انتفاضه سریال‌های عربی؟
روز گذشته خبری در رسانه‌ها منتشر شد مبنی‌بر اینکه ماه رمضان امسال، سریالی عراقی به نام «آمرلی» با بازی مصطفی زمانی در شبکه‌های تلویزیونی عربی پخش خواهد شد. او بعد از ایفای نقش در سریال یوسف پیامبر، چهره محبوبی برای مخاطبان سریال‌های ایرانی در کشورهای عرب‌زبان شده و حضور او در یک سریال عراقی تعجب‌آور نیست. سریال آمرلی در ۱۰ قسمت تولیدشده که هر قسمت آن ۶۰ دقیقه زمان دارد. داستان آن درباره یک قهرمان عراقی است که به جنگ علیه داعش می‌پردازد.
این سریال به کارگردانی احمد مسعود احمد با بازی مصطفی زمانی و ناریمان الصالحی بازیگر عراقی در نقش‌های اصلی است. فارغ از اهمیت تولید این سریال و حضور یک بازیگر مشهور ایرانی در یک سریال عربی، نکته قابل‌تامل دیگر برنامه ویژه فیلمسازان عرب برای ساخت و پخش سریال‌های رمضانی است و اینکه آنها از تمام ظرفیت‌های لازم برای جذب مخاطبان درام رمضانی استفاده می‌کنند.
آنچه در ادامه می‌خوانید بخشی از گزارشی است با عنوان «انتفاضه سریال‌های عربی؟» که پیش از این در «فرهیختگان» منتشر شد. در این گزارش به‌صورت ویژه به تولید و پخش سریال‌های رمضانی پرداختیم.
سریال عربی، معمولا به سبک تله‌نولا در آمریکای لاتین یا سوپ‌اپرا در ایالات‌متحده تشبیه می‌شود اما حالا که حداقل60 سال از تاریخچه آن می‌گذرد، می‌شود به هویت مستقلش توجه کرد و ویژگی‌های آن را برشمرد. این مجموعه‌ها غالبا حماسه‌های تاریخی راجع‌به شخصیت‌های اسلامی یا داستان‌های عاشقانه با چاشنی شورمندی و بی‌باکی شرقی هستند.
درطول شب‌های ماه رمضان، بعد از صرف سحری یا مراسم افطار، خانواده‌های سراسر جهان عرب این نمایشهای ویژه را از طریق تلویزیون به‌صورت مجانی تماشا می‌کنند. ماه رمضان به‌تنهایی حدود 60 درصد از کل درآمد تبلیغاتی در مناطق عربی را شامل می‌شود. سرمایه‌گذاران، یکسری ایستگاههای خصوصی تلویزیون را باز می‌کنند که فقط در ماه رمضان فعالیت دارند. این ایستگاههای تلویزیونی وارد ماراتن داغ و نفس‌گیری می‌شوند که شامل بیش از 600 کانال ماهواره‌ای رایگان است. بیشتر سریالها در 30 قسمت تهیه می‌شوند و بعضی از آنها پس از ماه رمضان هم ادامه پیدا می‌کنند. این مجموعه‌های تلویزیونی بخشی جدایی‌ناپذیر از سنت‌های ماه رمضان در این مناطق شده‌اند و این سنت به همان روشی انجام می‌شود که در گذشته اجداد مردم این مناطق برای طی کردن شب‌های ماه رمضان به گفتن داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی می‌پرداختند. چنین کاری بخشی از سنت شب‌های ماه رمضان در گذشته‌های ایران هم بود و همچنان در بعضی مناطق کشور انجام می‌شود.
ماه رمضان مهم‌ترین زمان برای تلویزیون‌های عربی است، به‌طوری‌که حتی می‌توان گفت خیلی از تلویزیون‌های عربی تمام تلاش سالانه‌شان را روی تولیدات مربوط به همین یک‌ماه متمرکز می‌کنند. بازیگران تلویزیونی بسیار مشهوری در جهان عرب وجود دارند که فقط در سریال‌های ماه رمضان بازی می‌کنند و همین‌طور نویسندگان و کارگردان‌هایی هستند که حرفه خاص و مشخص آنها تولید برای همین ماه مبارک است. بعضی از سریال‌های عربی، هشت تا 12سال است که به‌صورت دنباله‌دار هر سال در ماه رمضان پخش می‌شوند. البته باید به این توجه داشت که عمده تولیدات رمضانی تلویزیون‌های عربی مربوط به خاورمیانه می‌شود نه سایر کشورهای عربی. غیر از خاورمیانه، تونس، مراکش و الجزایر هم در این زمینه دستی بر آتش دارند، اما در همین خاورمیانه، حتی کشورهای جنگ‌زده‌ای مثل یمن و فلسطین سریال‌های متعددی برای ماه رمضان تولید می‌کنند. درحال‌حاضر غول سریال‌سازی خاورمیانه در بین کشورهای عربی سوریه است. این صدرنشینی تابه‌حال عمدتا به مصر تعلق داشته و سوریه چند سالی است که با بسته شدن دست مجموعه‌سازان مصری و تقویت کارهای خودش به آن رسیده است. البته لبنان هم بسیاری از محصولاتش را به‌طور مشترک با سوریه تولید می‌کند، به‌طوری‌که گاهی تقریبا مرز مشخصی بین محصولات سوریه و لبنان وجود ندارد. پس از آن مصر است که پرمخاطب‌ترین محصولات را در ماه رمضان دارد. سوریه و مصر کشورهایی هستند که در سینما هم سابقه‌ای قدیمی و درخشان دارند، اما کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس عموما برای تولیدات‌شان لژیونر فنی و هنری استخدام می‌کنند. از طرفی بسیاری از تولیدات سوریه با سرمایه‌گذاری امیرنشین‌های امارات متحده عربی، خصوصا ابوظبی، جلوی دوربین می‌روند. در این میان کویت، سابقه طولانی‌تری در سریال‌سازی دارد و البته عراق هم مثل کویت، بی‌اینکه هر دو کیفیت تولیدات‌شان قابل‌مقایسه با مصر و سوریه باشد، سالانه ده‌ها سریال تلویزیونی تولید می‌کنند. عربستان هم اکثر تولیداتش را به پشتوانه شبکه تلویزیونی nbc عربی انجام می‌دهد.
صنعت معاصر درام عربی
پیشرفته‌ترین و بزرگ‌ترین صنعت سریال‌سازی اعراب، به‌طور سنتی متعلق به مصر پرجمعیت‌ترین کشور منطقه بود. مصر این سلطه بر موقعیت خود را تا آغاز قرن جدید و وقتی‌که امثال سوریه و لبنان هژمونی‌اش را به‌چالش کشیدند، ادامه داد. در سوریه برنامه‌سازان با ساخت مجموعه‌های خود مانند درام‌های تاریخی باب‌الحرا، نزار قبانی و البوازل، دوباره داستان‌های بلند و قدیمی را بازخوانی کردند و زیبایی‌شناسی تلویزیونی جدیدی را از سینما وام گرفتند.
البته این مصر بود که همان ابتدا بزرگ‌ترین تحولات تلویزیونی را در منطقه آغاز کرد، ارزش‌های تولید را بالا برد و ستاره‌های سینمایی را در صنعت تلویزیون به خود جلب کرد و رویکرد سبکی سابق را از بین برد که سریال‌های پرتحرک و عامه‌پسند مصری به‌خاطر آنها مشهور بودند. ملودرام‌های مصری در سینما، منبع الهام اصلی برای سبکی از فیلمسازی بودند که در ایران لقب فیلمفارسی گرفته بود. سریال‌سازی عربی از دهه 60 میلادی و با ماه رمضان شروع شد. با گذشت هر دهه، سریال‌های بیشتری با اندازه‌ها و ژانرهای مختلف ساخته می‌شدند، زیرا موفقیت این مجموعه‌ها بین مخاطبان هر روز بیشتر می‌شد و پول تبلیغات همچنان درحال سرازیر شدن بود.
درکنار مصر و سوریه، لبنان از الگوی ترکی پیروی کرد و مخاطبانی را که بیشتر زنان خانه‌دار طبقه متوسط بودند به‌دنبال نخ‌های رمانتیک جادویی و خیالی‌اش کشاند. سریال‌های لبنانی مثل همتایان ترکی‌شان مطابق فرمول اپرای صابونی یا همان سریال‌های Soap Opera آمریکایی ساخته می‌شوند.
موسسه Ipsos Nelson به‌عنوان قدیمی‌ترین و مشهورترین منبع سنجش میزان مخاطبان تلویزیونی در جهان، درطول 11 روز اول ماه رمضان امسال، براساس مخاطبانی که در کشور لبنان سریالها را در فضای اینترنت تماشا کرده‌اند، یک رتبه‌بندی بین مجموعه‌های پرطرفدار انجام داده که البته باید توجه داشت تنها براساس کاربرانی که سریالها را در فضای وب در لبنان دیده‌اند، انجام شده است.
طبق این تحقیق، دو سریال ترکی در جایگاه‌های اول و دوم قرار دارند و پس از آن هم این جایگاه یکی‌درمیان بین سریال‌های ترک و لبنانی جابه‌جا می‌شود. از لحاظ موضوعی، سریال‌های تلویزیونی عرب معمولا بر موضوعات اجتماعی، مستند کردن تحولات مختلف جامعه عرب، تغییر در پویایی خانواده، ظهور نیروهای سیاسی، تاثیر سرمایه‌داری، تاثیر فناوری و به‌عبارتی هجوم مدرنیته و البته مساله فساد ساختاری تمرکز می‌کنند.
مضامین تاریخی هم چندسالی است تحت‌تاثیر سریال‌هایی ترکی به مجموعه‌های جهان عرب ورود کرده‌اند. درهرصورت محتوای این مجموعه‌ها به‌ندرت به آن سه‌گانه مقدس مضمونی که تابوی تلویزیون‌های عربی هستند، یعنی جنسیت، مذهب و مسئولان سیاسی دولت‌های تولیدکننده هر سریال سرک می‌کشند؛ گرچه یک پنجره مختصر از آزادی بین سال‌های 2010 تا 2015 در مصر باز شد و این قبل از اقدام مجدد دولت در به‌دست گرفتن کنترل این صنعت بود.
درام تلویزیونی عربی در ماه رمضان و منتقدان و مدافعانش
در کشورهای عربی، عموما سریالها برای اولین پخش در ماه رمضان طراحی شده‌اند، درنتیجه ایستگاههای تلویزیونی، پخش سریالها را درطول سال به پایان می‌رسانند و تقریبا هیچ سریال دیگری تولید نمی‌شود. درام تلویزیونی عرب، نقشی اساسی را در جوامع این کشور‌ها بازی می‌کند، چون از رهگذر هماهنگی با محتوای مذهبی، فرهنگ را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این ترکیب تفکر سنتی با ابزار‌‌های کار معاصر، معمولا برای بعضی منتقدانش بحث‌برانگیز است.از یک‌طرف تمام تمرکز کار روی ایام مذهبی ماه رمضان است و از طرف دیگر محتوای برنامهها همیشه با لحن مذهبی ماه رمضان مطابقت ندارد. منتقدان استدلال می‌کنند که بازاریابی ماه رمضان، ماه مقدس را به چیزی ضد اهداف اصلی‌اش تبدیل کرده است. آنها می‌گویند با این نوع برنامهها، بینندگان در ارتباط معنوی با خدا نیستند، درحالی‌که رمضان یک ماه معنوی برای خودآگاهی و تفکر عمیق است. درمقابل عد‌ه‌ای پاسخ می‌دهند که بازاریابی ماه رمضان و نمایشهای تلویزیونی آن یک روند طبیعی است، زیرا اعراب به‌دلیل رشد اقتصادی کشورهایشان به‌طور فزاینده به سبک زندگی غربی اعتماد می‌کنند. این پاسخ درحالی داده می‌شود که همین سریالها در بسیاری دوره‌‌های تاریخی مصر و سایر کشورهای عربی، اتفاقا به یک توپخانه فرهنگی علیه غرب‌گرایی تبدیل شده بودند و چیزی که رویه‌شان را عوض کرد، نه رویگردانی مردم از محتوا‌های گذشته، بلکه دخالت مستقیم دولت‌‌ها بود.از آنجا که شیوه زندگی مسلمانان در ماه رمضان باعث افزایش گسترده مخاطبان تلویزیونی می‌شود، تبلیغ‌کنندگان برجسته کالا‌های بازرگانی، به‌رغم نرخ مضاعف تبلیغات در این دوره، کمپین‌‌های پخش ویژ‌ه‌ای را برای این ماه حمایت می‌کنند. باز در همین‌جاست که منتقدان می‌گویند این تبلیغات به‌عنوان ترویج‌دهنده فرهنگ مصرف‌گرایی با روح ماه رمضان مغایرت دارند. آنها می‌گویند مصرف‌گرایی غالبا رویا‌های غیرواقعی برای فقرای شهری و روستایی ایجاد می‌کنند، درحالی‌که روح ماه رمضان، همدلی و نیکوکاری است.
