عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: قرارمان در ساختمان وزارتخانه فرهنگ‌شان بود. درست است که یک سال است رئیس‌جمهور ندارند، اما همان دولتی که بر سرکار بوده، در حال انجام دادن امور جاری است و کارها را پیگیری می‌کند. اینجا لبنان است، سرزمینی که در مدت حضورم، پر از شگفتی بوده و انگار که به جای لبنان در فلسطین قدم می‌زدم.
دیدار با وزیر فرهنگ جزء برنامه‌های تیم بود که برای این سفر به لبنان آمد اما برایم مهم بود که با او گفت‌وگو کنم، مخصوصا اینکه تعریفش را زیاد شنیده بودم که اهل کتاب و فرهنگ و هنر است. محمد وسام المرتضی، وزیر فرهنگ لبنان است. ایران را دوست دارد و به قول خودش بسیار به ایرانی‌ها علاقه دارد.
حوزه شعر و داستان مورد‌علاقه مردم لبنان
سوال اولم در مورد وضعیت نشر در لبنان است و او می‌گوید: «با توجه به اوضاعی که در کشور داریم، کمی همه‌چیز پیچیده است، برای همین نمی‌توانم بگویم خیلی خوب است. کاغذ قیمت زیادی دارد. برای چاپ کتاب باید هزینه بشود، اما خب همیشه برایمان مهم بوده است که در حوزه‌هایی که استقبال زیاد می‌شود، کتاب‌ها را منتشر کنیم. نمی‌دانم چقدر از کتاب‌های مورد‌علاقه لبنانی‌ها خبر دارید.» صحبت‌هایش را قطع می‌کنم و می‌گویم: «کمی در موردش قبل سفر خوانده‌ام، اینکه کتاب‌های شعر و داستان زیاد می‌خوانند و دوست دارند و کتاب‌های ایرانی که در این حوزه‌ها باشد در لبنان طرفدار دارد.»
حرفم را تایید می‌کند و می‌گوید: «با اینکه مشکلات زیاد داریم اما وقتی نمایشگاه کتابی برگزار می‌شود، استقبال مردم زیاد است، مخصوصا با حضور ایران و استقبال از کتاب‌های ایرانی که همیشه طرفداران خودش را دارد. خیلی دل‌مان می‌خواهد بتوانیم برنامه‌های مشترکی را در حوزه نشر با ایران داشته باشیم. سال‌ها است که ادبیات ایران را دنبال می‌کنم. ما پیوند مشترک زیاد داریم.»
زبان فارسی را دوست داریم
وقتی از پیوندهای مشترک صحبت می‌کند، چشمانش برق می‌زند، دقیقا مانند همان چیزی است که توصیفش کرده بودند؛ اینکه به ایران و فرهنگش علاقه‌مند است. به دلیل همین علاقمندی سوال بعدی در مورد زبان فارسی است و اینکه نسبت لبنانی‌ها با زبان فارسی چیست و او می‌گوید: «یک زمان فقط زبان عربی و زبان فرانسه در لبنان مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما الان متفاوت شده. مردم می‌دانند که باید زبان‌های دیگر هم به علت شرایط جامعه امروز بلد باشند. برای همین حتما یک لبنانی، عربی، فرانسه و انگلیسی را بلد است. بچه‌ها در مدرسه هم انگلیسی را به طور جدی یاد می‌گیرند. البته بگویم موسسات زبان در لبنان بسیار زیادند و تقریبا هم مورد اقبال قرار می‌گیرند. یک نکته دیگر که باید اضافه کنم علاقه به زبان‌های اسپانیایی، ایتالیایی، روسی و آلمانی است که در بین نسل جدید بسیار طرفدار دارد. حالا به زبان فارسی برسیم، زبانی که من خودم به آن علاقمند هستم مخصوصا وقتی شعر با زبان فارسی می‌شنوم، همیشه مورد اقبالم بوده است. مردم لبنان هم به دلیل علاقه‌ای که به ایران دارند. کم و بیش این زبان را صحبت می‌کنند که حتما خودتان هم در این سفر با مراوداتی که داشتید، این علاقه را درک کرده‌اید. اما نکته مهم شاید این باشد که مثلا ما در موسیقی که مردم خیلی به آن علاقه دارند، زبان فارسی را کمتر می‌بینیم و تقریبا شناختی نسبت به این مدل موسیقی وجود ندارد. در حالی که در ایران مردم موسیقی ما را تقریبا می‌شناسند. اینها می‌تواند کمک کند به شناخت یکدیگر و علایق‌مان.»
نمایشگاه کتاب یکی از راه‌های برقراری ارتباط دو کشور
از موسیقی می‌خواستم در سوال‌های بعدی بپرسم، برای همین خواستم تا صحبت در مورد حوزه نشر را تمام کنیم و بعد به سمت سوال‌های دیگر برویم. از حضور ایران در نمایشگاه کتاب لبنان می‌پرسم و می‌گوید: «نمایشگاه کتاب لبنان همان طور که شما می‌دانید، جزء مهم‌ترین نمایشگاه‌های کتاب دنیا است. مدل برگزاری و اقداماتی که در آن صورت می‌گیرد در کنار تعداد بازدیدکننده‌ها، همه و همه باعث می‌شود تا این نمایشگاه در دنیا مهم باشد. امسال هم ایران با توجه به برنامه‌هایی که برای ما فرستاده بود در این نمایشگاه شرکت کرد و ما هم استقبال کردیم. می‌دانم نمایشگاه کتاب یکی از راه‌های بهبود روابط فرهنگی بین دو کشور است. ایران هم که برای ما کشور دوست و برادر محسوب می‌شود. برای همین از برنامه‌ها برای حضور در نمایشگاه استقبال کردیم. مردم هم همین استقبال را داشتند و خیلی برایشان جذاب بود.»
علاقه برای کار مشترک در زمینه کتابخانه
صحبتش که تمام می‌شود می‌گویم شناختی از ظرفیت کتابخانه‌های ایران دارید؟ می‌گوید: «یک چیزهایی در سفرهایی که به ایران داشتم دوستان ایرانی‌مان برایم گفته‌اند اما خیلی نمی‌دانم.»
برایش توضیح می‌دهم که ایران چند کتابخانه دارد و چه اقداماتی هم در این کتابخانه‌ها انجام می‌گیرد مخصوصا برای بچه‌ها، چند فیلمی که در گوشی‌ام دارم از اقدامات در کتابخانه‌ها، نشان می‌دهم، برایش جای تعجب دارد که این حجم از فعالیت در حال انجام است و می‌گوید: «ما هم کتابخانه عمومی بسیار داریم که مانند همین‌هایی که شما نشان دادید در مناطق روستایی هم فعال است، نهادهای جامعه مدنی در لبنان کتابخانه‌ها را می‌سازند و راه‌اندازی می‌شود. ما خوشحال می‌شویم که از ظرفیت ایران برای این کار استفاده کنیم و بتوانیم کارهای مشترکی انجام بدهیم.»
مردم باید از کارهای فرهنگی‌مان اطلاع داشته باشند
از حضورهایی که در ایران داشته است می‌پرسم و می‌گوید: «طی این یک سال چند باری به ایران آمدم و دوستان‌مان در وزارت فرهنگ ایران بسیار برنامه‌های متنوعی داشتند و توانستیم بسیاری از نقاط ایران را ببینم. این روابط فرهنگی حتما کمک‌کننده است برای اینکه بتوانیم راهی که داریم را بهتر پیش ببریم و مردم را هم وارد این موضوع کنیم. مردم دو کشور باید بدانند که چه ظرفیت‌هایی در این حوزه‌ها وجود دارد. ما سال‌هاست با ایران اقدامات فرهنگی مشترک داریم، اما باید مردم را هم در این موضوع وارد کنیم. مردم دو کشور باید خبر داشته باشند که وجوه مشترک ایران و لبنان در زمینه فرهنگی چه چیزهایی است. فکر می‌کنم سال گذشته در اصفهان با یک هنرمند اصفهانی دیدار داشتم و هنوز یادش در ذهنم باقی مانده است، آنقدر که کارهای برجسته‌ای انجام داده بود و هنوز به یاد دارم که چقدر کارهای برجسته‌ای داشتند و دیدن آنها مرا بسیار سر ذوق می‌آورد. برای همین می‌گویم مردم دو کشور باید از این اقدامات و کارهای فرهنگی اطلاع داشته باشند.»
ایرانی‌ها را دوست داریم
سوال بعدی را از وسام المرتضی در مورد این می‌پرسم که مردم لبنان چه نگاهی را نسبت به هنر ایران دارند و می‌گوید: «مردم لبنان در کل باید بگویم که ایرانی‌ها را دوست دارند، دلیلش هم مشخص است، حمایت‌هایی که ایران از لبنان داشته و همیشه در کنار ما قرار گرفته باعث این علاقه شده است. شما الان اگر در خیابان راه بروید و هموطنان من متوجه شوند که شما ایرانی هستی، حتما دعوت‌تان می‌کنند که در خانه‌شان حضور پیدا کنید، اما در مورد شناخت از هنر کمی بین ما فاصله افتاده است. در مورد کتاب باز اوضاع بهتری داریم. کتاب‌های ایرانی همیشه مورد استقبال است و قبلا هم گفتم اما باید در زمینه‌های دیگر این روابط بهتر شود، مثلا همین هفته فرهنگی که بین ما و ایران برگزار شد می‌تواند کمک کننده باشد تا مردم دو کشور شناخت بهتری نسبت به موضوعات هنری و فرهنگی پیدا کنند.»
چرایی علاقه به موسیقی حماسی
موسیقی در لبنان جزء جدانشدنی آنها است، آن هم موسیقی‌ای که حتما رگه‌های حماسی دارد. شاید برای جنگ‌هایی که در این کشور اتفاق افتاده، هنرمندان‌شان هم این نگاه را پیدا کرده‌اند که باید موسیقی حماسی را پررنگ کنند. سوالم را از همین موسیقی حماسی که مورد‌علاقه مردم لبنان است، می‌پرسم و می‌گوید: «بله، انگار روح این موسیقی بر ما غالب شده است، مردم هم این مدل را دوست دارند. البته بگویم همیشه موسیقی در لبنان طرفدار داشته است. کنسرت‌های موسیقی با حضور مردم برگزار شده. در مورد موسیقی ایرانی اما با وجود اینکه می‌دانم ایران چقدر در حوزه موسیقی فعالانه عمل می‌کند خیلی در لبنان مردم موسیقی ایران را نمی‌شناسند و باید بیشتر در این زمینه کار کنیم.»
نسل‌کشی اسرائیل
عکس شیرین ابوعاقله روی دیوار وزارت فرهنگ باعث می‌شود تا سوال بعدی را در مورد شرایط فعلی و جنگ در غزه بپرسم و با مکثی کوتاه می‌گوید: «همه ما برای آزادی فلسطین دعا می‌کنیم. ما عکس شیرین ابوعاقله را با وجود اینکه ممکن است مخالفت‌هایی باشد بر دیوار زدیم تا یادمان بماند فلسطین چه کسانی را در جنگ با اسرائیل از دست داده است. اسرائیل و مانند آن بدترین دشمنان هستند؛ چون در لباس فرهنگ وارد نبرد می‌شوند. جنایات اخیر رژیم‌صهیونیستی موجب شد که مردم جهان آگاهی روشنی نسبت به حقیقت مساله فلسطین و ماهیت این رژیم پیدا کنند. افکار عمومی جهان نسبت به نسل‌کشی اسرائیلی‌ها آگاه شد و این فرصت طلایی و منحصر به فردی برای فعالان رسانه و فرهنگ ایجاد کرده است، تا بیشتر به این سمت بروند که پرده از این جنایت‌ها بردارند. واقعا حجم جنایت‌هایی که انجام می‌گیرد، انسان را بسیار ناراحت می‌کند که چقدر می‌توانند جنایتکار باشند.»
هنرمندان ایران و لبنان باید برای غزه کار مشترک انجام دهند
در‌مورد برنامه فرهنگی مشترک بین ایران و لبنان در موضوع غزه می‌پرسم و می‌گوید: «قبل از اینکه این اتفاقات در غزه بیفتد، قرارمان با وزارت فرهنگ ایران این بود که هفته‌های فرهنگی برگزار کنیم. سال 1400 هم در بیروت این هفته را برگزار کردیم و مورداستقبال قرار گرفت. ما در‌صدد بودیم که برنامه‌های فرهنگی را این‌بار در ایران برگزار کنیم که به این جنگ رسیدیم. حتما برای تعامل بین هنرمندان ایرانی و لبنانی این کار را انجام خواهیم داد تا هنرمندان دو کشور برنامه‌هایی را در ایران و لبنان داشته باشند. اما جنگ در فلسطین می‌تواند برنامه‌ها را تغییر دهد و هنرمندان دو کشور را به این سمت ببرد که در مورد این موضوع هنرنمایی کنند و آثارشان را با این موضوع برای مردم نمایان کنند. موسیقی، روایت، تصویر و... موضوعاتی است که می‌تواند کمک‌کننده باشد برای اینکه مردم دنیا با دید دیگری به موضوع فلسطین نگاه کنند و همچنین باید برای این سازوکاری داشته باشیم که همه مردم دنیا با این هنر هنرمندان ایرانی و لبنانی آشنا شوند.»
جای خالی فرهنگ ایران در لبنان
«هنر انواع گوناگونی دارد و تنها در ترانه‌سرایی و موسیقی خلاصه نمی‌شود. نقاشی، پیکرتراشی، شعر، ترانه‌سرایی و عکاسی بخشی از هنر هستند. هنرمند نباید فقط واقعیت‌های جنگ، خرابی، شهادت و پیروزی را بیان کند. زندگی ابعاد و معنای گسترده‌تری مانند عشق و زیبایی دارد. هنر می‌تواند مشکلات و ناملایمات انسان را بیان کند. هنر یک ارزش تکامل‌یافته است و ضرورتی ندارد که هنرمند جهت‌گیری یکسان و یکنواختی داشته باشد. هنرمند باید به همه ابعاد و معانی زندگی متعهد باشد.» این بخشی از مصاحبه جولیا بطروس، خواننده معروف لبنانی است که از تعهد هنرمند می‌گوید و تقریبا ایرانی‌ها شناختی هر چند اندک از او دارند و برخی از موسیقی‌هایش را هم شنیده‌اند. مصاحبه با وزیر فرهنگ لبنان و سفری که به لبنان داشتم باعث شد تا در علاقه‌مندی‌های مردم لبنان جست‌وجویی داشته باشم و ببینم علائق‌شان در حوزه‌های مختلف فرهنگی چه چیزهایی است. اینکه کتاب دوست دارند و موسیقی حماسی برایشان همیشه موضوعیت دارد. مطمئنا واضح و روشن است. اینکه ما چه کارهایی می‌توانیم برای اقدامات مشترک انجام بدهیم هم موضوع دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
ادبیات فرانسه
لبنان از دیرباز با توجه به سابقه دیرینه‌ای که در حوزه ادبیات، مخصوصا شعر و داستان دارد برای مردمش هم این دو حوزه را همیشه روشن نگه داشته است. نگاهی به نام نویسندگان و شاعران معروف لبنانی روشن می‌کند که چقدر در حوزه ادبیات کار انجام داده‌اند. جبران‌خلیل‌جبران، جرج جرداق، نزار قبانی، عباس بیدون و خیلی‌های دیگر برای همه کسانی که به ادبیات علاقه دارند نام‌های درخشانی است. نکته مهم داستان‌ها و شعرهای این نویسندگان و شاعران توجه به وطن و نگه داشتن آن از شر دشمن است. برای همین هم هست که مردم بسیار به داستان و شعر علاقه دارند چون می‌دانند که آرزوهایشان برای وطن در این کتاب‌ها نوشته شده است. داستان‌هایی که قهرمان دارد و قهرمان‌هایی که می‌خواهند به وطن برگردند یا وطن را نجات دهند سوژه مشترک در کتاب‌های ادبیات لبنان است. کتاب‌های فرانسوی و ادبیات فرانسه از دیگر علاقه‌مندهای مردم لبنان است، این اتفاق شاید به این برگردد که بسیاری از نویسندگان لبنانی در فرانسه زندگی کرده‌اند و کتاب‌هاشان رنگ و بوی ادبیات فرانسه را دارد، برای همین است که مردم لبنان مخصوصا قشر جوان علاقه‌شان به ادبیات فرانسه زیاد است. البته کتاب‌های ایرانی هم در آنجا طرفداران خودش را دارد و سال گذشته همزمان با نمایشگاه کتاب بیروت چند کتاب از ایران در این نمایشگاه مورد استقبال قرار گرفت، کتاب «چُغُک» نوشته علی‌اصغر که توسط انتشارات صهبا منتشر شده است، به ترجمه«أمیمة علیق» با عنوان «العصفور» در این نمایشگاه عرضه شد و بسیار هم مورد استقبال قرار گرفت. این کتاب از زبان نوجوانی روایت می‌شود که در ایام مبارزات نهضت اسلامی جای مخصوصی بین مبارزان درجه‌یک انقلاب داشته و آیت‌الله خامنه‌ای به او لقب «چغک» داده بودند. مجموعه 14 جلدی «من اهل بیت را دوست دارم» نوشته غلامرضا حیدری‌ابهری که از سوی نشر جمال منتشر شده کتاب دیگری بود که مورد استقبال مردم لبنان به‌خصوص شیعیان این کشور قرار گرفت. ترجمه «آنک آن یتیم نظرکرده»، به قلم محمدرضا سرشار که انتشارات سوره مهر به چاپ رسانده هم کتب دیگری بود که در این نمایشگاه عرضه شد و مورد استقبال قرار گرفت. ادبیات ایران به دلیل اینکه رگ و بوی قهرمانی را دارد و همین‌طور حوزه شعر ما با توجه به شعرهای عاشقانه و شعرای جوان ظرفیت گسترده‌ای برای کار مشترک دارد که این سال‌ها از آن غافل بوده‌ایم.
ناشناخته بودن موسیقی ایرانی در لبنان
روزی که برای سخنرانی سیدحسن نصرالله به ضاحیه رفتم شاید یکی از نقاط پررنگ این دیدار موسیقی حماسی‌ای بود که پخش می‌شد و مردم با آن می‌خواندند، انگار که وقتی موسیقی پخش می‌شد با روح و جان‌شان یکی می‌شد و آنها را تشویق می‌کرد به خواندن و خواندن. خواندن برای وطن که دوباره همان وجه مشترک با ادبیات است. انگار که شاعران و ترانه‌سرایان وقت خود را برای این می‌گذارند که برای وطن شعر بگویند و مردم هم از آن استقبال می‌کنند. این برای کسانی هم که در حوزه موسیقی کار می‌کنند، انگار ماجرایی حل‌شده است. برای همین است که خوانندگان لبنانی هم سعی می‌کنند از این موسیقی حماسی در آثارشان استفاده کنند. حالا برگردیم به شناخت دوطرفه از این موسیقی‌ها، مردم ایران حتما نام جولیا بطروس یا خوانندگان دیگر لبنانی را در موارد متعدد شنیده‌اند. اما وقتی به عکس این موضوع نگاه می‌کنیم به تعداد اندکی از خوانندگان ایرانی می‌رسیم که در لبنان کنسرت داشته‌اند. گروه‌های موسیقی دو طرف مطمئنا از هم شناخت دارند اما شناخت مردمی هدف ما در این گزارش است. محمد معتمدی سال 1393 در لبنان یک کنسرت برگزار می‌کند و تقریبا بعد از آن دیگر کنسرتی برگزار نشده است. باز هم می‌گویم گروه‌های موسیقی مشترک داریم که با هم اجرا می‌کنند اما مردم لبنان خیلی شناختی از موسیقی ایران ندارند و با توجه به علاقه آنها که سمت و سوی حماسی دارد حتما می‌تواند پروژه‌های مشترک بین دو کشور اجرایی شود. اینکه ما به زبان خودشان یا حتی به زبان فارسی اثری داشته باشیم که در مفهوم علاقه‌مندی آنها قرار بگیرد می‌تواند در روابط دو کشور موثر باشد.
لبنان را از دست ندهیم
ایران و لبنان پیوند تاریخی، تمدنی و فرهنگی عمیقی با هم دارند. در اواسط هزاره سوم قبل از میلاد فنیقی‌ها که از نژاد سامی بودند وارد سرزمین لبنان شدند اما در سال ۵۸۳ قبل از میلاد ایرانی‌ها بر فنیقی‌ها مسلط شدند و این سرزمین بیش از دو قرن زیر سلطه کوروش و دیگر پادشاهان هخامنشی قرار داشت و جزئی از امپراتوری پارس به حساب می‌آمد و در سال‌های اخیر آثار این دوره در بیروت کشف شده است. اولین کنسولگری رسمی ایران در لبنان در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی تاسیس شد و 15 سال بعد این کنسولگری به کنسولگری مرکزی ایران در سوریه، لبنان و فلسطین به مرکزیت بیروت تبدیل شد. یکی از نقاط قوت وزارت فرهنگ این دولت را باید توجه به همسایه‌ها دانست که از نگاه اروپایی‌دوست بودن و غرب‌گرا بودن فاصله گرفته‌اند. حتما ارتباط با همه لازم است اما توجه به کشورهای همسایه می‌تواند برای ما در حوزه فرهنگ تمدنی که از آن دم می‌زنیم، موفق باشیم. مثلا فرانسه ازجمله کشورهایی است که با توجه به اینکه مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی متعددی در لبنان دارد نگاهی فراطایفه‌ای دارد و از نفوذ قابل‌توجهی برخوردار است. انگلیس هم صرفا در حوزه آموزش زبان فعال است. آلمان و روسیه نیز عمدتا در زمینه آموزش زبان و جذب دانشجو فعالند. کشورهای عربی فعالیت فرهنگی مستقیم ندارند و بیشتر در حوزه رسانه فعالیت دارند. مصر پیش‌تر در زمینه آثار تلویزیونی و سینمایی فعال بود اما این فعالیت‌ها نیز رو به افول است. ترکیه نیز بیشتر در زمینه جذب توریسم با نگاهی عمدتا اقتصادی فعالیت می‌کند. همه اینها نشان می‌دهد که برای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی باید تلاش بیشتری داشته باشیم. همکاری در حوزه چاپ و نشر و همکاری‌های هنری و شناخت مستقیم از علاقه‌مندی‌هایی که مردم لبنان دارند، می‌تواند به ما کمک کند که در این زمینه ورود کنیم. مردم لبنان ایران را می‌شناسند اما شاید این شناخت بیشتر وجه سیاسی داشته باشند و فرهنگ ایران و موسیقی و هنر آن برایشان معرفی نشده باشد. در طرف مقابل حتما ما هم شناخت درستی در زمینه تولید مشترک نداریم. این شناخت‌ها می‌تواند کمک کند که هنرمندان دو کشور به سمت تولید اثر مشترک بروند.
