زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: پژوهانه را باید یکی از تسهیلات ویژه‌ای دانست که می‌تواند رغبت استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی را برای پیشبرد برنامه‌های علمی بیشتر کند. رقمی که هرچند در شرایط اقتصادی امروز و با توجه به بالا بودن هزینه فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی چندان کارگشا نیست، اما حتماً حذف آن می‌تواند تبعات سنگین‌تری را به حوزه آموزش عالی کشور تحمیل کند. واقعیت آن است که نحوه اعطای پژوهانه به استادان تابع یک آیین‌نامه مادری بوده که تدوین آن هم در فضای وزارت علوم رقم می‌خورد. آیین‌نامه‌ای که آخرین نسخه آن مربوط به سیال 92 بود و براساس همان نیز دانشگاه‌ها ذیل آن نسخه‌های خاص خودشان را تدوین می‌کردند و به همین دلیل شیوه اجرای آن متناسب با نگاه مدیران هر دانشگاه متفاوت بود. اما از سال 1401 به بعد قصه اعطای پژوهانه متفاوت شد؛ چرا که با طرح آیین‌نامه جامع برای پژوهانه پژوهشی، نگاه‌ها به سمت یک مسیر واحد پیش رفت. آیین‌نامه‌ای که تصویب آن دو سال اخیر پیگیری شد و بالاخره بعد از تصویب در هیئت‌امنای دانشگاه‌های مختلف، از ابتدای امسال به مرحله اجرا رسید. این آیین‌نامه که در9 ماده و 5 تبصره تنظیم شده، شرایط متفاوتی را پیش روی استادان برای بهره‌مندی از امتیازات این پژوهانه قرار می‌دهد. طوری که هم در حوزهای علمی، هم آموزشی، پژوهشی، فناوری، نوآوری، مهارتی، هنری، ورزشی و فرهنگی دست استادان را برای کسب امتیازات لازم باز گذاشته است. در حقیقت آیین‌نامه جامع را دیگر نمی‌توان آیین‌نامه مختص عرصه پژوهش دانست و همان‌طور که از عنوان آن پیداست قرار است تغییرات جدی در اعطای پژوهانه ایجاد کند.
اگر از ماده یک این آیین‌نامه که به رسم همه آیین‌نامه به موضوعات مهم را تعریف کرده بگذریم، باید ماده 3 آیین‌نامه جامع را یکی از مواد مهم آن دانست که به چگونگی محاسبه پژوهانه پرداخته است؛ بر اساس آن ملاک محاسبه مبلغ پژوهانه جامع، میانگین امتیازهای کسب‌شده از بروندادهای هر عضو در دو 2 سال قبل از سال پرداخت پژوهانه خواهد بود، اما پژوهانه عضو خانم متاهل 10 درصد و به ازای هر فرزند زیر 18 سال نیز 10 درصد به پژوهانه فرد اضافه می‌شود. همچنین این آیین‌نامه 3 مدل پژوهانه اعم از پژوهانه آموزانه، پژوهانه جامع، پژوهانه پایه و پژوهانه تشویقی را معرفی کرده که هر عضو هیئت‌علمی می‌تواند در آن با کسب امتیازات لازم، پرداختی دانشگاه را دریافت کند. با وجود اینکه این آیین‌نامه چتر حمایتی از پژوهانه را به صورت کشوری کرده و به اصطلاح سروسامانی به این حوزه داده، اما به گفته معاونین پژوهشی، عدم اجرای پایلوت آن، گرفتن استقلال از دانشگاه‌ها، نامشخص بودن برخی از بندها در حوزه اجرا را باید چالش‌های آن دانست. پس از چند ماه از اجرایی شدن آیین‌نامه جامع، «فرهیختگان» در گفت‌وگو با معاونان پژوهشی دانشگاه‌های خوارمی، خواجه نصیرالدین طوسی و صنعتی قوچان نقاط مثبت و منفی آن را مورد بررسی قرار داده است.
معاون پژوهشی دانشگاه خوارزمی: مأموریت‌گرایی دانشگاه‌ها در آیین‌نامه ملاک قرار نگرفته است
علیرضا حریفی‌مود، معاون پژوهشی دانشگاه خوارزمی گفت: «یکی از مسائل مهم درباره این آیین‌نامه آن است که تا پیش از ابلاغ آن، چون نحوه هزینه‌کرد اعتبارات مربوط به این بخش در دانشگاه ما متفاوت بوده، حداقل در دانشگاه ما می‌تواند اتفاقات خوبی را رقم بزند.»
او در توضیح بیشتر این مسئله اظهار داشت: «مسئله اصلی اینجاست که میزان اعتباری که دانشگاه‌ها به اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی می‌دهند، متفاوت است و به همین دلیل احتمال دارد که برخی از دانشگاه‌ها بگویند که آیین‌نامه جامع پژوهانه پژوهشی برای آنها مشکلاتی را ایجاد کرده و باعث کاهش پژوهانه پرداختی می‌شود.»
معاون پژوهشی دانشگاه خوارزمی ادامه داد: «مسئله این است که اگر دانشگاهی سطح اعتباری بالاتری را داشته باشد طبیعتا از وجود آیین‌نامه جامع استقبال نمی‌کند و در مقابل دانشگاه‌هایی که اعتبار کمتری داشته و با چالش‌هایی روبه‌رو‌اند، از چنین مسئله‌ای استقبال می‌کنند. واقعیت اینکه آیین‌نامه فعلی موافقان و مخالفان خود را دارد، البته تصور می‌کنم منفعت این آیین‌نامه می‌تواند بیشتر از ضرر‌هایش در آینده باشد.»
حریفی‌مود با بیان اینکه ماموریت‌گرا بودن دانشگاه‌ها در آیین‌نامه پژوهانه پژوهشی مدنظر قرار نگرفته است، اظهار داشت: «باید این اختیار به دانشگاه‌ها داده شود تا برای آیین‌نامه شیوه‌نامه داخلی طراحی شده و از این طریق در شیوه‌نامه‌ها به ماموریت هر دانشگاه اشاره شود. یعنی باید آیین‌نامه این اجازه را به دانشگاه‌ها برای تصویب شیوه‌نامه‌هایی مرتبط با ماموریت دانشگاه‌ها بدهد. البته در همه آیین‌نامه‌ها تا امروز این اختیار را داشتیم که شیوه‌نامه‌های داخلی بر اساس تصویب هیئت امنا را داشته باشیم و این مسئله باید درباره این آیین‌نامه هم وجود داشته باشد.»
او تصریح کرد: «قطعاً اجرای آزمایشی هر آیین‌نامه‌ای می‌تواند مشکلات را احصا کند. متأسفانه عدم اجرای پایلوت این آیین‌نامه باعث شد تا امروز شاهد اختلاف‌نظر بین دانشگاه‌های مختلف در این زمینه باشیم. حل این اختلاف نظر هم جز با اجرای آزمایشی شیوه‌نامه برطرف نخواهد شد.»
معاون پژوهشی و آموزشی دانشگاه صنعتی قوچان: آیین‌نامه جامع به نفع حوزه آموزش است تا پژوهش!
امین یزدی، معاون پژوهشی و آموزشی دانشگاه صنعتی قوچان با بیان اینکه اولین چالش در آیین‌نامه پژوهانه پژوهشی، منوط شدن اجرای آن به بودجه دانشگاه است، گفت: «همین بند مشکلات زیادی را برای دانشگاه ما ایجاد کرد. نگاه کنید آیین‌نامه می‌گوید بین 7 تا 15 درصد بودجه جاری دانشگاه باید به این حوزه اختصاص یابد، اما وقتی 80 درصد بودجه دانشگاه امروز صرف حقوق و دستمزد می‌شود، اصلاً واحد اداری- مالی حاضر به تخصیص این رقم می‌شود؟ قطعاً این کار را نخواهد کرد.»
او با بیان اینکه مسئله اصلی این است که با تغییر افراد نباید شاهد تغییر روند‌ها هم باشیم، گفت: «به طور مثال در گذشته بحث ماموریت‌گرایی دانشگاه‌ها اهمیت بالایی داشت اما بعد از تغییراتی که در وزارتخانه صورت گرفت، امروز دیگر می‌بینیم که این مسئله مانند گذشته اهمیت ندارد و همین مسئله را در دیگر حوزه‌ها هم شاهدیم.» معاون پژوهشی و آموزشی دانشگاه صنعتی قوچان تصریح کرد: «مسئله‌ای که برام جالب است اینکه آیین‌نامه‌ای نوشته می‌شود و بدون اینکه منابع مالی آن تأمین شود، تنها اصرار می‌شود که این آیین‌نامه اجرایی شود؛ این مسئله را نمی‌توان درک کرد که چرا چنین اصراری از سوی مسئولان وجود دارد و اصلاً چگونه باید این آیین‌نامه را اجرایی کرد؟ از طرف دیگر اگر آیین‌نامه را نگاه کنید، می‌بینیم که برخی از بندها، همدیگر را نقض می‌کنند قطعاً در چنین وضعیتی نمی‌توان کار را پیش برد.»
یزدی تصریح کرد: «این آیین‌نامه مدل‌های مختلف پژوهانه دارد، یعنی یک پژوهانه جامع، یک پژوهانه تشویقی و یک پژوهانه آموزانه دارد و پژوهانه آموزانه واقعاً موضوع جالبی است. یعنی شاید فردی در پژوهش کاری نکرده باشد و پژوهانه جامع آن نهایتاً 5 میلیون شود، اما چون پژوهانه آموزانه می‌گوید، اگر استادی در دو سال تحصیلی متوسط نمرات ارزشیابی‌اش از میانگین گروه و دانشکده بالاتر باشد، می‌تواند پژوهانه آموزانه بگیرد که مبلغ آن هم دو برابر حقوق پایه و مرتبه استادیار پایه یک است، یعنی می‌تواند 48 میلیون تومان بگیرد! قطعاً این روند منطقی نیست؛ چرا‌که یک استاد می‌تواند به‌یکباره 2 برابر مبلغ استادی که کار پژوهشی انجام می‌دهد را به دست آورد.»
او با تأکید بر اینکه قطعاً باید در ابتدا این آیین‌نامه را به صورت پایلوت اجرا می‌کردند، گفت: «آیین‌نامه بروندادهای پژوهشی را به 3 دسته نظری، میدانی و کاربردی تقسیم‌بندی کرده، حالا ما در دانشگاه‌مان 74 عضو هیئت علمی داریم و اگر قرار است هر کدام از آنها حداقل 5 فعالیت را ثبت کرده و ما هم بخواهیم مشخص کنیم آن فعالیت در کدام دسته قرار می‌گیرد؛ عملاً وقت زیادی از ما گرفته می‌شود و از آن مهم‌تر، اصلاً چگونه می‌توان فعالیت‌ها در یک دانشگاه را ذیل این تقسیم‌بندی قرار داد!»
معاون پژوهشی و آموزشی دانشگاه صنعتی قوچان اظهار داشت: «براساس این آیین‌نامه قطعاً گرفتن پژوهانه آموزانه به مراتب آسان‌تر از دیگر گرنت‌ها خواهد بود؛ چرا‌که یک دانشیار می‌تواند دو درس مقطع کارشناسی ارشد را بگیرد که که با در نظر گرفتن اینکه هر درس 4.5 واحد دارد، عملاً موظفی آموزشی‌اش پر می‌شود، یک کلاس کارشناسی‌ارشد هم با 10 نفر معمولاً برگزار می‌شود؛ در مقطع کارشناسی هم نهایتاً با 40 نفر برپا می‌شود و طبیعتا همین دانشیار به راحتی می‌تواند پژوهانه آموزانه را دریافت کند؛ در حالی که برای پژوهانه پژوهشی، استاد باید مقاله بدهد، کتاب بنویسد و یا طرح برون دانشگاهی جذب کند و به همین دلیل باید عنوان کرد آیین‌نامه اهمیتی به حوزه پژوهش نداده است. مسئله این است که باید وزنی که به حوزه آموزش داده می‌شود معقولانه باشد.»
وقتی که بودجه سالانه دانشگاه‌ها در حال تدوین است، باید مشخص شود که 5 تا 15 درصد آن مربوط به پژوهش است نه اینکه بگوییم بودجه دانشگاهی مثلاً 500 میلیارد تومان است و باید از این میزان 15 درصدش به پژوهش برسد، در چنین شرایطی طبیعتاً نمی‌توان بودجه‌ای را برای پژوهش در نظر گرفت.
معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی: آیین‌نامه جامع استقلال دانشگاه‌ها را از بین برده است
جواد تقی‌زاده‌فیروزجایی، معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی با بیان اینکه رعایت برخی از معیارهایی که در آیین‌نامه جامع پژوهانه وجود دارد، کار سختی است، گفت: «به طور مثال در آیین‌نامه بحث پروژه نظری و عملی مطرح شده که کمی کار را سخت می‌کند. هرچند که جامع بودن آیین‌نامه را می‌توان اتفاق مثبتی دانست اما حتما مشکلاتی را به خصوص در حوزه سنجش و اجرای آن خواهد داشت.»
او با تاکید بر اینکه آیین‌نامه جامع پژوهانه استقلال دانشگاه‌ها را می‌گیرد، تصریح کرد: «در حقیقت شاید یک دانشگاهی بخواهد بیشتر در حوزه صنعت و موضوعات مرتبط با این حوزه مانور دهد یا دانشگاه دیگری در حوزه دیگری متمرکز باشد، به همین دلیل این آیین‌نامه در این بخش استقلال را می‌گیرد. این اتفاق در دانشگاه‌های سطح یک بیشتر هم نمود پیدا دارد. با این حال از آنجایی که در گذشته هر دانشگاهی برای خود یک آیین‌نامه داشت، می‌تواند وضعیت را تا حدی سروسامان دهد.»
معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی گفت: «در دانشگاه‌های خارج از آنجایی که بخش‌های مختلف مثلا هوافضا حضور پررنگی در دانشگاه‌ها دارند، طبیعتا روند اعطای پژوهانه به اساتید و دانشجویان متفاوت است، اما چون منابع بودجه ای در کشور ما تزریق از بالا به پایین دارد و طبیعتا دانشگاه‌ها هم چندان به دنبال درآمدزایی نیستند، وجود یک آیین‌نامه جامع نمی‌تواند خیلی علیه دانشگاه‌ها باشد. با این حال بهتر بود که برای دانشگاه‌های برتر وضعیت متفاوت باشد و خودشان در این زمینه تصمیم‌گیری کنند؛ چرا که این کار باعث ایجاد انعطاف‌پذیری می‌شود.»
تقی‌زاده با بیان اینکه هر دانشگاهی نمی‌تواند به‌راحتی آیین‌نامه ای را تصویب کند، تصریح کرد: «تصویب هر آیین‌نامه مسیر چکش‌کاری بزرگی را دارد و به همین دلیل شاید بهتر بود که به دانشگاه‌های برتر این اختیار داده می‌شد. البته این مسئله هم وجود دارد که در این آیین‌نامه ماموریت‌گرایی دانشگاه‌ها لحاظ نشده، درحالی‌که توجه به همین مسئله خودش باعث ایجاد انعطاف در میان دانشگاه‌ها می‌شد. واقعیت آن است که در دانشگاه‌هایی که به اصطلاح سطح یک نیستند، متاسفانه هدررفت منابع را هم شاهد بودیم. به طور مثال یک دانشگاه شهرستانی پژوهانه 3 تا 4 برابری به اساتید خود نسبت به دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی می‌داد که در نهایت خروجی‌اش نیز پایان‌نامه تلقی می‌شد.»
وی با بیان اینکه وقتی خلاقیت در سیستم را بخواهیم به صورت دیکته‌ای اعمال کنیم، حتما سطح آن کاهش پیدا می‌کند و باید به این مسئله توجه شود، ادامه داد: «دانشگاه‌های مطرح دنیا هر کدام در یک حوزهای سرآمد هستند به طور مثال دانشگاه استنفورد در فضای نوآوری دست برتر را دارد و شرکت‌های مطرحی از دل آن بیرون آمده‌اند و در حقیقت ماموریت‌گرایی دانشگاه‌ها باعث ایجاد رقابت در بین آنها شده است. البته نسبت به دانشگاه‌های داخلی باید این را هم بگویم که همه انها به حدی توانمند نیستند که بتوانند به صورت مستقل عمل کنند با این حال باید یک بازنگری صورت بگیرد تا دانشگاه‌های برتر بتوانند بر اساس مأموریتی که خودشان در برنامه راهبردی‌شان دارند، این آیین‌نامه را اجرایی کنند.» تقی‌زاده خاطرنشان کرد: «قطعا یک‌دست شدن آیین‌نامه جنبه‌های مثبتی دارد، مثلا دیگر تبعیضی در این زمینه صورت نمی‌گیرد و می‌توان اساتیدی که در حوزه آموزشی برتر هستند را هم این فرصت را در اختیارشان قرار داد، اما معتقدم این کار نیز باید به خود دانشگاه‌ها واگذار شده و آنها نسبت به آن تصمیم بگیرند.»
