زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه:نظامهای رتبهبندی مختلفی در دنیا وجود دارد که هرکدام براساس مولفههای خاص به خود که بعضا هم شباهتهایی با یکدیگر دارند، اقدام به رتبهبندی دانشگاهها میکنند. اقدامی که هر سال منجر به معرفی برترین آکادمیهای دنیا در حوزههای مختلف میشود و قطعا قرارگیری در میان اسامی منتشرشده از سوی نظامهای رتبهبندی از اهمیت خاصی برای دانشگاهها برخوردار است. از طرف دیگر با بررسی وضعیت دانشگاههای مطرح کشور با ملاک قرار دادن همین نظامهای رتبهبندی طی چند سال میتوان برآورد کلیتری از نظام آموزش عالی کشور داشت؛ چراکه قطعا قرار گرفتن در لیست برترینهای دنیا فارغ از نظام رتبهبندی که اقدام به این کار کرده، به معنی داشتن اعتبار جهانی است. اعتباری که اصلیترین مولفه هر دانشجوی داخلی و خارجی برای انتخاب محل تحصیل قرار گرفته و ملاک اصلی برای تعاملات بینالمللی و همچنین نام بردن از ایران بهعنوان یکی از کشورهای مرجع در حوزههای مختلف علمی میشود. علیرغم اینکه ملاک معرفی دانشگاهها از سوی نظامهای رتبهبندی و حتی سال میلادی مدنظر آنها تفاوتهایی با یکدیگر دارد، اما طی 10 روزی که از تیرماه امسال میگذرد؛ چند نظام رتبهبندی ازجمله لایدن و QS رتبهبندی جدید خود را اعلام کردند که در بین دانشگاههای مطرح دنیا، اسامی دانشگاههای بنام ایرانی هم دیده میشود.
مرجعیت علمی دانشگاههای برتر در معرض خطر
رتبهبندی لایدن، دانشگاههای دنیا را در 4 شاخص مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی مورد بررسی قرار میدهد که هر کدام از آنها خود دارای شاخصهای متفاوتی هستند. در بخش مرجعیت علمی که دانشگاهها را از حیث تاثیر علمی آنها در دنیا بررسی میکند و به همین دلیل هم دارای اهمیت بیشتری است، با ملاک قرار دادن تعداد کل انتشارات، مقالات یک درصد برتر، مقالات 5 درصد برتر، مقالات 10 درصد برتر، مقالات 50 درصد برتر، مجموع و میانگین تعداد استنادهای انتشارات یک دانشگاه و همچنین مجموع و میانگین تعداد استنادهای نرمال شده (به رشته و سال) مورد بررسی قرار داده است که در این بخش 46 دانشگاه کشور در زمره برترینهای دنیا معرفی شدهاند که براساس آن دانشگاههای تهران، علوم پزشکی تهران، تربیت مدرس، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت جزء برترینهای ایران هستند؛ درحالیکه در سال گذشته این جایگاه به ترتیب در اختیار تهران، علوم پزشکی تهران، صنعتی امیرکبیر، تربیت مدرس و علم و صنعت ایران بوده است.
با نگاهی به 10 دانشگاه مهم کشور باید عنوان کرد رتبه آنها به نسبت سال گذشته میلادی با سقوط همراه بوده است. یعنی دانشگاه تهران که در سال 2022 در رتبه 133 دنیا قرار گرفته، حالا در جدیدترین رتبهبندی به 142 رسیده که نشان از سقوط 9 پلهای دارد، درحالیکه این دانشگاه در سال 2021 در رتبه 134 دنیا قرار داشته است. دانشگاه تربیت مدرس هم از رتبه 323 دنیا در سال 2022 به رتبه 328 جهان در سال میلادی فعلی رسیده، هرچند به نسبت سال 2021 با رتبه 333 امروز جایگاه بهتری را تجربه میکند. امیرکبیر دانشگاهی است که جایگاه آن از لحاظ مرجعیت علمی بهشدت تحت تاثیر قرار گرفته است، بهطوریکه جایگاه 309 آن در سال گذشته میلادی به 344 در سال جدید میلادی رسیده که به معنی ریزش 35پلهای آن در دنیاست، درحالیکه در سال 2021 توانسته بود در پله 263 دنیا بایستد. علم و صنعت ایران هم که یکی از معروفترین و مهمترین دانشگاههای صنعتی کشور بهشمار میرود، از جایگاه 347 که در سال 2022 بهدست آورده بود، به جایگاه 350 دنیا رسیده، هرچند چنین رتبهای برای این دانشگاه که در سال 2021 در پله 372 دنیا قرار داشت یک نوع دستاورد محسوب میشود.
سقوط دو پلهای صنعتی شریف در میان برترینها
دانشگاه صنعتی شریف که براساس اعلام این رتبهبندی، در جایگاه هفتم دانشگاههای کشور قرار دارد و رتبه جهانیاش هم 423 اعلام شده که با نگاهی به رتبه آن در سال 2022، نشان از ریزش 39 پلهای آن است؛ چراکه رتبه شریفیها در آن سال 384 بوده است. از طرفی این دانشگاه در سال 2021 بهدلیل دارا بودن رتبه 371 جهانی در زمره 5 دانشگاه برتر کشور قرار گرفته بود. از میان دانشگاههای مرکز استان هم فردوسی مشهد با رتبه 8 کشوری، توانسته در جایگاه 466 دنیا بایستاد، هرچند این رتبه هم به نسبت سال گذشته با ریزش همراه بوده؛ چراکه سال 2021 این دانشگاه در میان 445 دانشگاه برتر دنیا قرار گرفته بود.
رشد منفی دسترسی آزاد به انتشارات دانشگاهها
در بحث دسترسی آزاد به انتشارات که بهعنوان یکی دیگر از معیارهای رتبهبندی لایدن محسوب میشود شاخصهایی مانند تعداد کل انتشارات، انتشارات دسترسی آزاد، تعداد انتشارات دسترسی آزاد طلایی، انتشارات دسترسی آزاد هیبرید، انتشارات دسترسی آزاد برنز، انتشارات دسترسی آزاد سبز و انتشارات دسترسی آزاد با وضعیت دسترسی آزاد نامشخص را شامل میشود. در این معیار هم دانشگاههای تهران، علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی شهید بهشتی، تربیت مدرس و صنعتی امیرکبیر در زمره 5 دانشگاه برتر کشور قرار دارند که سال گذشته دانشگاه تربیت مدرس سوم و بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی قرار داشت. با این حال با نگاهی به جایگاه جهانی آنها باید عنوان دانشگاه تهران هم سقوط 5پلهای را تجربه کرده و از جایگاه 195 به جایگاه 200 در سالجاری میلادی رسیده است. دانشگاه علوم پزشکی تهران اما جایگاهاش کمی بهتر شده و از 259 در سال 2021 به 251 در سالجاری رسیده، وضعیتی که برای دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بهمراتب بهتر است و این دانشگاه توانسته از جایگاه 259 جهان به 251 برسد؛ اتفاقی که دوبار در دانشگاههای وزارت علوم روند برعکس به خود گرفته است. به عبارت دیگر رتبه دانشگاه تربیت مدرس از 407 به 412 دنیا رسیده و این وضعیت با اختلاف قابل توجه در دانشگاه صنعتی امیرکبیر هم ادامه دارد، بهطوریکه جایگاه جهانی امیرکبیریها با ریزش 29 پلهای از 456 در سال 2022 به 485 در سال جدید میلادی رسیده است. وضعیت شریفیها هم چندان تعریفی ندارد و این دانشگاه که الان در جایگاه 549 دنیا ایستاده، در سال گذشته میلادی در سکوی 517 ایستاده بود.
روند مثبت جایگاه دانشگاههای ایران براساس QS
نظام رتبهبندی QS، هم از دیگر نظامهای رتبهبندی معتبر دنیا است که سالانه هزار دانشگاه برتر جهانی را رتبهبندی میکند. براساس این رتبهبندی وضعیت دانشگاههای برتر کشور روند صعودی را پیش گرفته است. بهطوریکه رتبه اول به دانشگاه صنعتی شریف با جایگاه 334 جهان و رتبه دوم هم به دانشگاه تهران با جایگاه 360 دنیا تعلق گرفته است. صنعتی امیرکبیر هم با حفظ جایگاه سومی توانسته در پله 451 دنیا بایستد و بعد از آن دانشگاه شیراز با جایگاه 690-681 دنیا است.
در این میان بد نیست به رتبه دانشگاههای نام برده شده طی سالهای گذشته هم نیمنگاهی داشته باشیم تا براساس آن روند رو به رشد این دانشگاه در کسب جایگاههای دنیا ملموستر شود. دانشگاه صنعتی شریف از رتبه 381 در سال 2022 با رشد یک پلهای به 380 در سال 2023 رسید و حالا براساس آخرین اعلام این نظام رتبهبندی، رتبه 334 را از آن خود کرده است. اما این تغییر وضعیت برای دانشگاه تهران بیشتر به چشم میآید؛ چراکه جایگاه تهرانیها در سال 2022، بین 521 تا 530 دنیا بود؛ اما ظرف یکسال این جایگاه به 510-501 دنیا رسید و حالا توانسته در رتبه 360 دنیا بایستد. اتفاقی که نشان از روند چشمگیر و رو به رشد این دانشگاه دارد. صنعتی امیرکبیر هم براساس این نظام رتبهبندی، جایگاه سوم دانشگاههای کشور را از آن خود کرده و در سکوی 375 دنیا در سال 2024 قرار دارد که سرعت ارتقای جایگاهش هم قابل توجه است؛ چراکه جایگاه این دانشگاه در سال 2023، 443 دنیا بود که به معنی کاهش 68 پلهای است. جایگاه این دانشگاه صنعتی کشور در سال 2022 هم 465 دنیا بود که نشان میدهد این دانشگاه از نگاه QS توانسته به اعتبار جهانی خود بیفزاید. دانشگاه علم و صنعت هم که از سال 2017 تا 2021 روند نزولی به خود گرفته بود و از جایگاه 500-491 دنیا به 650-601 تنزل یافت، توانست با یک جهش معنادار به سکوی 451 دنیا در سال 2024 برسد؛ البته این روند کاهشی از سال 2021 آغاز شده بود. جایگاه این دانشگاه در سال 2022 بین 550-541 قرار داشت اما یک سال بعد به 540-531 رسید و حالا هم در میان 460 دانشگاه برتر دنیا قرار دارد.
جایگاههای برتر تایمز به علوم پزشکیها رسید
جایگاه دانشگاههای کشور در رتبهبندی تایمز که مربوط به بخش کشورهای آسیایی در سال 2023 میشود هم حاوی نکات قابلتوجهی است. براساس آخرین بهروزرسانی این نظام رتبهبندی، دانشگاه صنعتی شریف رتبه 64 دنیا را بهدست آورده و بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی مازندران با یک پله فاصله قرار دارد. جالب اینکه دو دانشگاه بعدی هم به وزارت بهداشت اختصاص پیدا کرده و دانشگاه علوم پزشکی گلستان با رتبه 69 و علوم پزشکی کردستان با رتبه 71 قرار دارد و جایگاه پنجم دانشگاههای داخلی هم به علم و صنعت با رتبه 74 دنیا رسیده است. دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل هم با جایگاه 78 در میان 10 دانشگاه برتر کشور از نگاه تایمز قرار گرفته است، درحالیکه همین دانشگاه سال گذشته میلادی رتبه 57 جهانی را داشت و بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی کردستان با جایگاه ۶۴، دانشگاه علوم پزشکی مازندران ۶۸، صنعتی شریف با رتبه ۷۰، امیرکبیر با رتبه ۹۰ و علم و صنعت با جایگاه 96 دنیا قرار داشت. با مقایسه همین دو سال میتوان نتیجه گرفت که دانشگاههای علوم پزشکی دست برتر را در میان برترینهای ایران با معیارهای رتبهبندی تایمز در سال 2023 داشتهاند، وضعیتی که در سال 2021 هم بهنفع وزارت علومیها بود؛ هرچند همان سال رتبه اول دانشگاههای ایران در اختیار دانشگاه علوم پزشکی کردستان با جایگاه 45 دنیا بود، اما بعد از آن دانشگاه صنعتی شریف با جایگاه 58، صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه ۵۹، صنعتی امیرکبیر با رتبه 70 و دانشگاه علم و صنعت با رتبه 76 بود.