عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: لایحه برنامه هفتم توسعه پس از کش‌وقوس فراوان، بالاخره 28 خردادماه برای بررسی به مجلس شورای اسلامی تحویل داده شد. همان زمان اعتراض‌هایی درباره بخش‌های مختلف این لایحه مطرح و قرار شد تا دوباره در کمیسیون تلفیق بررسی شود و بعد به صحن علنی مجلس بیاید، این اتفاق افتاد اما همان بخش‌هایی که ایراد به آن وارد بود بدون تغییر خاصی دوباره در لایحه قرار گرفت. توزیع نامتوازن به جنس سیاستگذاری فرهنگ و هنر و فاصله از ارزیابی‌های کیفی ازجمله ایرادهایی است که درمورد این لایحه مطرح شده است. ضمن اینکه تغییـر چندانـی در متـن پیشـنهادی دولـت در بخـش «فرهنـگ عمومـی و رسـانه» از طـرف مجلس صـورت نپذیرفتــه اســت. محسن زنگنه، سخنگوی کمیسیون تلفیق لایحه برنامه هفتم توسعه در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی در روز دوشنبه 3 مهرماه، تغییرات در اصلاح لایحه را این‌گونه مطرح کرد که برخی نواقص در حوزه فرهنگ از عدد به درصد تغییر پیدا کرده است. این اظهارنظر یعنی تغییرات بنیادینی بر همان متن اولیه به‌خصوص در حوزه فرهنگ رخ نداده است.
هدف از برنامه‌هــای توســعه معمولا این است که به‌عنوان اســناد بالادســتی و منبـع اصلــی رجــوع در حــوزه سیاســتگذاری تلقــی شــوند کــه اگــر سیاســتگذار به‌درســتی بنــای درســتی را در آن ترتیــب داده باشــد، نهادهای اجرایــی می‌تواننـد اقدامـات موثـر عملیاتـی را ترتیـب دهنـد و برنامه توسعه به همان صورت که نوشته‌شده به مرحله اجرا و عمل برسد. در گزارش امروز به این لایحه و تغییراتش پرداختیم که چه اتفاق‌هایی در کمیسیون تلفیق برای آن افتاده و همچنین بررسی کردیم که چه اشکالاتی متوجه آن است.
فرهنگ لایحه هفتم چه چیزهایی است؟
برنامه هفتم توسعه شامل ۲۲ فصل و هفت بخش مختلف است که بخش‌های اقتصادی، زیربنایی، فرهنگی و اجتماعی، علمی، فناوری و آموزشی، سیاست خارجی، دفاعی و امنیتی، اداری، حقوقی و قضایی را شامل می‌شود. این لایحه ۸ خردادماه در دولت تصویب و برای مجلس ارسال شد. بخش فرهنگی و اجتماعی در این لایحه، حدود 35 صفحه است و بخش فرهنگ هم حدود چهار صفحه و البته هشت بند از نزدیک به 300 بند این لایحه را شامل می‌شود. با این آمار و عناوین، حوزه فرهنگ را باید جزء نحیف‌ترین بخش‌های برنامه‌های توسعه دانست. توسعه برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی در قالب فرهنگ عمومی و سبک زندگی، جمعیت و خانواده، سیاست داخلی و ارتقای سلامت اجتماعی، نظام سلامت، تامین اجتماعی و سیاست‌های حمایتی و صنعت گردشگری و صنایع‌دستی به‌صورت کلی آمده است.
به‌صورت کلان نقدی که در تدوین بخش‌های فرهنگی ایـن برنامـه مطرح است این است که بـه ریـز مسـائل فرهنگـی نـو کـه بـا ظهـور پدیده‌هـای گوناگـون فنـاوری در فضـای امـروز جامعـه بـه وجـود آمـده، توجـه کافی نشـده و ایـن مسـائل از نقـاط مفقـود ایـن سـند است. درحالیکه حتما این پدیده‌های نو بسیار مهم هستند، آن هم در شرایط فعلی که همه در فضای مجازی سرگرم هستند، اینکه هیچ جای این لایحه توجهی به این موضوع نشده است و این خود جای تامل دارد.
در شـرایطی کـه فرهنـگ عمومـی امـروز ما، بـه یـک بسـتر معیـوب و مملـو از آسـیب دچـار اسـت، طراحی نظام‌نامه‌ها و سیاستگذاری‌ها نباید گرفتار تمرکز بر یک بخش از حوزه فرهنگ باشد و برنامه توسعه نیازمند توجه و نظر یکسان به همه بخش‌هاست. درحالیکه در بخش‌های فرهنگ و هنر برنامه هفتم توسعه، حوزه‌های موسـیقی، تئاتـر و کتـاب در مقابـل هنـر سـینما برنامه‌ریزی و توجه یکسـانی نداشتند.
می‌دانید فیلم‌ها و سریال‌ها چگونه ساخته می‌شوند؟
در ابتـدای مـاده 74 این لایحه به‌طور واضـح و آشـکار اشـاره شـده اسـت کـه در پایـان برنامـه بایـد 100 فیلـم سـینمایی تولیـد شـود. در اینکـه بـا چـه منطـق و معیـار و چـه سـازوکاری هماهنـگ بـا جنـس رونـد تولیـد آثـار سـینمایی، ایـن رقـم تعییـن شـده اسـت؛ برای همه جای سوال است. بـه‌نظـر می‌رسـد درکی از ویژگـی سـینما و جنبـه سرگرم‌سازی آن بـا توجـه بـه نیـاز ضـروری جامعـه ایـران وجود ندارد. همچنین در ماده ۷۷ فصل «ارتقای فرهنگ و عمومی و رسانه» لایحه برنامه هفتم توسعه، صداوسیما مکلف شده تا پایان برنامه (چهارسال)، نسبت به تحقق این موارد اقدام کند. میانگین هر انیمیشن استانی و ملی حدود چهاردقیقه محاسبه شده است. درعین‌حال درصورت تقسیم ۱۱۰۰ قسمت سریال به‌طول برنامه هفتم توسعه (چهارسال) صداوسیما باید سالانه ۲۷۵ قسمت سریال بسازد.
اینکه این برنامه‌ریزی چطور انجام شده است، خودش احتیاج به بررسی دارد. به‌گفته کارشناسانی که برنامه را بررسی کرده‌اند، اینکه توزیــع درسـت نظـام سـاختاری و کارکـردی مبتنی‌بر سرگرم‌سـازی عمومـی به وسـیله سـینما بایـد بـه چـه طریـق باشـد؛ حتما کار درستی است، اما وجـه کارکـردی ایـن ابـزار در ایـن برنامه‌ریـزی مغفـول مانـده اسـت.
یکی دیگر از نقاط عجیبی که در ماده 77 آمده، اینکه صداوسیما را علاوه‌بر اینکه مکلف به تولید برنامه و آثار نمایشی متنوع کرده است. در تبصره 1 تاکید دارد سازمان صداوسیما مکلف است به‌طور میانگین سالانه 10 درصد از حجم تبلیغات آگهی بازرگانی خود را کاهش دهد و دولت مکلف است کاهش منابع درآمدی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران را از این محل جبران کند. این تبصره درحالی در لایحه هفتم توسعه لحاظ شده که یکی از ارکان مهم درآمدی سازمان صداوسیما بخش بازرگانی و تبلیغات است. درحالیکه این جنس برنامه‌ریزی، هزینه مالی سازمان صداوسیما بر دولت را افزایش می‌دهد. بنابر نظر کارشناسان، یکی از عوامل اصلی تورم، ناترازی بودجه است و به همین دلیل مجلس باید در مصوبات خود به‌گونه‌ای عمل کند که بار مالی شدیدی به دولت تحمیل نشود و دولت دچار کسری بودجه نشود.
به‌نظر می‌رسد این جنس سیاستگذاری‌ها در لایحه هفتم توسعه به‌گونه‌ای طراحی‌شده که شناخت دقیقی از دنیای واقعی تولید فیلم و سریال و برنامه ندارد و از این جنس تناقضات بسیار دیده می‌شود.
نقاط مغفول و ضعف برنامه‌ریز
بـا یـک مـرور بـه مجموعـه برنامه‌هـای فرهنگـی در ایـن بخـش، هنرهـای نمایشـی، موسـیقی، تجسـمی، فرهنـگ کتــاب و کتابخوانــی، بســیار مغفــول مانــده و آن‌طــور کــه شایســته یــک برنامه‌ریــزی بلندمــدت در حــوزه فرهنــگ کشـور و جامعـه اسـت، در برنامـه مذکـور روی ایـن هنرهـا برنامه‌ریـزی صـورت نگرفتـه اسـت. اولین چیزی که به ذهن خطور می‌کند این است که بـه‌نظـر می‌رسـد ضعـف توجـه برنامه‌ریـز بـه کارکـرد موثـر هر یـک از هنرهـای مغفول‌مانـده در برنامـه، ازجملـه علت‌هـای اصلـی ایـن نقصـان و ضعـف اسـت؛ حـال درمقابـل همیـن خاصیـت کارکـردی اثرگـذار سـینما کـه به‌درسـتی از سـوی او فهـم شـده، باعـث شـده توجـه مسـتقیم بـه سـینما در ایـن برنامـه صـورت گیـرد. موســیقی بخــش قابل توجهــی از زیســت روزمــره و ســهم قابل توجــه در ســبک زندگــی جــاری مــردم ایــران خصوصــا نســل‌های دهه‌های 80 و 90 را شــامل می‌شــود. بارها در همین صفحات به اثرگذاری موسیقی اشاره کردیم و گفتیم که در مجلس خصوصا کمیسیون فرهنگی هم توجهی به موضوع موسیقی نمی‌شود و این توجه نکردن می‌تواند باعث جدایی مسئولان از عموم جامعه شود و حالا در برنامه توسعه هم می‌بینیم که این بی‌توجهی کماکان وجود دارد.
اگر بخواهیم در کلیت بگوییم خیلی در برنامه‌های توسعه‌ای به موضوع کتاب پرداخته نشده است؛ مثلا از میان 124 ماده مصوب برنامه ششم توسعه، ذیل ماده شماره 92 که پنجمین مورد آن مربوط به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بوده، آمده است: «دولت مکلف است تمهیدات لازم را نسبت به توسعه فرهنگ کتابخوانی با اولویت کتابخانه‌های روستایی در مناطق کمتر توسعه‌یافته، براساس طرح آمایش سرزمین و نیازهای منطقه‌ای با رویکرد تشویق و جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تعاونی در تولید کتاب و محصولات فرهنگی و سایر کالاهای فرهنگی و هنری فراهم کند و تا پایان سال اول اجرای قانون برنامه با نرخ رشد سالانه پنج درصد مطابق قانون بودجه سنواتی نسبت به وضعیت موجود در طول اجرای قانون برنامه اقدام کند.» اما همین بند هم در قانون هفتم توسعه حذف شده است. بعد از آنکه قرار شد در کمیسیون تلفیق مواردی به لایحه اضافه شود، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور چند پیشنهاد برای برنامه هفتم در حوزه کتاب و کتابخوانی ارائه کرد. یکی از مواردی که این نهاد برای پیشنهاد در این حوزه درنظر گرفته بود، مکلف کردن دولت برای توسعه زیرساخت‌ها و پشتیبانی فیزیکی و مجازی از کتابخانه‌های عمومی براساس نقشه مهندسی فرهنگی کشور، طرح ملی آمایش کتابخانه‌های عمومی و سند راهبردی نظام جامع فناوری اطلاعات به‌نحوی که طی سال اول برنامه حداقل 15 میلیون نفر ساعت خدمات فرهنگی و اثربخش به مخاطبان به‌ویژه کودک و نوجوان ارائه شود و میزان آن با نرخ سالانه 20 درصد در طول اجرای قانون برنامه مطابق قانون بودجه سنواتی رشد کند. موضوعی که در حوزه کتاب و کتابخوانی حتما مهم است. اما باز هم در لایحه بعد از کمیسیون به آن توجه نشده و خالی از توجه جدی به حوزه کتاب هستیم.
در این لایحه چیزی از هنرهـای تجسـمی بومـی، نقـش و رویـه مشـخص و هویت‌بخـش آنها در سـبک زندگـی امـروز ایرانی‌هـا و شـکل‌دهی بـه فکـر و اندیشـه ایرانـی امـروزی وجود نـدارد. هنـر تئاتـر جایش در این برنامه خالی است و ظاهرا دیدگاه برنامه‌ریزان به این سمت است که این هنـر یک هنر، شـبه روشـنفکری محسـوب می‌شـود! یـا اینکه از منظـر سیاســتگذاری فرهنگــی عموما به‌عنوان یــک هنــر حاشــیه‌ای حساب شده و توجهی به این تئاتر نشده است. درحالیکه دستگاه تولید و تکثیر هنرمندانی که به‌صورت جدی در ساختارهای هنر نمایشی فعالیت می‌کنند از داخل سالن‌های تئاتر شکل می‌گیرد.
ساترا و نقش پررنگ در برنامه هفتم
بـا ازدیـاد پلتفرم‌هـا در بخـش صـوت و تصویـر فراگیـر در دهـه 90، سیاسـتگذار و قانونگـذار را متوجـه ایـن بخـش کـرد تا برایش برنامه‌ریزی داشته باشند و در برنامه هفتم به این موضوع هم توجه شده است. در بند پ ماده 77، صداوسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مکلف شده‌اند در مدت‌زمان مشخص پس از ابلاغ برنامه توسعه، نسبت به تنظیم آیین‌نامه اجرایی به‌منظور حمایت و رسیدگی به تخلفات اشخاص فعال در رسانه‌های صوتی و تصویری فراگیر ناشر‌محور و کاربر‌محور اقدام کنند، در شرایطی ضرورت این مهم به‌درســتی تشـخیص داده می‌شـود کـه سـاترا موظـف شـود در عرصـه صـوت و تصویـر فراگیـر نقـش ناظـر و تنظیم‌گـر را اجـرا کنـد، امـا هنـوز یـک نظـام منسـجم قانونـی بـا پیوسـت‌های مربوط به کارویژه خاص آن، بـرای حمایـت در چهارچـوب تنظیم‌گـری و رسـیدگی بـه تخلفـات برای ساترا تعریف نشده است. چطور چنین‌جایی می‌تواند بدون اینکه نظام منسجم قانونی داشته باشد، برایش در لایحه‌ای به این مهمی بند و قانون تعریف کرد.
