فرهیختگان: «باید تولید را از تهران بیرون ببریم، به دریا نزدیک کنیم، جایی که تامین آب و برق آن در آینده مشکل نباشد، محلی که ترانزیت مواد اولیه و صادرات محصولات با حداقل هزینه و زمان انجام شود.» این متن کوتاهی است که مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور منتخب روز گذشته در توییتر خود منتشر کرد، متنی که با استقبال کارشناسان و اقتصاددانان روبه‌رو شد. یکی از اقتصاددانان در این خصوص نوشت: «همین یک خط مى‌تواند ایده مرکزى دولت چهاردهم باشد و از سیاست‌خارجى تا سیاست صنعتى آن را جهت دهد.» اقتصاددان دیگری هم نوشت: «این ایده، یک تحول اساسی است که می‌تواند موتور رشد یک دهه آینده کشور شود. راه آن نیز توسعه مکران است. قدم اول نیز حمایت همه‌جانبه دولت از تاسیس شهر جدید مکران مرکزی است.»
اما نگاهی تاریخی به مطالعات و پژوهش‌های مرتبط با توسعه منطقه مکران نیز نشان می‌دهد برای اولین‌بار در سال 1306 شمسی، یک مقاله در روزنامه‌ای حبل‌المتین کلکته با عنوان «راه‌آهن چابهار یا اعظم‌الطرق تجارتی؟» به پهلوی اول پیشنهاد می‌کند همه بودجه کشور را صرف راه‌اندازی راه‌آهن چابهار کرده و از طریق آن به اروپا وصل شود، اقدامی که دو بازار عمده حاشیه اقیانوس هند و اروپا به هم متصل و در تجارت جهانی، تحولات شگرفی را رقم می‌زد. تجربه دیگر، پیشنهاد مهندسان مشاور ستیران در طرح آمایش سرزمین سال 1354 است. این طرح شرق کشور را به‌عنوان محور توسعه (برای تاکید روی توسعه این منطقه به‌عنوان یک پیشران) پیشنهاد داده و در ادامه توضیح داد تمام صنایع انرژی‌بر و آب‌بر ایران باید به‌سمت سواحل مکران بروند و ما دیگر نباید صنایع فولاد و پالایشگاه در اصفهان و نقاط مرکزی ایران داشته باشیم. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بسیاری از کارشناسان خواستار انتقال یا ساخت صنایع جدید انرژی‌بر و آب‌بر و نیروگاه‌ها در کنار سواحل مکران شدند. در همین خصوص، رهبر انقلاب نیز در سال 1386 فرمان استقرار نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در سواحل عمان و تشکیل کارگروه ویژه به ریاست معاون اول رئیس‌جمهور در دولت را صادر کردند که بر طبق آن، زیرساخت‌های موردنیاز توسعه این منطقه باید شکل بگیرد.
7 فرصت بزرگ مکران برای ایران
براساس پژوهشی که در مرکز پژوهش‌های آینده‌نگری (زیرمجموعه سازمان برنامه‌و‌بودجه) انجام شده، اگر بخواهیم از بیرون به مساله مکران نگاهی بیندازیم، به‌دلیل ویژگی‌های جغرافیایی آن، بدون‌شک موضوع توجه به اقتصاد دریامحور و توسعه سواحل مکران در سبد انتخاب نهایی قرار می‌گیرد و باید تمامی ظرفیت‌ها را حول موضوع آب مطرح کرد. مهم‌ترین مساله مکران، قدمت 100ساله آن است و همواره در طول تاریخ توصیه شده که راه‌آهن چابهار به اروپا راه‌اندازی شود تا کانال سوئز از رونق بیفتد. گزارش‌های مختلف برخی از مهم‌ترین ظرفیت‌های منطقه مکران را به شرح زیر بیان می‌دارند: 1- اتصال‌دهنده کریدورهای متنوع و ارتباطات ژئوپلیتیک ایران با جهان، 2- هاب انرژی و زنجیره‌های شیمیایی (پیشران اصلی توسعه)، 3- صنایع معدنی و فرآورده‌های فلزی (پیشران اصلی توسعه)، 4- شیلات و کشاورزی گرمسیری (اقتصاد محلی/ بومی)، 5- قطب گردشگری ساحلی و دریایی تخصصی (اقتصاد محلی/ بومی)، 6- قطب مبادلات مالی عاری از تحریم و 7- مبادلات و توسعه مرزی زمینی و دریایی با هند، افغانستان، پاکستان، عمان و... .
همچنین براساس پژوهشی که توسط مرکز نوآوری کوثر منتشر شده، در نگاه اول مکران تنها نقطه دسترسی ایران به آب‌های آزاد است. این موضوع مزایای راهبردی امنیتی و اقتصادی ویژه‌ای برای کشور به همراه دارد. از سوی دیگر وجود رودهای خروشان در منطقه کنارک که از ظرفیت چند میلیارد مترمکعب آبی که به دریای عمان می‌ریزد، تنها بخش کوچکی از آن مهار شده است، نشان از ظرفیت‌های خاص این منطقه دارد. نوع آب‌وهوای گرمسیری منجر به ایجاد بزرگ‌ترین مزرعه موز ایران در این منطقه شده است. در بعد گردشگری نیز وجود گل‌‌افشان و برخی جاذبه‌های منحصربه‌فرد دیگر، ظرفیت‌های سرشار این منطقه را نشان می‌دهد. از بعد امنیتی منطقه مکران تنها راه رهایی ما به آب‌های آزاد است. به یک معنا مکران تنظیم‌گر بخشی از سیاست‌خارجی کشور بوده و جایی است که حاکمیت می‌تواند کریدورهای متنوعی برای کشورهای شمالی و جنوبی داشته باشد. دو ظرفیت ویژه دیگر در مکران، ایجاد دو پیشران اصلی توسعه صنعتی، یعنی هاب انرژی و زنجیره‌های شیمیایی و درکنار آن، توسعه صنعت فولاد است که به‌خاطر آب‌بر بودن آنها از یک‌سو و نزدیکی به بازار اقیانوس هند، جایابی هاب سوم پتروشیمی کشور در دولت هشتم در مکران صورت گرفت. ظرفیت دیگر این منطقه، مربوط به حوزه شیلات است. طبق آمارهای سازمان شیلات کشور، نزدیک به 80 درصد ظرفیت صید کشور از دریای عمان است، یعنی درکنار خلیج‌فارس و دریای خزر، حدود 80 درصد را دریای عمان تامین می‌کند و مهم‌تر از آن، مساله آبزی‌پروری است که نزدیک‌به یک‌چهارم آبزی‌پروری کل کشور که نزدیک به 50 هزار هکتار است، در جنوب سیستان‌وبلوچستان جایابی شده است.
از پایتخت اقتصادی ایران تا ساخت 27 شهر ساحلی
موضوع مکران از موضوعات داغ انتخابات ریاست‌جمهوری اخیر بود. آنجایی که محمدباقر قالیباف وعده داد اگر رئیس‌جمهور شود، پایتخت دوم و اقتصادی ایران را در سواحل دریای عمان خواهد ساخت. وی بیان داشت این پایتخت اقتصادی در افق ۱۴۱۴ اقتصاد کشور را متحول می‌کند. گرچه واژه پایتخت اقتصادی ایران اولین‌بار از سوی محمدباقر قالیباف مطرح شد، اما از سال‌های گذشته مکان‌یابی ۲۷ شهر ساحلی در دولت سیزدهم مطرح شده و گفته می‌شود تاکنون عملیات اجرایی شهر جدید خلیج‌فارس و شهر جدید مکران مرکزی آغاز شده‌اند. وزیر راه‌وشهرسازی اخیرا در نشست خبری مدعی شده از اتفاقات بسیار خوب طرح ۲۷ شهر ساحلی بود. وی گفت مکان‌یابی هر ۲۷ شهر ساحلی در شورای‌عالی معماری و شهرسازی به اتمام رسیده است.
کارشناسان اقتصادی می‌گویند اکثر شهرهای بزرگ دنیا درکنار دریا مستقر شده‌اند، این درحالی است که سواحل جنوبی کشور ما از توسعه اقتصاد بی‌بهره بوده و حتی افراد فقیر درکنار ساحل و دریایی از ثروت خدادادی زندگی می‌کنند که با توسعه دریامحور باید توجه ویژه‌ای به توسعه مبتنی‌بر صنایع دریایی شود. براساس اظهارات مسئولان وزارت راه‌وشهرسازی، در گام اول مطالعه مکان‌یابی 27 شهر شروع شد و این سوالات مطرح شد که کدام نقاط در سواحل جنوبی ظرفیت ایجاد سکونتگاه‌های جدید دارند، در گام دوم سناریوی کلی ۲۷ شهر و سکونتگاه جدید که هر شهر چه نقشی داشته باشد و اینکه همه اینها بر اصل توسعه دریامحور خواهد بود. براساس اظهارات معاون معماری و شهرسازی وزیر راه درخصوص فعالیت‌ها و نقش و جایگاه آتی این شهرها، پیش‌بینی شده در برخی شهرها صنایع پتروشیمی، در برخی دیگر گردشگری، در برخی صنایع فولاد یا مشاغل کشاورزی و تولید فناوری و حتی پرورش ماهیان و آبزیان راه‌اندازی و مستقر شود. به‌گفته مهرداد بذرپاش، وزیر راه‌وشهرسازی در طرح ایجاد ۲۷ شهر جدید در سواحل جنوبی در مرحله اول برای هر شهر حداقل پنج‌هزار خانوار پیش‌بینی شده و این شهرها با محوریت یک صنعت پیشرو مانند صنعت پتروشیمی، صنعت فولاد، گردشگری یا کشاورزی احداث خواهد شد. همچنین گفته می‌شود این شهرها برای پذیرش 30 هزار خانوار طراحی خواهند شد.
پیش‌نیازهای برنامه جامع توسعه مکران
در گزارش‌های پژوهشی مختلف و ازجمله گزارش‌های بازوی پژوهشی سازمان برنامه و بودجه، یکی از ضعف‌های مهم در فرآیند توسعه منطقه مکران، نبود یک برنامه اجرایی منسجم و همراستا با برنامه‌های راهبردی تدوین‌شده برای منطقه ذکر شده است. این ضعف آنجا نمود بیشتری پیدا می‌کند که با توجه به بکر بودن منطقه، نهادها و دستگاه‌های اجرایی مختلف در حال انجام پروژه‌های متعددی هستند که در محدوده وظایف دستگاه متبوع خود است. در بسیاری موارد حتی این پروژه‌ها و برنامه‌هایی که دستگاه‌ها در پیش گرفته‌اند ممکن است همراستا با برنامه راهبردی نیز باشد؛ اما با توجه به عدم هماهنگی‌های بین‌بخشی غالبا این پروژه‌ها نیازهای توسعه‌ای منطقه را برطرف نمی‌کنند؛ یا در بخش‌هایی از فرآیندهای اجرا با توجه به پیش‌نیازهایی که دارند با موانع متعدد اجرایی مواجه می‌شوند. این امر ضرورت تدوین یک برنامه اجرایی منسجم را برای منطقه بیش از پیش آشکار می‌سازد تا بتوان علاوه‌بر شتاب‌دهی بر اجرای برنامه‌ها برای دستیابی به اهداف برنامه راهبردی، هزینه‌های ناشی از تعارض منافع بخشی را نیز کاهش داد. تدوین این برنامه اجرایی ازجمله انتظارات از دولت چهاردهم است.
یک برنامه راهبردی برای اینکه به فاز اجرایی نزدیک شود لازم است که اجزای آن در قالب پروژه‌هایی در مقیاس‌های مختلف تعریف شود. سپس برنامه اجرایی ابتدا یک برنامه زمانی و مکانی را برای آنها تدوین می‌کند و در صورت لزوم، کنار آن بسته‌های سرمایه‌گذاری تدوین می‌شود. در گام بعد، باید نحوه تامین مالی پروژه‌ها، سهم بخش‌های مشارکت‌کننده (سرمایه‌گذاران دولتی و خصوصی) و نحوه مشارکت آنها مشخص شود. همچنین باید بهره‌برداران هر پروژه و در کنار آن متولی یا متولیان اجرایی هر برنامه همراه با تعیین سهم هر یک مشخص شود. پس از تهیه برنامه اجرایی منسجم، این برنامه به دستگاه‌های اجرایی و متولیان ابلاغ و هماهنگی‌های مربوطه با آنها صورت می‌گیرد تا آن دستگاه‌ها برنامه‌های سازمانی و بخشی خود را با برنامه اجرایی منطقه هماهنگ سازند و درنهایت برنامه توسط متولیان اجرا شود. در بخش اجرا هر متولی و دستگاه اجرایی موظف است که به برنامه کلان اجرایی منطقه پایبند باشد و همراستای آن برنامه‌های خود را تدوین کرده و برای اجرای آن گام بردارد.
در گزارشی که مرکز پژوهش‌های آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه تدوین کرده، اقدامات دارای اولویت زمینه‌ساز توسعه مکران در مرحله اول به شرح زیر پیشنهاد شده است.
1- طراحی ساختار مدیریتی منطقه (مدیریت رفع تعارض)، 2- ایجاد صندوق توسعه مکران (مدیریت بهینه توسعه فضایی سرزمین)، 3- تدوین برنامه اجرایی یکپارچه منطبق بر برنامه راهبردی، 4- تعیین سیاست‌های کلان ژئوپلیتیک و نحوه تعامل با شرکا و رقبای بین‌المللی چین، روسیه، هند، پاکستان، افغانستان، کشورهای حوزه خلیج فارس، آسیای میانه، عراق و... ، 5- یکپارچه‌سازی و اصلاح قوانین و بخشنامه‌های ترانزیتی (تسهیل و تسریع در فرآیندهای ترانزیت)، 6- یکپارچه‌سازی و اصلاح قوانین و بخشنامه‌های گمرکی (تسهیل و تسریع در فرآیندهای گمرک)، 7- اصلاح قوانین و بخشنامه‌های مربوط به امنیت سرمایه‌گذاری و تضمین‌های آن، 8- تصویرسازی آینده منطقه (براساس سازمان فضایی مطلوب)، 9- تدوین شاخص‌های نتایج و پیامد منطبق بر برنامه راهبردی، 10- ایجاد سامانه پایش ارزیابی و تحقق برنامه راهبردی، 11- تدوین سازوکارهای نحوه مشارکت و سرمایه‌گذاری جامعه محلی در برنامه‌های توسعه منطقه و بهره‌مندی از منافع آن، 12- ایجاد و به‌روزرسانی سامانه یکپارچه پروژه‌های کلیه دستگاه‌های اجرایی منطقه مکران و پروژه‌های ملی مرتبط با منطقه (مکانی و موضوعی-در دست اجرا و مطالعاتی)، 13- تهیه نقشه مالکیت زمین و کاداستر منطقه مکران با اولویت پهنه‌های تجمع فعالیت، 14- تهیه آمارهای موضوعی جمعیت و نیروی انسانی، فعالیت و اشتغال، کارگاه‌ها، مسکن و 15- ایجاد و به‌روزرسانی سامانه یکپارچه اطلاعات مکانی منطقه.
