سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: اولین جرقه برای تحصیل معلولان و در رأس آن ناشنوایان به سال 1303 برمی‌گردد. همان سالی که مرحوم باغچه‌بان مدرسه‌ای را برای آموزش ناشنوایان در تبریز راه‌اندازی کرد. تجربه موفق تحصیل ناشنوایان در این مدرسه باعث شد او در سال 1319 مدرسه‌ای دیگر در تهران تاسیس کند. پس از این دو اتفاق مهم، هیچ تحرک جدی در آموزش عالی کشور برای پرداختن به آموزش معلولان دیده نشد تا اینکه دی سال 1395 علی مقداری، استادتمام مهندسی مکانیک و رباتیک اجتماعی- شناختی دانشگاه صنعتی شریف ایده راه‌اندازی یک دانشگاه مختص معلولان را به شورای گسترش آموزش عالی ارائه داد؛ پیشنهادی که وزارت علوم موافق راه‌اندازی آن بود اما مجموعه‌ای وجود نداشت که داوطلب راه‌اندازی این دانشگاه باشد اما دانشگاه آزاد مسئولیت راه‌اندازی این دانشگاه را پذیرفت و طرح تاسیس آن در هیات‌امنای مرکزی این دانشگاه مصوب شد. آذر سال 1397 بود که دکتر طهرانچی رئیس این دانشگاه در گفت‌وگویی رسانه‌ای خبر داد دانشگاه آزاد برنامه خاصی برای آموزش‌های عالی ویژه معلولان در نظر گرفته است؛ برنامه‌ای که با تاسیس واحد بین‌المللی فرشتگان وارد فاز اجرایی خود شد. بهمن سال 1398 را می‌توان روز تولد واحد بین‌الملل «فرشتگان» دانست. حالا چهارسال از فعالیت این واحد دانشگاهی می‌گذرد و وارد پنجمین سال فعالیت خود شده و دانشجویانی که در سال اول فعالیت این واحد دانشگاهی در آن پذیرفته شده‌اند حالا فارغ‌التحصیل می‌شوند. روز جهانی زبان اشاره بهانه‌ای بود تا با علی مقداری، رئیس دانشگاه آزاد واحد بین‌المللی فرشتگان به گفت‌وگو بنشینیم و به روند فعالیت چهارساله این دانشگاه بپردازیم. به‌گفته مقداری در سال اول حدود 70 دانشجو در این دانشگاه پذیرش شدند اما اکنون حدود 400 دانشجو اعم از دانشجویان ناشنوا، شنوا و جسمی- حرکتی در 23 رشته تحصیلی در مقاطع کاردانی، کارشناسی و کارشناسی‌ارشد مشغول به تحصیلند؛ رشته‌هایی که البته برخی از آنها مانند رشته زبان اشاره ایرانی در مقطع کاردانی و کارشناسی و رشته زبان‌شناسی ناشنوایی در مقطع کارشناسی‌ارشد فقط در این واحد دانشگاهی ارائه می‌شوند. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
امسال چهارسالگی واحد فرشتگان به پایان می‌رسد و وارد پنجمین سال فعالیت خود می‌شود. دانشجویانی که چهار سال پیش در این واحد پذیرش شده بودند، امسال فارغ‌التحصیل می‌شوند. مشخصا دانشگاه بین‌المللی واحد فرشتگان در این بازه زمانی چه روندی را طی کرده است؟ اقداماتی که در این چهارسال انجام شده را تشریح کنید.
فعالیت پذیرش دانشجو در دانشگاه فرشتگان از مهرماه سال 1399 آغاز شد و در همان ابتدا کار خود را با 11 رشته کلید زدیم. اما متاسفانه به پدیده کرونا برخورد کردیم که تمامی دانشگاه‌های دنیا تحت‌تاثیر قرار گرفتند. بنابراین برای شروع کار با مشکلاتی مواجه شدیم اما توانستیم در سامانه کلاس‌های مجازی تمامی دروس را ارائه داده و دانشجویان خود را تربیت کنیم. اکنون در سال پنجم فعالیت هستیم که دانشجویان در 23 رشته تحصیلی اعم از مقطع کاردانی، کارشناسی و کارشناسی‌ارشد پذیرش می‌شوند. همچنین در دو سال گذشته دانش‌آموختگان دوره‌های کاردانی و در سال جاری دانش‌آموختگان دوره کارشناسی در برخی از رشته‌ها و همچنین دانشجویان کارشناسی‌ارشدمان فارغ‌التحصیل شدند. هفته گذشته اولین دانشجوی کارشناسی‌ارشد واحد فرشتگان از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود دفاع کرد و فارغ‌التحصیل شد. این روند با توجه به آمادگی دانشجویان برای دفاع از پروژه‌های خود ادامه خواهد داشت.
روند جذب اساتید و دانشجو در این 5 سال چگونه پیش رفته است؟
در سال اول حدود 70 دانشجو پذیرش شدند اما اکنون درمجموع می‌توان گفت حدود 400 دانشجو اعم از دانشجویان ناشنوا، شنوا و جسمی‌حرکتی و دیگر معلولیت‌ها در این دانشگاه حضور دارند. اما امسال برای اولین بار مجوز رشته کارشناسی روانشناسی را دریافت کردیم که این رشته ویژه دانشجویان نابینا و کم‌بیناست. بیشتر دانشجویان‌مان از استان‌های تهران، البرز و اطراف هستند. جذب دانشجویان در این چهارسال با وجود مشکلاتی که وجود داشت (مانند نداشتن خوابگاه مستقل) روند افزایشی داشته و همچنین دامنه فعالیت‌مان از کم‌شنوا و ناشنوایان به سایر حوزه‌ها گسترش یافته است. به عبارت بهتر با توجه به تجربیات کسب‌شده در این 5 سال، هم دانشجویان دارای معلولیت حرکتی و هم دانشجویان نابینا و کم‌بینا را جذب می‌کنیم.
چند درصد دانشجویان این دانشگاه دارای معلولیت هستند؟
ترکیب دانشجویان‌مان حدود 60 درصد از جامعه دارای معلولیت و حدود 40 درصد نیز از جامعه بدون معلولیت هستند. ترکیب دانشجویان از نظر جنسیتی نیز مانند دانشگاه‌های دیگر کشور است؛ یعنی حدود 55 درصد دانشجویان دختر و 45 درصد دانشجویان پسر در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند.
گفتید در 23 رشته پذیرش دانشجو دارید. چه تعداد از این رشته‌ها فقط در واحد فرشتگان ارائه می‌شود؟
بله، 23 رشته تحصیلی در مقاطع کاردانی (5 رشته)، کارشناسی (14 رشته) و کارشناسی‌ارشد (4 رشته) داریم. برخی از رشته‌ها فقط در دانشگاه واحد فرشتگان ارائه می‌شوند. درواقع ویژه دانشگاه ما تعریف شده است؛ به‌عنوان مثال می‌توان به رشته زبان اشاره ایرانی در مقطع کاردانی و کارشناسی اشاره کرد. این رشته در ایران فقط در واحد بین‌الملل فرشتگان ارائه می‌شود که برنامه آن را نیز خود دانشگاه طراحی کرده و به تصویب وزارت علوم رسیده است. به عبارت بهتر ما برای جامعه و نهادهای مختلف که نیاز به مترجم ناشنوایان با تحصیلات دانشگاهی دارند مترجم زبان اشاره تربیت می‌کنیم تا بتوانند این افراد را جذب کنند. یکی دیگر از رشته‌هایی که فقط در واحد فرشتگان ارائه می‌شود عبارت است از رشته زبان‌شناسی ناشنوایی در مقطع کارشناسی‌ارشد که این رشته نیز در ایران فقط در این واحد دانشگاهی ارائه می‌شود. دانشجویانی که پیشینه کارشناسی زبان‌شناسی دارند در این رشته تحصیل می‌کنند و با موضوعات مختلفی از زبان‌شناسی، مطالعات ناشنوایان، جامعه‌شناسی زبان و آموزش و روانشناسی زبان اشاره و دیگر مسائل ناشنوایان آشنا و در این حوزه پژوهش می‌کنند. خوشبختانه در این دوره کارشناسی‌ارشد یک دانشجو فارغ‌التحصیل شد و اولین تولیدات و اولین پژوهش‌های علمی این رشته در ایران در مجلات بسیار خوب بین‌المللی در حوزه ناشنوایان چاپ شده است. معتقدم این اتفاق یک برون‌داد خوب است که کشورمان در این حوزه و در پاسخگویی به نیاز شهروندان دارای مشکلات شنوایی فعال شده است.
از مجلات صحبت کردید. آیا این واحد دانشگاهی مجله‌ای منتشر کرده است؟
مجله منتشر نکرده‌ایم اما انتشار مجله را در برنامه داریم. ما یک کمیته انتشارات داریم؛ با مجوز آقای دکتر طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی. با همکاری کمیته انتشارات فعالیت اصلی‌مان را روی چاپ کتاب‌های مورد نیاز جامعه ناشنوایان و متناسب با رشته‌هایی که در دانشگاه ارائه می‌شود متمرکز کرده‌ایم. واقعیت این است که در حوزه دانشگاهی و آموزش عالی در کشور، فعالیتی در این زمینه قبل از تاسیس واحد بین‌الملل فرشتگان صورت نگرفته بود تا جایی که می‌توان گفت منابع علمی در این حوزه تقریبا نزدیک به صفر است. بنابراین ماموریت اول‌مان را بر تولید محتوا و کتب آموزشی درسی دانشگاهی متمرکز کردیم و با همکاری مشترک بین انتشارات دانشگاه صنعتی شریف 5 کتاب را تاکنون به چاپ رسانده‌ایم. این اتفاق دستاورد خوبی برای واحد بین‌الملل فرشتگان و دانشگاه آزاد است، زیرا تنها کتاب‌هایی است که به صورت مشترک با یک دانشگاه دولتی معتبر منتشر شده است.
این کتاب‌ها در چه حوزه‌هایی است؟
این کتاب‌ها عمدتا در حوزه زبان اشاره است که به صورت عمومی و تخصصی به چاپ رسیده‌اند. حدود 3 کتاب دیگر نیز در دست تالیف داریم. یکی از ویژگی‌های این شورای انتشارات این است که ما خودمان مولفان را پیدا و به آنها سفارش نوشتن کتاب می‌دهیم. درواقع برعکس ناشران دیگر عمل می‌کنیم؛ معمولا نویسندگان به ناشران مراجعه کرده و از آنها می‌خواهند کتاب‌شان به چاپ برسد. اما ما در دانشگاه فرشتگان به واسطه کمبود منابع، خودمان افراد ذی‌صلاح و توانمند از جامعه شنوا و ناشنوا را شناسایی کرده و تیم مولفان را تشکیل می‌دهیم. این افراد در حوزه مورد نیاز، ظرف مدت 6 ماه کتابی را ویرایش و بررسی و برای چاپ آماده می‌کنند.
به بحث علم و فناوری بپردازیم. آیا در بحث علم و فناوری مانند مراکز رشد، مراکز دانش‌بنیان ورود کرده‌اید یا خیر؟
در این حوزه نیز در حال فعالیت هستیم. سال گذشته حمایت‌های خوبی برای تامین تجهیزات آزمایشگاهی از جانب معاونت علمی ریاست‌جمهوری داشتیم. برای هرگونه فعالیت در حوزه فناوری باید آزمایشگاه و تجهیزات آزمایشگاهی متناسب با رشته‌های ارائه‌شده وجود داشته باشد. با حمایتی که از معاونت علمی ریاست‌جمهوری دریافت کردیم، برخی از آزمایشگاه‌های خود را مجهز کردیم و اکنون درصدد هستیم محیطی را آماده کنیم تا مرکز رشدی با حمایت بخش خصوصی برای دانشجویان متناسب با رشته‌هایمان در این واحد دانشگاهی تاسیس کنیم. در حال حاضر مکان آن مشخص و تجهیزات اداری آن تهیه شده و نامه‌نگاری‌ها با استان نیز در حال انجام است تا بتوانیم مجوز راه‌اندازی این مرکز رشد را اخذ کرده تا در کنار فعالیت‌های آموزشی، دانش‌آموختگان خود را آماده ورود به بازار کار کنیم.
در سال‌های اخیر دانشگاه آزاد توجه ویژه‌ای به اشتغال دانشجویان داشته و این مساله در قالب طرح پویش پیگیری می‌شود. آیا طرح پویش و فرصت شغلی خاصی برای دانشجویان واحد فرشتگان هم فراهم شده است؟
بله، اما به وسعت واحدهای دیگر نیست. چون واحد ما از نظر تعداد نیروی انسانی کارشناس و اعضای هیات‌علمی محدودیت دارد. باتوجه به محدودیت نیروی انسانی، یک اولویت‌بندی در حوزه‌های علمی، با در نظر گرفتن تعداد کارکنان و دانشجویان انجام داده‌ایم. اولین اولویت ما آماده کردن مدرسان و مترجمان برای ارائه کلاس‌هاست؛ چون ادعا کرده‌ایم دانشگاه ما برای شهروندان دارای معلولیت مناسب‌سازی شده است. مناسب‌سازی فقط به جنبه فیزیکی یعنی ساخت‌وساز دانشگاه مربوط نمی‌شود بلکه شامل داشتن مترجم زبان اشاره در کلاس و آموزش مناسب به مدرسان است تا یاد بگیرند چگونه با دانشجوی ناشنوا کار کنند. انجام این فرآیند‌ها به زمان و انرژی زیادی نیاز دارند اما با این وجود از فعالیت دیگر حوزه‌ها هم غافل نیستیم و توصیه‌های سازمان مرکزی و ریاست دانشگاه را دنبال و متناسب با توانمندی‌ها اقدام به برنامه‌ریزی می‌کنیم. این نکته نباید فراموش شود، به دلیل اینکه واحد ما در یک محدوده شهری قرار دارد و از نظر فضا یک واحد کوچک داریم و امکان توسعه فیزیکی در فضای فعلی دانشگاه وجود ندارد. با این وجود بایستی مجموعه پارامترها را برای توسعه، برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی در نظر گرفت.
فعالیت‌هایی هم درخصوص اشتغال انجام داده‌ایم و با برخی از نهادهای مردم‌نهاد تماس گرفته‌ایم تا فضایی برای رشته‌هایی که دانشجویان در آن تحصیل می‌کنند و نیاز به شغل استخدامی دارند فراهم کنند. اما بسیاری از رشته‌ها را به‌گونه‌ای انتخاب کردیم تا دانشجویان بتوانند خوداشتغالی داشته باشند؛ برای مثال چند وقت پیش متوجه شدم یکی از فارغ‌التحصیلان ناشنوای رشته عکاسی در حال استخدام در مجلس شورای اسلامی است. یعنی به نظر می‌رسد نهادهای دولتی هم در راستای قانون حمایت از افراد دارای معلولیت، درصدی از این جامعه را که تحصیلات دانشگاهی مناسب و متناسب با نیازشان دارند جذب می‌کنند. لذا علاوه‌بر نهادهای دولتی، نهادهای غیردولتی هم به جذب فارغ‌التحصیلان ما برای انجام کارهای مختلف ابراز علاقه‌مندی کرده‌اند. یک‌سری از رشته‌ها هم حالت خوداشتغالی دارند، مثلا فارغ‌التحصیلان رشته‌های طراحی و ساخت طلا و جواهر که توسط هیچ نهاد دولتی استخدام نمی‌شوند، بلکه این افراد طبیعتا باید در کارگاه‌های بخش خصوصی جذب شوند یا خودشان کارگاهی را ایجاد کنند؛ لذا برخی از رشته‌ها این‌گونه است که بچه‌ها متناسب با علاقه خود، آنها را انتخاب می‌کنند و امیدواریم بتوانند شغل مناسب خودشان را پیدا کنند.
به‌عنوان کسی که پنج سال مدیریت واحد فرشتگان را برعهده داشته، به نظر شما اصلی‌ترین چالش‌های ارائه آموزش به ناشنوایان و کم‌شنوایان شامل چه مواردی بوده است؟
یکی از اصلی‌ترین چالش‌های ما آموزش مدرسان و کارشناسانی بوده که قرار است مطالب را به بهترین نحو ممکن به دانشجویان ارائه دهند. چالش مهم دیگر این است که چون فضای تحصیل در سطح آموزش عالی کشور برای این افراد فراهم نبوده، به‌نوعی خانواده‌ها هنوز آمادگی لازم را برای ترغیب و تشویق فرزندان‌شان برای ورود به دانشگاه و آینده آنان پیدا نکرده‌اند. یعنی بیشتر چالش فرهنگی است که خوشبختانه ما از روز اول جزء ماموریت دانشگاه فرشتگان گذاشتیم که در کنار توانمندسازی قشر دارای معلولیت، ترویج فرهنگ پذیرش و باور به این گروه از جامعه را از مسئولیت‌های اجتماعی خود بدانیم. یعنی گاهی اوقات داوطلب می‌خواهد تحصیل کند اما پدر یا مادر فرد مخالف آمدن او به دانشگاه هستند و ما باید میانجیگری کنیم تا اجازه بدهند فرزندشان به دانشگاه بیاید، درصورتی‌که هیچ دانشگاهی در کشور وجود ندارد که مسئولان یا کارشناسان آن واسطه آمدن داوطلب به دانشگاه باشند. همه این موارد تجربیاتی است که ما در دانشگاه فرشتگان داریم و البته تجربیات خوبی هم بوده، چون در گذشته نسبت به آن آگاهی نداشتیم. هرکدام از این بچه‌ها با تحصیل کردن احساس خیلی خوبی دارند چون افراد بالغی هستند که مبلغ دانشگاه و تحصیل برای ناشنوایان و قشر دارای معلولیت شدند تا نشان دهند معلولیت محدودیت نیست. نباید این افراد به دلیل معلولیت، افسرده یا سرخورده شوند و احساس مفید نبودن در جامعه داشته باشند. این افراد می‌توانند با تحصیل مناسب در زمینه کاری خود مفید باشند. وقتی در دانشگاه می‌بینند یک استاد ناشنوا به آنها تدریس می‌کند، یک حالت غرور در فرد ایجاد می‌شود که اگر من هم تلاش کنم می‌توانم روزی در این جایگاه قرار بگیرم و وقتی با کارشناسی که کارهای فارغ‌التحصیلی، پذیرش و ثبت‌نام او را انجام می‌دهد روبه‌رو می‌شود و می‌بیند که از جنس خودش است، به احساس خودباوری دست پیدا می‌کند. همه اینها مواردی‌اند که ما در دانشگاه‌های عادی معمولا تجربه نکرده‌ایم و خود چالشی در تقویت روحیه و صبوری مابین همکاران ما و جامعه مخاطب بوده است.
واحد فرشتگان برای اولین بار در ایران است که آزمون کارشناسی رسمی زبان اشاره ایرانی را برای قوه قضائیه اجرا می‌کند. یکی از مسائل مهمی که دانشگاه و قوه قضائیه در راستای الزامات حقوق‌بشر انجام می‌دهند این است که افراد ناشنوا در دادگاه‌ها بتوانند در کنار وکلا، مترجم زبان اشاره‌ای با تحصیلات رسمی دانشگاهی داشته باشند درحالی‌که قبلا چنین چیزی نبوده و فعالیت‌های ما آرام آرام در یک زمان کوتاه آثار بزرگ خود را به جامعه نشان می‌دهد. ما مهندس‌های مکانیک، یک پدیده به نام ضربه در مکانیک یا فیزیک داریم که در مدت کوتاهی اثرات بزرگی دارد، مانند تصادف که در حد چند ثانیه رخ می‌دهد اما تخریب خیلی بالایی دارد. از نظر من حرکت دانشگاه فرشتگان هم چنین ضربه‌ای است که برخلاف ضربه فیزیکی بیشتر نقش سازندگی دارد، یعنی در یک مدت کوتاه توانسته جای خودش را باز کند و به تعبیر و تایید خود این افراد بخشی از نیازهای جامعه ناشنوا را برطرف کند.
حل چالش‌های افراد دارای معلولیت به‌ویژه ناشنوایان، نیازمند در نظر گرفتن چه ملزوماتی است؟ دانشگاه آزاد یا نهادهای دیگر حوزه علم مثل وزارت علوم در رفع این چالش‌ها چه نقشی می‌توانند داشته باشد؟
قانون مناسب‌سازی (حمایت از حقوق معلولان) سال‌هاست در مجلس شورای اسلامی تصویب شده و این دانشگاه به نوعی پیگیر اجرای آن قانون شده است. دکتر پزشکیان هم مانیفستی درخصوص حمایت از معلولان و اجرای قانون مناسب‌سازی در دوره انتخابات ارائه کردند. دانشگاه آزاد باید به اجرای این قانون کمک کند و منتی هم بر سر این عزیزان نیست؛ جزء وظایف نهادهای مختلف است. همان‌طور که قوه قضائیه برای رفع نیازش با ما تماس گرفته که این کار را انجام بدهید، چرا وزارت علوم یا دانشگاه آزاد از دانشگاه فرشتگان نمی‌خواهد تعدادی نیروی مترجم برای واحدهای مختلف در کشور تربیت کند؟
موضوع فقط بحث تربیت نیرو نیست چون این افراد وقتی تربیت و آموزش می‌بینند، عامل ترویج مناسب‌سازی این حوزه در کشور می‌شوند. لذا همکاری این عزیزان باعث شناخته شدن و گسترده شدن فعالیت دانشگاه فرشتگان می‌شود و آن فرهنگ‌سازی مد نظر ما چه در داخل و چه خارج از دانشگاه هم انجام می‌گیرد. در حال حاضر چه میزان از ناشنوایان از برنامه‌های صداوسیما بهره‌مند می‌شوند؟ نزدیک به صفر! بالاخره در بحث مناسب‌سازی، هر شهروندی در کشور حق استفاده از امکاناتی که متعلق به همه مردم است را دارد. مسئولان هم وظیفه دارند مناسب‌سازی لازم را انجام دهد تا افراد بتوانند از امکاناتی که شرایط آن وجود دارد، استفاده کنند. البته یک زمان امکان استفاده و تکنولوژی یک‌سری از امکانات در کشور وجود ندارد اما اگر شرایط ایجاد آن امکانات وجود داشته باشد و انجام ندهیم کوتاهی و غفلت کرده‌ایم. هر زمان که آگاه شدیم وظیفه انسانی ما حکم می‌کند که این کوتاهی را جبران کنیم. من فکر می‌کنم راه‌اندازی دانشگاه فرشتگان از این نوع کارها بوده که خوشبختانه دکتر طهرانچی با هوش و ذکاوتی که دارند خیلی سریع برای این موضوع اقدام کردند. در همان روز‌های اول گفتند که ما دچار غفلت شده‌ایم وگرنه دانشگاه ویژه ناشنوایان باید 50 سال گذشته راه‌اندازی می‌شد یا با توجه به جنگ تحمیلی و تصادفات، دانشگاه ویژه افراد دارای معلولیت باید خیلی زودتر ساخته می‌شد اما نداشتیم و بیشتر ظرفیت کشور را به آن طبقه‌ای که این دسته از مشکلات را ندارند اختصاص داده‌ایم. انتظار ما این است اکنون که توجه شده است از ما حمایت کنند.
چالش دیگر ما این است که به دلیل مشکلات خوابگاه فقط به داوطلبان استان تهران و شهرهای اطراف خدمات می‌دهیم. انتظار ما این است که یک نهاد دولتی یا خصوصی داوطلب شود تا یک خوابگاه با ظرفیت 100 تا 200 نفر برای دانشجویان دختر و پسر آماده کند و به دانشگاه تحویل بدهند. در این صورت ما هم می‌توانیم به داوطلبان شهرهای مختلف خدمات‌رسانی کنیم. اکنون داوطلبان علاقه‌مند از شهرهای مختلف تماس می‌گیرند ولی اولین سوالی که می‌پرسند درباره خوابگاه است. اکنون که دانشگاه آزاد قدم اول را برداشته و حرکت اصلی را انجام داده است، حرکت تکمیلی را دیگر نهادها، بخش خصوصی و خیرین آموزش عالی کمک کنند تا این دانشگاه بتواند حرکتی را که شروع کرده با کیفیت خوب و شایسته جامعه مخاطب جلو ببرد.
