زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: نمایه شدن مقالات در پایگاه‌های استنادی معتبر دنیا یکی از مولفه‌های اعتباربخشی به دانشگاه‌ها و در نگاه کلی، کشورها محسوب می‌شود، هر اندازه که تعداد این مقالات از یک کشور بیشتر باشد، جایگاه بهتری در میان قدرت‌های علمی خواهد داشت. با این حال بعضا مقالاتی که توانسته‌اند در بین مقالات پایگاه‌های معتبر جهانی هم منتشر شوند، بعد از مدتی از درجه اعتبار علمی ساقط می‌شوند. مقالاتی که طبیعتا می‌تواند به‌عنوان نمره منفی برای نگارنده آنها تلقی شود. جالب اینجاست که برخی از این مقالات در زمره مقالات پراستناد هم قرار می‌گیرند اما قرارگیری در میان پراستنادها هم نمی‌تواند دلیل محکمی برای قطعیت علمی آنها محسوب شود.

چرا برخی مقالات از درجه علمی ساقط می‌شوند؟

هرچند که مقالات بنا به دلایل مختلفی سلب اعتبار علمی می‌شوند و نمی‌توان یک دلیل واحد برای این مساله در نظر گرفت، اما در نگاه کلی چند دلیل مانند قابل اتکا نبودن به داده‌های علمی، تکراری بودن یافته‌های علمی، سرقت علمی در مقاله از سوی نویسندگان، محتوای آن مشمول کار غیراخلاقی باشد و... باعث می‌شود تا مقاله‌ای بعد از نمایه شدن، ری‌ترکت یا همان سلب اعتماد علمی شود. نکته قابل‌توجه در این میان آن است که براساس آمار منتشرشده از سوی اسکوپوس، با وجود اینکه طی سال‌های اخیر آمار مقالات نمایه‌شده در این پایگاه استنادی روند صعودی داشته اما به همان میزان هم تعداد مقالاتی که اعتبار علمی آنها سلب شده هم با روند افزایشی همراه بوده است.

سال 2013

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:3466

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:34

اعتبار علمی 34 مقاله علمی ایران سلب شد

در سال 2013 براساس آمار اسکوپوس در مجموع 3 هزار و 466 مقاله منتشر‌شده از سوی دانشگاه‌های دنیا، سلب اعتبار علمی شده بودند که در این میان حوزه دارو با 48.7 درصد از کل مقالات، جایگاه اول را به خود اختصاص داده بود. بعد از آن دیگر حوزه‌ها با سهم 14 درصدی، بیوشیمی با سهم 11.2 درصدی و علوم اعصاب با سهم پنج درصدی قرار گرفته بود. جالب اینکه 96.7 درصد آنها مقاله و تنها دو درصد آنها جزء مقالات مروری بوده است. اگر بخواهیم این مقالات را از موقعیت جغرافیایی بررسی کنیم باید عنوان کرد در این سال ایالات متحده با هزار و 113 مقاله سلب اعتبار علمی شده پله اول را داشت. بعد از آن انگلیس با 381 مقاله و چین با 289 مقاله قرار گرفته بود. از ایران هم در این سال 34 مقاله علمی سلب اعتبار شد. همچنین دانشکده پزشکی هاروارد با 434 مقاله در جایگاه اول، دانشگاه تورنتو با 362 مقاله در جایگاه دوم و ملبورن هم با 310 مقاله سلب اعتبار علمی شده در پله سوم دنیا قرار داشت.

سال 2014

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:2905

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:36

سهم اعتبار علمی مقالات 16 درصد کاهش یافت

با وجود اینکه تعداد کلی مقالات سلب اعتبار علمی شده در سال 2014 به نسبت یک سال قبل‌تر، 16 درصد ریزش داشته و به 2 هزار و 905 مقاله رسیده، در چینش کشورها تغییری ایجاد نشد؛ چراکه باز هم آمریکا با 959 مقاله، انگلیس با 272 و چین با 271 مقاله در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. تعداد مقالات ایرانی با افزایش دو مقاله از 34 به 36 مقاله رسید که معنای آن رشد 1.06 درصدی این مقالات در کشور است. البته سهم حوزه دارویی هم به نسبت سال قبل با رشد دو درصدی همراه و به 50.7 درصد رسید. بعد از آن مقالات دیگر حوزه‌ها با سهم 12.8 درصدی و بیوشیمی با سهم 11.5 قرار گرفته بود. البته همانند سال 2013، مقالات با سهم 96.1 درصد در رتبه اول و مقالات مروری با سهم 2.3 درصد در جایگاه اول و دوم قرار گرفتند. در ترتیب دانشگاهی اما بعد از دانشکده پزشکی هاروارد، دانشگاه ملبورن قرار دارد و بعد از آن تورنتو در پله سوم جا خودش کرده بود که معنایش آن است که سلب اعتبار علمی از دانشگاه ملبورن به نسبت سال 2013 افزایش داشته است.

سال 2015

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان: 2607

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:34

اعتبار علمی بیش از 2 هزار مقاله زیر سوال رفت!

ریزش مقالات سلب اعتبار علمی شده در سال 2015 هم ادامه داشت، به‌طوری که دایره این مقالات 11 درصد کوچک‌تر شد و به 2 هزار و 607 مقاله رسید؛ در این میان البته آمریکا باز هم در رتبه اول با 902 مقاله قرار داشت، اما جایگاه چین و انگلیس تغییر کرد و رتبه دوم با 253 مقاله به چین رسید و بعد از آن انگلیس با 237 مقاله قرار داشت. تعداد مقالات ایران هم به سال 2013 برگشت. در حوزه موضوعی اما باز هم مقالات دارو با سهم 50.5 درصدی از کل مقالات، در جایگاه اول، بعد از سایر حوزه‌ها با سهم 11.7 درصدی و بیوشیمی با سهم 12.6 درصدی قرار دارد. البته چینش دانشگاه‌ها هم تغییر کرد به‌طوری بعد از دانشکده پزشکی هاروارد با 28 مقاله، دانشگاه ملبورن و دانشگاه میشیگان قرار گرفته است.

سال2016

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:2615

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:26

سهم مقالات سلب اعتبار علمی ایران به پایین‌ترین حد رسید

یک سال بعد تعداد مقالاتی که از کل کشورهای دنیا سلب اعتبار شده بود به 2 هزار و 615 مقاله رسید که رشد 0.31 درصدی را شامل می‌شود. مقالاتی که بخش عمده آن به ترتیب در اختیار آمریکا، انگلیس و چین بود و آمار مقالات بی‌اعتبار علمی انگلیس بار دیگر از چین پیشی گرفت. نکته قابل تامل اینکه تعداد مقالات ایران به 26 رسید که نشان‌دهنده ریزش 24 درصدی این حوزه است. هرچند که باز هم مقالات منتشر‌شده در حوزه دارو با سهم 50.9 درصدی در رتبه اول، مقالات دیگر حوزه‌ها با سهم 11.8 درصدی دوم و درنهایت هم بیوشیمی با سهم 11.4 درصدی در جایگاه سوم قرار دارد. طبیعتا در این بین باز هم دانشکده پزشکی هاروارد با 35 مقاله در رتبه اول قرار داشت، اما چینش دو دانشگاه دیگر به نسبت سال گذشته، به‌طور کامل تغییر یافته و دانشگاه تورنتو و پنسیلوانیا در رتبه دوم و سوم قرار گرفتند. حتی اگر بخواهیم دسته‌بندی مقالات را هم داشته باشیم، باید عنوان کرد همانند سال‌های قبل دست برتر با سهم 94.8 درصدی در اختیار مقالات و بعد از آن هم مقالات مروری با سهم 3.3 درصدی قرار دارند.

سال 2017

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان: 2716

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:32

رشد عجیب 23 درصدی مقالات بی‌اعتبار علمی ایران

یک سال بعد اما وضعیت کلی مقالات تغییر کرد و دنیا با رشد چهار درصدی در این زمینه مواجه شد؛ به‌طوری که براساس آمار اسکوپوس در این سال 2 هزار و 716 مقاله علمی سلب اعتبار شدند. هرچند که در چینش سه کشور اصلی تغییر به نسبت سال 2016 ایجاد نشد، اما تعداد مقالات علمی کشور از اعتبار آنها سلب شد به 32 مقاله افزایش یافت که معنایش رشد 23 درصدی آن ظرف یک سال میلادی است. با این حال یکی از اتفاقات مهم امسال را باید کاهش 50 درصدی تعداد مقالات حوزه دارو دانست؛ چراکه سهم این مقالات به 49.2 درصد رسید. البته رتبه‌های دوم و سوم هم سهم‌شان تغییر قابل تاملی داشت، به‌طوری که مقالات مرتبط با دیگر حوزه‌ها به 14.9 درصد افزایش یافت؛ هر‌چند که سهم حوزه بیوشیمی روی همان 11 درصد ثابت ماند. از لحاظ دانشگاهی هم مثل همه این سال‌های نام‌برده‌شده، دانشکده پزشکی هاروارد در جایگاه اول قرار داشت و بعد از آن دانشگاه تورنتو دوباره رتبه دوم را تجربه کرد، هر‌چند که برای اولین بار دانشگاه موناش در رتبه سوم قرار گرفت. در حوزه نوع مقاله هم تغییری ایجاد نشد و باز هم دست برتر با سهم 93.3 درصد در اختیار مقاله و 4.6 درصد در اختیار مقالات مروری بوده است.

سال 2018

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:2978

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:36

بیشترین سلب اعتبار علمی در اختیار هاروارد

سهم مقالاتی که اعتبار علمی آنها سلب شده، از سال 2018 به بعد رشد چشمگیری داشته است. به‌طوری که در این سال به دو هزار و 978 مقاله رسید و معنایش رشد 10 درصدی به نسبت سال 2017 است. در جایگاه کشورها هم باز هم جای چین و انگلیس تغییر کرد و بعد از آمریکا، چین در جایگاه دوم قرار گرفت. هرچند که تعداد مقالات ایرانی هم با 4 پله افزایش روی عدد 36 باقی ماند. جابه‌جایی‌ها درباره دانشگاه‌ها هم تا حدی رخ داد و با وجود حفظ جایگاه اول و دوم از سوی هاروارد و تورنتو همانند سال 2017، برای اولین بار دانشگاه سیدنی به جایگاه رسید. در دسته‌بندی موضوعی هم سهم مقالات دارویی همانند سال قبل کمتر از 50 درصد بود. بعد از آن مقالات دیگر حوزه‌ها با سهم 14.5 درصد و بیوشیمی با 10.1 درصد قرار دارد. نوع مقالات هم همانند همه این سال‌ها با سهم 94.1 درصدی در اختیار مقالات و بعد از آن مقالات مروری با سهم 4 درصدی قرار دارد.

سال 2019

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:3118

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:45

روند مقالات سلب اعتبار علمی صعودی شد

رشد 12 درصدی تعداد مقالات سلب اعتبار علمی‌شده در سال 2019 و رسیدن آن به سه هزار و 118 مقاله نشان می‌دهد همزمان با رشد کمی مقالات، اعتبار علمی آنها هم تحت‌الشعاع قرار گرفته است. از حفظ سه جایگاه اول کشورهایی که بیشترین تعداد این مقالات را در اختیار داشتند که باز همان ترتیب آمریکا، چین و انگلیس است که بگذریم، باید عنوان کرد تعداد مقالات ایران هم به 45 مقاله رسید که به نسبت 36 مقاله سال 2018، رشد 25 درصدی داشته است. همچنین برای اولین بار دانشکده پزشکی هاروارد توانست به جایگاه دوم رسیده و پله نخست را در اختیار دانشگاه تورنتو با 41 مقاله بگذارد. بعد از آن دانشگاه سیدنی با 33 مقاله در پله سوم قرار گرفته است. نکته قابل‌توجه اینکه هر سالی که می‌گذرد، سهم مقالاتی که در دیگر حوزه‌ها قرار دارند، افزایش پیدا کرده و در این سال به 15.1 درصد رسیده است. البته حوزه دارو همچنان بیشترین سهم را با 49.9 درصد در اختیار دارد. بعد از آن حوزه بیوشیمی با سهم 8.2 درصدی بوده است. در این برهه، دو هزار و 942 مقاله سلب اعتبار شده که سهم 94.4 درصدی دارد و بعد از آن مقالات مروری با سهم 3.9 درصد قرار دارد.

سال2020

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:3787

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:49

مقالات بی‌اعتبار علمی ایران به مرز 50 عدد رسید

از رشد شش درصدی مقالات سلب اعتبار علمی‌شده در سال 2021 و رسیدن آن به سه هزار و 787 مقاله که بگذریم؛ باید عنوان کرد آمریکایی‌ها در این سال هزار و 112 مقاله‌شان از نظر علمی رد شده بود. بعد از آنها چینی‌ها با 550 مقاله و انگلیسی‌ها با 383 مقاله بودند. وضعیت برای کشور ما هم با رشد پنج درصدی به 49 مقاله رسید. در این سال باز هم دانشکده پزشکی هاروارد با 55 مقاله رد اعتبار شده، در جایگاه اول موسسات آموزشی قرار گرفت، بعد از آن دانشگاه ملبورن و در پله سوم هم دانشگاه پنسیلوانیا قرار گرفته است. حوزه موضوعی دارو اما بار دیگر توانست برخلاف روال سال 2020 به 50.4 درصد برسد و بعد از آن مقالات دیگر حوزه‌ها هم با سهم 15 درصدی و بیوشیمی‌ها با سهم 8 درصدی قرار داشتند.

سال 2022

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان: 3832

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:48

مقالات دارویی بیشترین رد اعتبار علمی را داشته‌اند

در سال 2022 در مجموع سه هزار و 832 مقاله علمی دنیا رد اعتبار شد که به نسبت سال 2021، تنها 1.19 درصد رشد داشته است. با این حال باز هم آمریکایی‌ها 29 درصد از کل مقالات این مقالات را در اختیار داشتند. رتبه‌های دوم و سوم در جایگاه کشورها هم مانند سال گذشته بدون تغییر ماند. ایرانی‌ها اما تعداد مقالات‌شان به 48 عدد رسید که معنایش ریزش دو درصدی در این حوزه است. نکته جالب درباره این سال آن است که دانشگاه کالج لندن هم برای اولین بار با قرارگیری در جایگاه سوم، به جمع سه دانشگاه اولی که بیشترین رد اعتبارات علمی را به خود اختصاص داده‌اند، رسید. البته رتبه اول بدون تغییر در اختیار دانشکده پزشکی هاروارد و رتبه دوم هم دوباره به تورنتو رسید. سهم مقالات دارویی هم بار دیگر به زیر 50 درصد رسید و براساس آمار اسکوپوس 49.4 درصد از کل مقالات مرتبط با حوزه دارو است. اما سهم مقالات مرتبط با حوزه‌های دیگر با رشد یک درصدی به 16.4 درصد به نسبت سال قبل رسید. جایگاه سوم هم مثل همیشه در اختیار بیوشیمی بوده است.

سال 2023

تعداد مقالات سلب اعتبار شده جهان:2317

تعداد مقالات سلب اعتبار شده ایران:36

36 مقاله ایرانی سلب اعتبار شدند

در سال 2023 که هنوز چند ماهی به پایان آن باقی مانده، دو هزار و 317 مقاله رد اعتبار شدند که هرچند به نسبت سال قبل کاهش 40 درصدی داشته است، اما هنوز نمی‌توان به‌طور قطع درباره این سال اظهارنظر کرد. هرچند که باز هم آمریکایی‌ها، چینی‌ها و انگلیسی‌ها بیشترین آمار را به خود اختصاص داده‌اند، اما تعداد مقالاتی که از ایران هم سلب اعتبار شده به 36 عدد می‌رسد؛ طبیعتا این عدد با توجه به اینکه هنوز این سال به پایان نرسیده، باید به‌عنوان هشدار در نظر گرفته شود. نکته مهم دیگر درباره این سال، آن است که بعد از دانشکده پزشکی هاروارد با 32 مقاله، دانشگاه موناش برای دومین بار با حفظ رتبه دوم، در میان سه دانشگاه اول قرار دارد و بعد از آن وزارت آموزش‌وپرورش چین رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. سهم مقالات دارویی بار دیگر ریزش و به 47.6 درصد رسید. اما سهم مقالات دیگر حوزه‌ها با 18 درصد رشد قابل‌توجهی داشته است.

رشد 11 درصدی تعداد مقالاتی که اعتبار علمی‌شان از بین رفت!
در یک بررسی کلی در اسکوپوس، باید عنوان کرد در بازه زمانی 9 ساله از 2013 تا 2023 روند پرفرازونشیبی را داشته است. به‌طوری که از سه هزار و 466 مقاله به سه هزار و 834 مقاله در سال 2022 رسیده که نشان از رشد 11 درصدی این دسته از مقالات دارد. با این حال از سال 2022 تا 2023 (با در نظر گرفتن این مساله که هنوز این سال به اتمام نرسیده) این میزان از مقالات 40 درصد کاهش یافته است. هرچند که در این میان باید به این مساله هم توجه کرد که سال 2022 را باید بدترین سال از حیث رد اعتبار علمی مقالات دانست و در مقابل سال 2015 با 2 هزار و 608 مقاله هم جزء بهترین سال‌ها در این زمینه به شمار می‌رود. نکته‌ای که نمی‌توان اهمیت آن را در این بخش نادیده گرفت، این است که با رشد کمی تعداد مقالات منتشرشده در دنیا، تعداد مقالاتی که بعد از مدتی بنا به دلایل گفته‌شده اعتبار علمی‌شان از بین می‌رود هم بیشتر خواهد شد.

۲۰۲۱؛ بدترین سال برای مقالات علمی ایران
در این میان تعداد مقالات علمی ایران هم از این قاعده مستنثی نبوده و در بازه زمانی 9 ساله یعنی از 2013 تا 2022 با رشد 34 درصدی همراه بوده است. هرچند که در سال جاری میلادی تنها 36 مقاله ایرانی از درجه اعتبار ساقط شدند اما بالاترین میزان را باید به سال2021 با 49 مقاله سلب اعتبار علمی شده، نسبت داد. بعد نکته قابل‌توجه این است که در سال 2016 در مجموع تنها 26 مقاله‌ای که از سوی نویسندگان کشورمان منتشر شده اعتبارشان رد شده است. در اینجا بد نیست به این مساله هم اشاره شود که هرچند این مهم برای همه کشورهای دنیا وجود دارد و در این میان آمریکایی، انگلیسی‌ها و چینی همیشه در رتبه‌های اول تا سوم قرار داشتند، اما طبیعتا روند رشد سلب اعتبار علمی از مقالات علمی ایران می‌تواند زنگ خطر جدی برای کشورمان به شما می‌رود و می‌طلبد متولیان امر توجه جدی‌تری به این مساله داشته باشند.