زهرا طیبی خبرنگار گروه سیاست: اردیبهشت ماه 97 بود که ترامپ به امید وادار کردن ایران به ارائه امتیازهای فرابرجامی از توافق خارج شد و مسیر تحریم‌های حداکثری علیه ایران را درپیش گرفت. این تحریم‌ها البته اثرات منفی بر اقتصاد ایران گذاشت. کاهش میزان فروش نفت ایران نمونه‌ای از این تاثیرات است که توامان شدن آن با بازار کم‌رونق نفت در ایام کرونا تا حد زیادی درآمدهای ارزی ایران را کاهش و اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار داد. در چنین شرایطی ایران چاره‌ای جز در پیش گرفتن مسیر خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی نداشت. مسیری که برخی آن را شکست‌خورده توصیف کرده و پیشنهاد امتیازدهی حداکثری به غربی‌ها را در پیش روی دولت قرار می‌دادند. با گذشت 5 سال از خروج ترامپ از برجام داده‌های آماری درمورد میزان فروش نفت اما نشان می‌دهد که رویکرد خنثی‌سازی تحریم‌ها نتایج به‌مراتب مطلوب‌تری از رویکرد امتیازدهی حداکثری را داشته است. رسیدن میزان فروش نفت و میعانات گازی ایران به 2.2 میلیون بشکه در روز، آماری است که این روزها در خبرگزاری‌های مختلف دست به دست می‌شود. آماری که برابر با میزان اوج صادرات ایران در ایام غیرتحریمی است. در ادامه ضمن بررسی تغییرات افزایشی میزان صادرات نفتی، اثرات این افزایش بر اقتصاد ایران را بررسی کرده‌ایم. 

میزان فروش نفت ایران به 2. 2 میلیون بشکه در روز رسید

خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی به نقل از تنکرترکرز (یک شرکت رهیابی محموله‌های نفتی) خبر داده است که میزان صادرات نفت و میعانات گازی ایران در ۲۰ روز نخست ماه جاری میلادی افزایش یافته و  به 2.2 میلیون بشکه در روز رسیده است. پیش از این نیز اداره اطلاعات انرژی آمریکا برآوردی از میزان درآمدهای نفتی ایران در 5 ماهه نخست سال جاری میلادی ارائه داده بود که مطابق آن میزان صادرات نفت ایران در حدود 2 میلیون بشکه ارزیابی می‌شد. اداره اطلاعات انرژی آمریکا اعلام کرده بود که درآمد نفتی ایران در ۵ ماهه نخست امسال به ۱۹ میلیارد دلار رسیده است. براساس آنچه برخی کارشناسان حوزه انرژی اظهار کرده‌اند هر بشکه نفت ایران در بازارهای جهانی به‌طور متوسط به قیمت تقریبی ۶۰ دلار فروخته می‌شود. تقسیم درآمد ادعایی اداره اطلاعات انرژی آمریکا بر قیمت هر بشکه نفت ایران نشان می‌دهد که ایران به‌طور متوسط در ۱۵۰ روز نخست سال ۲۰۲۳ حدود ۳۱۷ میلیون بشکه نفت فروخته است. به عبارت دیگر مقدار صادرات روزانه نفت ایران را در این مدت می‌توان حدود ۲ میلیون و ۱۱۱ هزار بشکه در روز دانست. تیرماه امسال نیز موسسه ردیابی نفتکش کپلر مدعی شده بود صادرات نفت ایران در ماه مه سال جاری میلادی به 1.6 میلیون بشکه در روز رسیده است. این افزایش به‌طور واضح پیام ناامیدکننده‌ای به سیاستمداران آمریکایی می‌دهد که قصد داشتند از طریق تحریم‌های گسترده ازجمله در حوزه نفت، ایران را وادار به پذیرش مطالبات فرابرجامی کنند. 

چین؛ اصلی‌ترین مشتری نفت ایران

طبق آمار موسسه کپلر، صادرات نفت به چین در ماه جاری ۲۰۲۳ به 1.5 میلیون بشکه در روز افزایش یافت و میانگین امسال را به مرز یک میلیون بشکه (۹۹۱) رساند که بیش از سه برابر فروش نفت در سال ۲۰۲۰ و بالاترین مقدار از سال 2013 تاکنون است. افزایش رقم صادرات به همراه افزایش قیمت نفت منجر به این شده که ایران در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ بیش از ۲۰ میلیارد دلار ارزآوری نفتی بیشتری از فروش نفت به چین نسبت به گذشته داشته باشد. با فرض تخفیف ۱۰ دلاری هر بشکه نفت ایران در بازار چین، ایران در ماه جاری بابت فروش نفت به این کشور حدود 3.5 میلیارد دلار درآمد خواهد داشت و ۴۵۰ میلیون دلار نیز تخفیف خواهد داد که معادل ۱۱ درصد بهای نفت خود است. مطابق این آمار همچنین صادرات نفت ایران به چین بعد از دو سال روند نزولی تحت تاثیر تحریم آمریکا و رویکرد شرق‌ستیزی دولت روحانی، از سال ۲۰۲۱ و با امضای سند همکاری ۲۵ ساله در ماه مارس این سال صعودی شد. صادرات نفت ایران به چین در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ به ترتیب ۶۹۲ و ۷۴۶ هزار بشکه در روز بود. با خروج آمریکا از برجام و پایان مهلت معافیت خرید نفت از ایران در می‌۲۰۱۹، رقم فروش نفت به چین افت چشمگیری کرد و در دو سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ به ترتیب به روزانه ۴۶۶ و ۳۲۴ هزار بشکه کاهش یافت. به نظر می‌رسد راهبری نظام در تعامل با چین، امضای سند همکاری ۲۵ ساله و روی کار آمدن دولت سیزدهم نقش موثری در تقویت روابط با چین و صادرات نفت به این کشور داشته است. به‌گونه‌ای که حضور تهاجمی روسیه به بازار چین نیز نتوانست سهم ایران را کاهش دهد و روند صعودی تا رسیدن عدد صادرات به حدود یک میلیون بشکه در روز ادامه پیدا کرد. هم‌اکنون صادرات نفت ایران به چین در شرایط تحریمی از دوره اجرای برجام حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز بیشتر است. همچنین طبق گزارش موسسه ورتکسا، تخمین زده می‌شود پالایشگاه‌های خصوصی چین در ماه مارس ۸۰۰ هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی ایران وارد کرده‌اند که ۲۰ درصد نسبت به فوریه افزایش یافته است. به گفته تحلیلگران این موسسه، واردات از ایران به استان شاندونگ محل استقرار پالایشگاه‌های خصوصی در چین ممکن است در ماه‌های آینده قوی باشد. 

میزان فروش نفت در سال 1401 به قبل از اعمال تحریم‌های فلج‌کننده رسید

براساس آماری که بانک مرکزی منتشر کرده است میزان فروش نفت ایران در سال 97 زمانی که هنوز تحریم‌های گسترده علیه ایران اعمال نشده بود، 56.999 میلیارد دلار در سال بوده است. با خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌های گسترده علیه ایران که متمرکز بر کاهش فروش نفت ایران بود و از طرفی نیز با شیوع ویروس کرونا که به بحرانی جهانی تبدیل شد و منجر به کاهش جهانی قیمت نفت شد، میزان درآمدهای ناشی از فروش نفت در سال 98‌، کاهش قابل‌توجهی داشت و به عدد 26.049 میلیارد دلار در سال رسید. این روند کاهشی در سال 99 نیز ادامه داشت و میزان فروش سالانه نفت به عدد 21.043 میلیارد دلار رسید. در سال 1400 با تغییر دولت و آغاز به کار دولت سیزدهم، میزان فروش نفت، روند صعودی پیدا کرد و فروش 21 میلیارد دلاری نفت در سال 99 به 38.723 میلیارد دلار در سال 1400 رسید. این مبلغ در سال 1401 نیز افزایش داشت و به عدد 55 میلیارد و 410 میلیون دلار در سال رسید. عددی که تقریبا نزدیک به میزان فروش نفت ایران در سال 97 یعنی پیش از اعمال تحریم‌های گسترده علیه ایران بود و در مقایسه با سال گذشته نیز این مبلغ رشد 79 درصدی داشته است. قیمت جهانی نفت در سال 1401 و به‌خاطر آغاز جنگ روسیه و اوکراین افزایش قابل‌توجهی پیدا کرد و تا عدد 139 دلار در هر بشکه رسید که این میزان افزایش از سال 2008 بی‌سابقه بود. اما این امر را نیز باید در نظر گرفت که افزایش درآمدهای نفتی ایران در شرایطی اتفاق افتاد که هیچ‌یک از تحریم‌های گسترده‌ای که مانع فروش نفت ایران بودند، لغو نشد و ایران ضمن متحمل شدن هزینه‌های دور زدن تحریم‌ها طبعا باید نفت را با مبلغی کمتر از قیمت جهانی می‌فروخت. این هزینه تا حد زیادی میزان افزایش قیمت جهانی نفت را برای ایران خنثی کرده و عواید آن را کاهش می‌داد. لذا می‌توان گفت افزایش میزان درآمدهای نفتی ایران بیش از آنکه متاثر از افزایش بهای جهانی نفت باشد، حاصل گسترش همکاری با شرکای اقتصادی است. میزان فروش نفت ایران در سال 97 در حالی با میزان فروش در 1401 برابری می‌کند که ایران در سال 97 با این میزان محدودیت همراه نبود و مجبور نبود برای فروش نفت، تحریم‌ها را دور بزند و آن را با واسطه و تخفیف به فروش برساند. بر این مبنا این انتظار می‌رفت که اگر شرایط فروش نفت همانند سال 97 بود، میزان فروش نفت افزایش بیشتری می‌داشت. 

تحقق 105 همت درآمد نفت در 4 ماهه ابتدایی 1402

در جریان تدوین بودجه هرساله میزان درآمدها و هزینه‌های مورد انتظار، مورد محاسبه قرار می گیرد و یکی از منابع تامین بودجه نیز میزان درآمدهای ناشی از فروش نفت است. برای مقایسه میزان تحقق بودجه، بازه زمانی چهار ماهه ابتدایی سه سال 1400،1401،1402 را مورد مقایسه قرار دادیم. برمبنای آمار سازمان برنامه و بودجه و گزارش تفریق دیوان محاسبات، در سال 1400 میزان درآمدهای نفتی ایران 199.3 همت پیش‌بینی شده بود که در 4 ماهه ابتدایی آن تنها 5.5 درصد از این میزان یعنی 11 همت آن محقق شد. در سال 1401 میزان درآمدهای نفتی 484.4 همت پیش‌بینی شده بود که از این میزان در 4 ماهه نخست سال 66 همت یعنی 13.6 درصد از برآورد سالیانه محقق شد. در سال 1402 نیز میزان درآمدهای نفتی 603.8 همت برآورد شده که در 4 ماهه ابتدایی 17.4 درصد برآورد شد که معادل 105 همت محقق شده است. به این ترتیب درصد تحقق درآمدهای نفتی از ابتدای سال تاکنون روندی صعودی را نشان می‌دهد. 

عایدی ناشی از افزایش فروش نفت به سفره مردم رسید؟

سوالی که در این میان ایجاد می‌شود این است که افزایش درآمدهای نفتی چه تاثیری در زندگی مردم داشته است؟ در دوره افزایش تحریم و کاهش درآمدهای حاصل از فروش نفت، طبعا دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود. دولت‌ها عموما دیوار کسری بودجه را بر سر پروژه‌های عمرانی آوار کرده و بودجه اختصاصی به این پروژه‌ها را کاهش می‌دهند. اوج این تاثیرات منفی را می‌توان در سال‌های 91 و 92 مشاهده کرد که در آنها به ترتیب فقط 38.3 و 39 درصد از بودجه عمرانی محقق شد. در سال‌های پس از آن نیز علی‌رغم رشد درصد تحقق بودجه عمرانی، این میزان هیچ‌وقت به 90 درصد نرسیده است. میزان تحقق بودجه عمرانی اما در سال 1401 با افزایش قابل توجهی مواجه شد و به 105 درصد رسید. به این ترتیب درآمدهای نفتی توانست کمک موثری به توسعه زیرساخت‌های کشور کند. یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌ها نیز توسعه شبکه برق‌رسانی و نیروگاهی کشور است که مردم درک ملموسی از نتایج عقب‌ماندگی آن دارند. تامین هزینه‌های اورهال نیروگاه‌های فرسوده برق و تلاش برای راه‌اندازی نیروگاه‌های جدید باعث شد تا علی‌رغم افزایش دما، صنایع در تابستان امسال و سال گذشته کمتر با چالش بی‌برقی مواجه شوند.