زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: سنجه‌های مختلفی را می‌توان برای بررسی عملکرد و کیفیت فعالیت دانشگاه‌ها مدنظر قرار دادُ مثل رتبه‌بندی‌های مختلفی که امروز محل استناد و استفاده کشورهاست و می‌تواند مقیاسی برای اندازه‌گیری موفقیت سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ها باشد. به جز آن، همین عددها برای تصمیم‌گیری بسیاری از اساتید و دانشجویان تعیین‌کننده و محل رجوع و در میزان همکاری‌ها و جذب دانشجویان بین‌المللی تاثیر‌گذار است. «فرهیختگان» هم با توجه به اهمیت آنها در چند شماره برخی رتبه‌بندی‌های مهم بررسی کرد که واکنش‌های متعددی هم درپی داشت. در روزهای پایانی سال1402 نگاه دقیق‌تر به آخرین تغییرات 12 دانشگاه بزرگ در هفت نظام رتبه‌بندی داشتیم. اما پیش از مطالعه چند نکته را باید یادآوری کرد:
1. رتبه‌‌بندی‌ها متنوعی و مهمی در جهان وجود دارد اما در این گزارش بیشتر فعالیت‌های علمی مورد توجه بوده و از همین باب برخی تغییرات رنکینگ‌ها مثل وبومتریک یا گرین‌متریک مدنظر قرار نگرفته است.
2. رتبه‌بندی‌ها تاثیرگذار و مفید هستند اما هیچ‌کدام کامل نیستند. نمی‌توانند تنها معیار در ارزیابی دانشگاه‌ها باشند اما به هرحال سنگ محکی در مقیاس جهانی هستند که فاصله ما را با کشورهای دیگر نشان می‌دهند. هر کدام از آنها نقاط ضعف و قوتی دارند که نباید بدون توجه به آنها نتیجه‌گیری کرد.
3. وضعیت دانشگاه‌های ایرانی در آخرین نسخه رتبه‌بندی‌های مورد بررسی خوب نیست. نیمی از تغییرات 12 دانشگاه بزرگ کشور نزولی بوده است و تنها حدود یک‌سوم رتبه‌های جدید نسبت به دوره زمانی قبلی‌اش ارتقا یافته است. افت جایگاه را نمی‌توان با قلب واقعیت حل کرد. باید پذیرفت وضعیت دانشگاه‌ها به‌ویژه از حیث علمی خوب نیست و تداوم این روند به‌زودی در میزان تولیدات علمی و مرجعیت علمی ایران در بین سایر کشور هم نمایان خواهد شد.

4. چالش‌های جریان علمی با حرف و گزارش درمان نمی‌شود؛ علاج واقعه هم صرفا درون دانشگاه نیست. اگرچه این وضعیت متاثر از نحوه برنامه‌ریزی و اداره در سال‌های دور و نزدیک دانشگاه‌ها بوده اما محدود کردن آن به مدیران دانشگاهی یا وزارت علوم خطاست. بخشی از شرایط امروز متاثر از سیاست‌ها، فقدان نظارت و برنامه‌ریزی‌های کلان و کم‌توجهی بخش‌های گوناگون تاثیرگذار بر علم و فناوری کشور است و باید علاج آن را خارج از دانشگاه یافت.

رتبه‌بندی‌ها درباره وضعیت دانشگاه تهران چه می‌گویند؟

دانشگاه تهران ؛ در هفت نظام رتبه‌بندی طی یک سال مسیر متفاوتی را طی کرده است. به‌طوری که در سه نظام رتبه‌بندیQS، تایمز و یو.اس.نیوز توانسته جایگاه خود را ظرف یک سال ارتقا دهد اما در چهار نظام رتبه‌بندی دیگری تنزل جایگاه قابل‌توجهی داشته به‌طوری که رتبه آن در شانگهای علی‌رغم اینکه در هفت سال گذشته در رتبه 301قرار داشت، با 100 پله سقوط همراه شده است. جایگاه این دانشگاه در هر چهار گروه رتبه‌بندی لایدن نیز با تنزل جایگاه همراه بود. هرچند تهرانی‌ها در رسانه رسمی خود با در نظر گرفتن یک سنجه از میان 25 سنجه‌ای که در چهار گروه وجود دارد، سعی در القای این موضوع که جایگاه دانشگاه در این نظام رتبه‌بندی بهبودیافته، داشتند؛ اما در واقعیت تنزل رتبه پیدا کرده‌اند. در مقابل یکی از مولفه‌های اثرگذار در بررسی جایگاه دانشگاه‌ها در اکثر نظام‌های رتبه‌بندی بحث تعداد و کیفیت مقالات است. مولفه‌ای که دانشگاه تهران در آن هم براساس آمار وب‌آو‌ساینس در بازه زمانی پنج‌ساله روند نزولی داشت. به طوری که فقط 0.07 درصد مقالات در زمره مقالات داغ قرار گرفت.

جایگاه شریفی‌ها در 3 رتبه‌بندی افت کرد

وضعیت دانشگاه صنعتی شریف هم تفاوتی با تهران ندارد. این دانشگاه با وجود اینکه در نظام هایQS، تایمز و یو.اس.نیوز توانسته وضعیت خود را ظرف یک سال گذشته بهبود ببخشد؛ اما در دیگر نظام‌ها روند نزولی را دنبال کرده است؛ به‌طوری که در سایمگو با تنزل 396 پله‌ای و در شانگهای هم با تنزل 100 پله‌ای همراه بود. البته روند عقبگرد شریفی‌ها در شانگهای تنها به امسال ختم نمی‌شود؛ چراکه هرچند این دانشگاه در سال 2019 در بین رتبه‌های 500-401 قرار داشت، اما این رتبه در سال‌های 2020 و 2021 به 600-501 تنزل پیدا کرد و حتی در سال 2022 هم این مسیر را ادامه داد. وضعیت برای شریفی‌ها در دیگر نظام‌های رتبه‌بندی -به جز ISCکه بدون تغییر مانده - در سراشیبی نزولی شدن قرار گرفت. سهم تولید علم دانشگاه صنعتی شریف هم با در نظر گرفتن تعداد مقالات منتشرشده چندان تعریفی ندارد. روند مقالات نمایه‌شده این دانشگاه در وب‌آوساینس در بازه زمانی پنج‌ساله نزولی بود.

امیرکبیر؛ بهبود جایگاه در ۳ رتبه‌بندی

اگر نخواهیم ثابت ماندن جایگاه دانشگاه امیرکبیر در دو پایگاه استنادیISC و شانگهای را نادیده بگیریم؛ واقعیت آن است که مسیر حرکت این دانشگاه در پایگاه‌هایی چون QS، تایمز و یو.اس.نیوز با ارتقای قابل قبولی همراه بود. البته بیشترین تغییر این دانشگاه از زاویه نگاه تایمز بوده، که این نظام در جدیدترین رتبه‌بندی خود برخلاف سال‌های قبل ، حالا معیارهایی مانند قدرت تحقیق، برتری پژوهشی، تاثیر استناد و... . ر ا مدنظر قرار داده که باعث شده تا جایگاه دانشگاه‌ها تغییر چشمگیری با سال‌های قبل داشته باشد. با این حال وضعیت برای این دانشگاه از نگاه لایدن به شکل عجیبی بدتر شده و اگر بخواهیم میانگین برای وضعیت امیرکبیر در چهار گروه مختلف این رتبه‌بندی در نظر بگیریم، عملا جایگاه آن 111 رتبه به عقب برگشته است. یکی از موضوعات قابل‌توجه درباره این دانشگاه هم کاهش همکاری‌های بین‌المللی آن است، به‌طوری که براساس وب‌آوساینس، تعداد مقالاتی که از طریق چنین همکاری‌هایی منتشر شده با وجود اینکه در سال 2021، 785 مقاله بود ظرف یک سال با ریزش سه درصدی همراه شده است.

شهید بهشتی؛ رشد در QS افت در سایمگو

اولین نکته‌ای که درباره دانشگاه شهید بهشتی به چشم می‌آید، عدم حضور آن در شانگهای به عنوان یکی از مهم‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی دنیا است. این دانشگاه در رتبه‌بندی اخیر تایمز -با وجود اینکه سال2023 توانسته بود رتبه 1000-801 را آن خود کند- حضور ندارد. جایگاه دانشگاه شهید بهشتی در QS و یو.‌اس.‌نیوز بهتر شده اما در سه نظام رتبه‌بندی دیگر هم وضعیت رو به تنزلی را تجربه کرده است. جایگاه این دانشگاه در سایمگو (SCImago) بیش 462 مرتبه و در رتبه‌بندی جهانی پایگاه استنادی جهان اسلام (ISC) 300 مرتبه افت کرده است. در کنار نظام‌های رتبه‌بندی، سهم مقالات داغ این دانشگاه در وب‌آو‌ساینس هم شرایط بدی را در سال 2022 داشته، به طوری که در بیش از هزار و 600 مقاله نمایه‌شده در این پایگاه، حتی یک مقاله هم در زمره مقالات داغ قرار نگرفت. این در حالی است که امروز نزدیک به 900 عضو هیات علمی در این دانشگاه برای بیش از 19 هزار دانشجو تدریس می‌کنند که طبیعتا می‌تواند ظرفیت خوبی برای انجام فعالیت‌های تحقیقی و پژوهشی این دانشگاه باشد.

بهبود جایگاه علم و صنعت در تایمز، یو.‌اس.‌نیوز و QS
دانشگاه علم و صنعت هم به روال دانشگاه‌هایی مانند تهران توانسته در سه پایگاه رتبه‌بندی جایگاه خود را ظرف یک سال اصلاح کند که بیشترین بهبود وضعیت هم برای نظام رتبه‌بندی تایمز بوده است. هر‌چند این نظام رتبه‌بندی اطلاعات را از خود دانشگاه‌ها می‌گیرد و در نسخه اخیر خود تغییراتی در نحوه رتبه‌بندی داشت. در مقابل اما وضعیت این دانشگاه در رتبه‌بندی معتبری مانند شانگهای با 100 پله ریزش، بدتر شده و حالا علم و صنعت در بین 1000 دانشگاه‌‌ مطرح دنیا قرار می‌گیرد؛ هرچند که همین وضعیت با زاویه نگاه پایگاه استنادی جهان اسلام هم برای علم و صنعت تکرار شده و در این میان البته وضعیت دانشگاه از نگاه سایمگو به شکل عجیبی بدتر شده است. شاید بد نباشد در اینجا به کاهش همکاری‌های بین‌المللی این دانشگاه هم نیم‌نگاهی داشته باشیم؛ وضعیتی که با استناد به اطلاعات وب‌آو‌ساینس، طی سال‌های 2021 تا 2022 با کاهش 16درصدی همراه بوده است.

بدتر شدن وضعیت تنها دانشگاه تحصیلات تکمیلی در 3 نظام رتبه‌بندی

وضعیت جایگاه دانشگاه تربیت‌مدرس در نظام‌های رتبه‌بندی با توجه به اینکه تنها دانشگاه تحصیلات تکمیلی کشور به شمار می‌رود، اهمیت متفاوت‌تری نسبت به سایر دانشگاه‌ها خواهد داشت. موضوعی که با توجه به غیبت این دانشگاه در نظام‌های مانند QS و تایمز، نشان می‌دهد این دانشگاه نتوانسته و نخواسته عملکرد خود را در حوزه‌های مختلف از سوی این نظام‌ها در ترازو قرار دهد. در طرف دیگر ماجرا وضعیت این دانشگاه در رتبه‌بندی شانگهای هم ظرف یک سال با 100 پله تنزل جایگاه همراه و حالا این دانشگاه را در میان 800 دانشگاه برتر جهان قرار داده است. تربیت‌مدرس در سه پایگاه رتبه‌بندی مسیر نزولی داشته و تنها در یو.اس.نیوز توانسته جایگاه خود را ارتقا دهد. البته وضعیت مقالات این دانشگاه هم در بازه زمانی پنج سال در وب‌آوساینس قابل دفاع نبوده است؛ به‌طوری‌که تعداد مقالات پراستناد این دانشگاه تنها ظرف یک سال با کاهش 25 درصدی همراه شده است؛ شرایط در مقالات داغ به مراتب بدتر هم شده به‌طوری که از 0.1 به 0.08 رسیده است؛ مقالاتی که تا حدی نشان‌دهنده کاهش کیفیت این مقالات خواهد بود.

افت و خیز فردوسی مشهد در رتبه‌بندی‌ها

دانشگاه فردوسی مشهد که به عنوان نماد آموزش عالی در استان‌های خراسان به شمار می‌رود از هفت نظام رتبه‌بندی، تنها در دو نظام تایمز و ISC توانسته وضعیت خود را اصلاح کند. هر‌چند که نمی‌توان از حضور این دانشگاه در QS برای سال 2024 گذشت، اما با نگاهی به جایگاه 1200-1000 آن، این حضور به عنوان یک دستاورد برای این دانشگاه محسوب نخواهد شد. شرایط این دانشگاه در شانگهای هم یک خط سیر یکسانی را از سال 2021 تا سال 2023 طی کرده و عملا این دانشگاه نتوانسته بهبودی در را رتبه خود که بین 1000-901 بوده، ایجاد کند. در مقابل هم شرایط برای مهم‌ترین مرکز آموزش عالی مشهد در دو پایگاه بدتر شده اما در این میان تنزل بیش از 600رتبه‌ای برای این دانشگاه از سوی سایمگو که میزان تاثیر علمی مقالات را بر‌اساس تعداد ارجاع‌دهی به مقالات ارزیابی می‌کند به شکل غیرمنتظره‌ای بدتر شده است. جالب اینکه تعداد مقالات پراستناد این دانشگاه هم ظرف یک سال 2021 تا 2022 تا رشد 24 درصدی همراه بوده و حتی در همین بازه زمانی، تعداد کل مقالات نمایه‌شده آن هم با کاهش 24 درصدی در وب‌آو‌ساینس همراه بوده است.

غیاب خواجه‌نصیری‌ها در مهم‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی

عدم حضور دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی آن هم در دو نظام رتبه‌بندی QS و شانگهای اولین موضوعی است که درباره این دانشگاه به چشم می‌خورد. از طرف دیگر از میان پنج نظام رتبه‌بندی هم این دانشگاه تنها توانسته در یو.‌اس.‌نیوز و تایمز شرایط را برای خود بهتر کند و عملا در دیگر نظام‌ها شرایط برای خواجه‌نصیری‌ها بدتر شده است. وضعیت قابل این دانشگاه با عینک نظام‌های رتبه‌بندی در حالی این سوال ایجاد می‌کند که چرا چنین دانشگاهی باید در تصویر کلی، وضعیت غیرقابل تعریفی را از سطح جهان از جهات مختلف داشته باشد که حتی از نگاه ISC هم این دانشگاه در میان بیش از 1200 دانشگاه قرار دارد؛ جایگاهی که در طول سال‌های 2022 تا 2023 ثابت باقی مانده است. از آنجایی که چه بخواهیم و چه نخواهیم، نظام‌های رتبه‌بندی نقش بسزایی در نگاه بین‌المللی به دانشگاه‌ها دارند، این دانشگاه نتوانسته نمره قابل‌قبولی را در این زمینه به دست آورد.

ریزش جایگاه صنعتی اصفهان در 5 نظام رتبه‌بندی

دانشگاه صنعتی اصفهان را باید جزء دانشگاه‌هایی قلمداد کرد که عملا تنها در تایمز توانسته ارتقای رتبه داشته باشد؛ هر‌چند تایمز شرایط متفاوتی را برای دانشگاه‌ها داشته، اما تایمز تنها رتبه‌بندی بوده که این دانشگاه توانسته وضعیت خود را بهبود ببخشد. از این بخش که بگذریم، این دانشگاه در دو نظام رتبه‌بندی مهم هم غیاب داشته که با توجه به جایگاه این دانشگاه در میان صنعتی‌ها، نمی‌توان از این مساله چشم‌پوشی کرد. این دانشگاه صنعتی در مجموع ‌در عمل در پنج نظام رتبه‌بندی حتی در یو.‌اس.‌نیوز هم وضعیتش به مراتب بدتر شده است. یکی دیگر از موضوعات مهم درباره این دانشگاه را باید وضعیت مقالات آن دانست. به طوری که این دانشگاه در پنج سال، 7 هزار و 747 مقاله در پایگاه وب‌آو‌ساینس نمایه کرده بود، اما میزان مقالاتی که با همکاری بخش‌های صنعتی منتشر شده از 13 اثر علمی در سال 2021 به 4 مقاله در سال 2022 رسیده بود که معنایش ریزش 69 درصدی این نوع مقالات است. طبیعتا کاهش همکاری‌های صنعتی از سوی این دانشگاه صنعتی و وضعیت آن در نظام‌های رتبه‌بندی را نمی‌توان جدا از یکدیگر در نظر گرفت.

اصفهانی‌ها نظاره‌گر نظام‌های رتبه‌بندی!

دانشگاه اصفهان هم تفاوتی با صنعتی اصفهان ندارد و عملا همان مسیری را طی کرده که دانشگاه صنعتی استان در پیش گرفته بود. از عدم حضور این مرکز آموزش عالی در دو رتبه‌بندی QS و شانگهای که بگذریم، باید عنوان کرد این دانشگاه تنها در رتبه‌بندی تایمز توانسته جایگاه خود را به شکل قابل‌توجهی بهبود ببخشد؛ هر‌چند که این مساله با ارتقای دوپله‌ای دانشگاه در یو.‌اس.‌نیوز وجود داشته، اما با توجه به عدم حضور این دانشگاه در دو نظام رتبه‌بندی و بدتر شدن شرایط آن در سه نظام دیگر، می‌توان نتیجه گرفت اصفهانی‌ها ‌نتوانستند ریل‌گذاری قابل‌قبولی را نسبت به تغییر جایگاه در نظام‌های رتبه‌بندی برای خود داشته باشد. یکی از اتفاقات قابل تامل این دانشگاه را هم باید بدتر شدن بیش از 400 پله‌ای آن در نظام رتبه‌بندی سایمگو دانست؛ نظامی که معیار اصلی آن بحث کیفیت مقالات است که خود تا حدی گویای وضعیت پژوهش‌های علمی این دانشگاه خواهد بود.

وضعیت شیرازی‌ها فقط با عینک یو.اس.نیوز بهتر شد

بررسی شرایط دانشگاه شیراز در هفت نظام رتبه‌بندی نشان‌دهنده وضعیت غیرقابل قبول آن خواهد بود؛ چراکه این دانشگاه عملا در یک نظام رتبه‌بندی توانسته با ارتقای 12 پله‌ای همراه شود و شرایط جهانی خود را بهبود بخشد. البته این دانشگاه در دو نظام رتبه‌بندی تایمز و QS همان رتبه‌های قبلی خود در سال قبل را حفظ کرده و به همین دلیل آن را هم نمی‌توان دستاورد یا عقبگردی برای شیراز به شمار آورد. از این سه نظام که بگذریم نمی‌توان عدم حضور آن را در شانگهای که معتبرترین نظام در سطح دنیا به شمار می‌رود را طی سال‌های 2022 و 2023 از قلم انداخت. در طرف دیگر شرایط برای این دانشگاه از زاویه نگاه سه نظام رتبه‌بندی بدتر شده است، به‌طوری که بدترین آن هم ریزش بیش از 700 پله‌ای جایگاه شیراز در سایمگو است. طبیعتا تصویر جهانی شکل‌گرفته پیرامون این دانشگاه به‌عنوان مهم‌ترین دانشگاه مرکز استان فارس را نمی‌توان تصویر مثبتی قلمداد کرد.

دستاورد 6 نظام رتبه‌بندی برای تبریزی‌ها چه بود؟

دانشگاه تبریز در شانگهای و یو.اس.نیوز توانسته رتبه خود را ارتقا دهد؛ اما وضعیت این دانشگاه در سه نظام رتبه‌بندی دیگر شرایط رو به افولی داشته است. نظام‌هایی که بدترین آنها را باید با ریزش بیش از هزار پله‌ای به سایمگو نسبت داد. در این میان قرارگیری این دانشگاه برای اولین بار در تایمز هم قرار گرفت که طبیعتا می‌تواند چشم‌انداز خوبی برای این دانشگاه تلقی شود؛ با این حال اگر بخواهیم تصویری کلی از این دانشگاه داشته باشیم عملا تصویری روشنی نخواهد بود. موضوعی که در حوزه مقالات وب‌آوساینس هم تعریف چندانی ندارد. علی‌رغم اینکه این دانشگاه توانسته از سال 2018 تا 2022، بیش از 9 هزار مقاله را در این پایگاه استنادی نمایه کند اما در حوزه همکاری‌های بین‌المللی نه‌تنها سهم این مقالات قابل اعتنا نبوده بلکه همین سهم اندک هم روند کاهشی داشته است؛ به‌طوری که ظرف سال‌های 2021 تا 2022 تعداد مقالاتی که با همکاری دانشگاه‌های دیگر کشورها نوشته شده، ریزش 11 درصدی را تجربه کرده است.