‌بندی بر تعالی آموزش دوره‌های آنلاین دانشگاه‌هاست نه توانایی فنی آن‌ها در ارائه آنلاین. دامنه ارزیابی در این رده‌بندی شامل دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد می‌شود، دوره‌های MBA از آن مستثنی شده است. برخلاف سایر رتبه‌بندی‌های تایمز که از موقعیت و امتیاز رتبه استفاده می‌کنند، این رده‌بندی در سه گروه طبقه‌بندی شده‌ است. 

دانشگاه‌های طلایی، نقره‌ای و برنزی

تایمز مؤسسات را به سه دسته طلا، نقره و برنز دسته‌بندی کرده است. در رده‌بندی طلایی، 11 دانشگاه قرار دارند که از این بین، سه دانشگاه از آمریکا، دو دانشگاه از انگلیس، دو دانشگاه از هند، و از روسیه، مجارستان، نیوزیلند و استرالیا نیز هر کدام یک دانشگاه جزء دانشگاه‌های طلایی قرار گرفته‌اند. در این بین، 14 دانشگاه نیز در رده نقره و 31 دانشگاه نیز در رده برنز جای گرفته‌اند. همچنین 64 دانشگاه دیگر نیز در وضعیت reporter (گزارش‌داده‌شده) قرار دارند که داده‌های موردنیاز را ارسال کرده‌اند اما شرایط کامل را برای ورود به رتبه‌بندی برآورده نکرده‌اند. در نخستین رتبه‌بندی دانشگاه‌های آنلاین که نسخه آزمایشی تایمز به شمار می‌رود، 17 معیار مورد ارزیابی قرار گرفته که در چهار رکن گروه‌بندی شده‌اند: اول منابع، که حجم منابع اختصاص‌داده‌شده به آموزش آنلاین را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. دوم تعامل یا مشارکت، که با 6 معیار سنجیده می‌شود و شامل پاسخ‌های نظرسنجی دانشجویان برای مقایسه سطح مشارکت دانشجویان است؛ سوم نتایج که پیشرفت دانشجویان را در یادگیری آموزش آنلاین مورد سنجش قرار می‌دهد؛ و چهارم محیط، که شامل تنوع و سطح پشتیبانی و محیطی را که آموزش آنلاین در آن اتفاق می‌افتد را ارزیابی می‌کند. براین اساس منابع 35 درصد، تعامل و مشارکت 25 درصد، نتایج 15 درصد و محیط 25 درصد از امتیاز‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. 

تایمز داده‌های لازم را برای رتبه‌بندی چگونه به دست می‌آورد؟ 

از مؤسسات و دانشگاه‌هایی که برای حضور در این رتبه‌بندی ثبت نام کرده بودند، خواسته شد تا یک نظرسنجی آنلاین بین دانشجویانی که در دوره‌های آنلاین ثبت نام کرده‌اند، توزیع کنند. از دانشجویان، طیف وسیعی از پرسش‌ها درمورد تجربیات یادگیری و نیز سؤالات اولیه جمعیت شناختی پرسیده شد. پاسخ‌های دانشجویان به‌طور مستقیم از سوی پایگاه تایمز گردآوری شد. این مؤسسات، داده‌های سازمانی خود را از طریق یک پرتال وب، بین ‌آوریل تا ژوئن 2024 در اختیار پایگاه تایمز قرار دادند. این داده‌ها توسط نمایندگان مؤسسه ارسال و تأیید شد و سپس از سوی پایگاه تایمز مورد تأیید قرار گرفت. همچنین دانشگاه‌ها باید داده‌های مربوط به سال مالی و سال تحصیلی را که در سال 2022 به پایان رسیده بود، ارائه دهند. داده‌های جمع‌آوری‌شده از دانشگاه‌ها به دو گروه داده‌های کمی و داده‌های مبتنی بر مدرک تقسیم می‌شوند. 

برترین دانشگاه‌های برخط در ابعاد چهارگانه رتبه‌بندی

دانشگاه فلوریدای مرکزی آمریکا که یکی از ۱۱ دانشگاه طلایی این رتبه‌بندی است، از نظر منابع برتر بالاترین امتیاز را کسب کرده است. دانشگاه «مسی» نیوزلند نیز با کسب رتبه طلا، بالاترین امتیاز را در زمینه تعامل و محیط کسب کرده است. دانشگاه ایالتی «سومی» اوکراین در حالی که در جمع دانشگاه‌های نقره قرار دارد، اما بالاترین امتیاز را در بین سایر دانشگاه‌ها برای بخش نتایج کسب کرده است. در میان دارندگان جوایز طلایی، دانشگاه جهانی جیندال O.P هند بالاترین امتیاز را به خود اختصاص داده است.برخلاف رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی، هیچ دانشگاهی نمره بالایی را در تمام چهار رکن مورد بررسی کسب نکرده است که منعکس‌کننده اهداف مختلف دانشگاه‌های آنلاین و نیز ماهیت رو به رشد یادگیری آنلاین است. در این میان، مؤسسه بین‌المللی پژوهش و مطالعه «ماناو راشنا» هند ثابت‌ترین عملکرد را در بین دانشگاه‌های رده طلایی به خود اختصاص داده است. این دانشگاه، تنها دانشگاهی است که در هر چهار رکن نمره بالاتر از ۶۰ از ۱۰۰ را کسب کرده است.

سهم ایران صرفاً دو دانشگاه، بدون رتبه!

در بین ۱۲۰ دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی که در رتبه‌بندی آموزش آنلاین تایمز مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، تنها نام دو دانشگاه علوم پزشکی، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه محقق اردبیلی از ایران دیده می‌شود که با عنوان reporter درج شده‌اند و مدارک لازم را برای قرار گرفتن در رتبه‌بندی ارائه نداده‌اند. جای دانشگاه‌های ایران در حالی در نخستین رتبه‌بندی ۲۰۲۴ دانشگاه‌های آنلاین در بین برترین‌ها خالی است که کشورهای همسایه و منطقه از این فرصت استفاده کرده‌اند تا در حوزه دانشگاه‌های آنلاین خودی نشان دهند. عربستان که چند سالی است در مسیر توسعه گام برداشته، با ۳ دانشگاه برتر آنلاین در این رتبه‌بندی حضور دارد که تنها دانشگاه «ملک عبدالعزیز» از عربستان جزء برترین‌ها قرار گرفته و درجه نقره را از آن خود کرده است. پاکستان نیز با دو دانشگاه در این رده‌بندی حضور دارد که هر دو دانشگاه آزاد علامه اقبال و دانشگاه مهندسی و فناوری اطلاعات خواجه فرید رده برنز را کسب کرده‌اند. ترکیه از دیگر کشورهای منطقه، با ۹ دانشگاه در این رده‌بندی حضور دارد که ۵ دانشگاه «آنادولو» استانبول، «آتاتورک»، «غازی»، «اوندوکوز مایس» و «پورت سعید» هر کدام در رده برنز این رده‌بندی قرار گرفته‌اند و ۴ دانشگاه دیگر ترکیه نیز با عنوان reporter مشخص شده‌اند. در این بین، تنها دانشگاه سوریه یعنی دانشگاه «دمشق» نیز با رده برنز قرار گرفته است. لبنان نیز تنها با یک دانشگاه «آمریکایی لبنان» با عنوان reporter حضور دارد و رده‌ای را از آن خود نکرده است. ازبکستان هم با یک دانشگاه «حقوق دولتی تاشکند» در قالب reporter حضور دارد. عراق با دو دانشگاه «القادسیه» و دانشگاه «موصل» به عنوان reporter در این رتبه‌بندی حضور دارد. در این بین، ۸ دانشگاه از روسیه حضور دارند که یکی از دانشگاه‌ها یعنی دانشگاه HSE روسیه در رده دانشگاه‌های طلایی قرار دارد. پس از آن هم دانشگاه‌های «فنی ایالتی دان» رده نقره را از آن خود کرده‌اند و ۶ دانشگاه دیگر روسی عنوان reporter را کسب کرده‌اند.

چرا خبری از پیام‌نور و دانشگاه‌های برتر ایران نیست؟

این در حالی است که اگر به تاریخچه آموزش‌های از راه دور در ایران برگردیم، به دانشگاه پیام نور می‌رسیم که در دهه ۶۰ با هدف تسهیل آموزش‌های دانشگاهی به صورت پاره‌وقت راه‌اندازی شد. علاوه بر این، ایجاد شرایط برای آموزش‌های ترکیبی از راه دور و حضوری، این امکان را به دانشجویان می‌دهد تا بتوانند برخی دروس را به طور حضوری در کلاس درس و برخی دروس را به صورت غیرحضوری به اتمام برسانند. از سوی دیگر، از زمان همه‌گیری کرونا که دانشگاه‌ها به سمت و سوی آموزش‌های آنلاین سوق پیدا کردند، بسیاری از دانشگاه‌ها و دانشجویان از آن استقبال کرده و بستری را مهیا کردند تا دانشجویان حتی در دوردست‌ترین نقاط کشور هم بتوانند از این فرصت استفاده کنند. از این رو، به رغم سابقه طولانی که در حوزه آموزش‌های از راه دور در کشور وجود دارد، انتظار می‌رفت ایران دانشگاه‌های بیشتری و جایگاه نسبتا خوبی در این زمینه داشته باشد. همچنین، ارائه آموزش‌های از راه دور و آنلاینی که در دوران کرونا عرضه شد، شرایطی را مهیا کرده بود که بعد از پایان کرونا نادیده گرفته شد و دانشگاه‌ها این فرصت طلایی را به فراموشی سپردند. در غیر این صورت، انتظار می‌رفت دانشگاه‌ها جایگاه قابل قبولی در این رتبه‌بندی داشته باشند. نکته دیگری که در این رتبه‌بندی وجود دارد، عدم حضور دانشگاه‌های مطرح کشور از جمله دانشگاه تهران، صنعتی شریف و علم و صنعت است که با فرصت‌سوزی پسا کرونا یک امکان مهم در فضای آموزش عالی را نادیده گرفتند.