سهم ناچیز ایران از بازار ۲ هزار میلیاردی غذای حلال

سیدسجاد قوامی، خبرنگار:یکی از فرصت‌های تجارت دنیا برای کشورهای اسلامی و به‌ویژه برای ایران، بازار جهانی غذای حلال است. برآوردها نشان می‌دهد بازار جهانی غذای حلال از 715 میلیارد دلار در سال 2021 به 1023 میلیارد دلار در سال 2021 رسیده و انتظار می‌رود اندازه این بازار تا سال 2027 به 2 هزار و 43 میلیارد دلار برسد. زمانی تصور می‌شد که غذای حلال عمدتا به گوشت و مرغ و ... و به‌طور خاص به روش کشتار آنها اطلاق می‌شود. اما غذای حلال شامل غذاهای غیرگوشتی مانند لبنیات، محصولات پخته‌شده، تنقلات، شیرینی‌ها، غذاهای آماده و سایر محصولات غذایی و آشامیدنی فرآوری‌شده است که اصول اسلامی در آن رعایت می‌شود و اصطلاحا یک فرآیند «مزرعه تا چنگال» است که از طریق رعایت موازین و استانداردهای حلال انجام می‌شود. گسترش استفاده از محصولات حلال نه‌تنها به پیچیدگی بازار می‌افزاید، بلکه به گسترش بازار کمک می‌کند. انواع اصلی غذای حلال عبارتند از: گوشت، مرغ و غذاهای دریایی، میوه‌ها و سبزیجات، لبنیات، غلات ، روغن، چربی ، موم و شیرینی که با استاندارد حلال تهیه می‌شوند.

  2 میلیارد نفر متقاضی غذای حلال
افزایش جمعیت مسلمانان در سراسر جهان به‌طور قابل توجهی به رشد بازار غذای حلال کمک می‌کند. جمعیت مسلمان جامعه‌ای متشکل از مردم اسلامی است که به اسلام عمل می‌کنند. افزایش تقاضا برای مواد غذایی دارای گواهی حلال درمیان مسلمانان به‌دلیل اطمینان از ایمنی و بهداشت مواد غذایی است. براساس گزارش مرکز تحقیقاتی پیو که یک اندیشکده آمریکایی است، انتظار می‌رود جمعیت مسلمانان جهان تا سال 2030 به حدود 2 میلیارد و 190 میلیون نفر افزایش یابد. آسیا و اقیانوسیه بزرگترین منطقه در بازار غذای حلال در سال 2021 را به‌خود تخصیص داده‌اند. بازار غذای حلال که به‌سرعت درحال افزایش است، این پتانسیل را دارد که در آینده نقش بیشتری در تجارت جهانی داشته باشد. 

 غیرمسلمان‌ها صادرکنندگان برتر محصولات حلال
براساس آمارها تقریبا هیچ کشور مسلمانی در لیست 10 صادرکننده برتر محصولات حلال نیست. اکثر 10 کشور برتر صادرکننده محصولات حلال در سطح جهان، کشورهای غیرمسلمان هستند. این باید زنگ خطری برای مسلمانان باشد زیرا بیشتر غذای حلال که آنها مصرف می‌کنند توسط کشورهای غیراسلامی تهیه و تولید می‌شود. براساس برآوردهای اخیر، تقریبا 85 درصد از غذای حلال که توسط مسلمانان در سراسر جهان مصرف می‌شود، در کشورهایی تولید می‌شود که مسلمانان در آنها در اقلیت هستند. حدود 2 میلیارد مسلمان وجود دارد. اکثریت قریب‌به‌اتفاق آنها فقط حلال می‌خورند. با این‌حال، آنها هیچ نام تجاری مهمی ندارند که نیازهای حلال آنها را به‌طور موثر برآورده کند. ما شاهد برند جهانی حلالی نیستیم که توسط کشوری با اکثریت مسلمان مدیریت شود. پنج کشور برتر صادرکننده گوشت حلال به کشورهای سازمان همکاری اسلامی (OIC)، برزیل با 16.2 میلیارد دلار، هند با 14.4 میلیارد دلار، ایالات متحده با 13.8 میلیارد دلار، روسیه با 11.9 میلیارد دلار و آرژانتین با 10.2 میلیارد دلار ازجمله این کشورهای غیرمسلمان هستند. براساس آخرین آمارها، برزیل بزرگترین صادرکننده گوشت حلال و تایلند بزرگترین صادرکننده مواد غذایی حلال در جهان است. 15 درصد از غذای حلال جهان را مسلمانان تولید می‌کنند که عمدتا توسط اندونزی، مالزی و ترکیه تامین می‌شود.

 برترین واردکنندگان مواد غذایی حلال
براساس آمارها، 10 کشور اول بزرگ‌ترین واردکنندگان غذای حلال عبارتند از: اندونزی، ترکیه، پاکستان، بنگلادش، مصر، نیجریه، ایران، عربستان‌سعودی، روسیه و هند. این کشورها در سال 2019 حدود 850 میلیارد دلار یا معادل 73 درصد از صنعت جهانی غذای حلال در سال 2019/2018 را به‌خود اختصاص داده‌اند. در این دوره، اندونزی، ترکیه و پاکستان با ارزش پولی به ترتیب 158.5 میلیارد دلار، 135 میلیارد دلار و 100.5 میلیارد دلار، سه خریدار اصلی مواد غذایی حلال بودند. در دوره مورد بررسی، نیجریه با 67 درصد بیشترین رشد نسبی را تجربه کرد و پس از آن بنگلادش با 45 درصد، عربستان‌سعودی 24 درصد، روسیه 24 درصد، ترکیه 20 درصد و مصر با 20 درصد قرار دارند. ایران باتوجه به حجم واردات رتبه هفتم را به‌خود اختصاص داده است.
کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی علی‌رغم تبدیل شدن به بزرگترین مصرف کننده غذای حلال در جهان، در تامین و تولید غذای خود دچار معضلات جدی هستند، همانطور که می‌توان از کسری تجاری کشاورزی مشاهده کرد. کسری تجاری کشاورزی در کشورهای OIC از 49.9 میلیارد دلار در سال 2010 به 62.9 میلیارد دلار در سال 2018 افزایش یافت. در سال 2019،کشورهای  OIC به ارزش 200 میلیارد دلار غذای حلال وارد کرده‌اند که سبزیجات و نهاده‌های فرآوری مواد غذایی 80 درصد کل واردات و گوشت و حیوانات زنده 20 درصد باقی‌مانده را تشکیل می‌دهند. این بدان معنی است که فرصت قابل توجهی برای افزایش تجارت درون سازمان همکاری اسلامی و کاهش اتکا به واردات مواد غذایی از کشورهای غیرOIC وجود دارد. کشورهای OIC، به‌عنوان بزرگترین گروه اکثریت مسلمان، بالاترین پتانسیل را برای تبدیل شدن به کانون بازار غذای حلال را دارند. با این‌حال، هنوز شکافی بین کشورهای OIC از نظر آمادگی اکوسیستم ملی آنها برای حمایت از توسعه صنعت غذای حلال وجود دارد. در شاخص جهانی اقتصاد اسلامی (GIEI)، آمادگی کشورها با چهار مولفه درنظر گرفته شده است: 1-آگاهی مالی 2-نظارتی 3-اجتماعی 4-غذای حلال.

 15 کشور با بالاترین امتیاز در غذای حلال 
کشور مالزی با امتیاز 209.8 در GIEI در سال 2020 پیشتاز بازار غذای حلال بود که بسیار بالاتر از سایر کشورهای OIC است. همچنین سنگاپور کشور غیر‌ عضو سازمان همکاری اسلامی با امتیاز 125.2 در جایگاه دوم قرار گرفت. این گواه روشنی است که کشورهای غیر OIC به‌طور فزاینده‌ای تلاش کرده‌اند در بازار غذای حلال سرمایه‌گذاری کنند. البته 5 کشور پیشرو OIC با صنعت غذای حلال، از جمله امارات متحده عربی (104.4) اندونزی (71.5)، ترکیه (70.7)، ایران (60.5)، پاکستان (54.7) و عربستان‌سعودی (51.1) امتیاز بالاتر از 50 را کسب کردند.
نابرابری بین کشورهای OIC به‌دلیل ویژگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی منحصربه‌فرد هر‌کشور آشکار است. به‌عنوان مثال کشورهای OIC در آسیا، بزرگ‌ترین بازار برای بخش غذای حلال هستند، زیرا آنها بیشترین جمعیت مسلمان را در مقایسه با سایر مناطق دارند. در کشورهایی با اکثریت مسلمان مانند اندونزی، پاکستان، بنگلادش و مالزی در طول چند دهه گذشته، اقتصاد این کشورها از نظر توسعه اقتصادی‌اجتماعی بهبود قابل توجهی را نشان داده است که باعث افزایش تقاضا برای غذای حلال شده است.
کشورهای OIC واقع در منطقه خاورمیانه دارای سطح درآمد سرانه بالاتر و تمایل به مصرف غذای حلال هستند. مقدار قابل توجهی از ثروت در کشورهایی مانند امارات متحده عربی، عربستان‌سعودی، قطر، عمان و کویت انباشته شده است. این کشورها در سال‌های اخیر رشد اقتصادی قابل‌توجهی داشته‌اند که درنتیجه درآمد خانوارها ارتقا پیدا کرده است. در این منطقه امارات متحده عربی و عربستان‌سعودی بیشترین تقاضا را برای محصولات حلال از جمله غذای حلال دارند.
کشورهای OIC شمال آفریقا نیز بازار قابل توجهی برای غذای حلال هستند. عمده نیاز این منطقه از طریق واردات تامین می‌شود. عوامل کلیدی تقاضا در این منطقه درآمد سرانه و سطح تحصیلات است. مصر با جمعیت مسلمانان حدود 90 میلیون نفر، بزرگ‌ترین بازیگر بازار منطقه است. در جنوب صحرای‌آفریقا، مسلمانان حدود 30 درصد از کل جمعیت را تشکیل می‌دهند. نیجریه بزرگ‌ترین پایگاه مشتری غذای حلال منطقه را دارد.
نیجر، بورکینافاسو، مالی، سنگال، سومالی و گینه، دیگر کشورهای OIC در منطقه آفریقا با تقاضای رو به رشدی مواجه هستند. از آنجایی که درآمد در این منطقه کمتر است، قدرت خرید نسبتا محدود است. با این حال، کشورهای جنوب‌آفریقا ممکن است در آینده رشد قابل توجهی را تجربه کنند و با توجه به سهم بالای جمعیت جوان و علاقه فزاینده به غذای حلال، احتمالا به بازار مهمی تبدیل خواهند شد.

 چشم‌انداز و چالش‌های غذای حلال
بخش غذای حلال چشم‌اندازهای اقتصادی متعددی را برای تولیدکنندگان مواد غذایی در کشورهای OIC ارائه می‌کند. تا سال 2021، تنوع محصولات موجود محدود و بازار تا حد زیادی اشباع نشده است. بازار مصرف حلال این پتانسیل را دارد که به‌سرعت گسترش یابد و طیف وسیعی از انواع مشتریان را به غیر از مسلمانانی که به‌دنبال محصولات با کیفیت‌تر و ایمن‌تر هستند، در خود جای دهد. 
در فرآیند صدور گواهینامه، مشکلاتی وجود دارد که منجر به سوء‌استفاده از گواهینامه غذای حلال شده است. روش‌شناسی برای تعیین وضعیت حلال‌بودن محصولات غذایی قابلیت ردیابی برای صدور گواهی حلال تقریبا به‌طور کامل بر اساس یک دنباله کاغذی است. رویکرد استانداردسازی هماهنگ‌تر به رهبری نهادهای بین‌المللی مانند موسسه استاندارد و معیارشناسی کشورهای اسلامی (SMIIC) می‌تواند نقش مهمی در افزایش شفافیت و هماهنگی بین کشورهای OIC و فراتر از آن ایفا کند.

 زنجیره ارزش در بازار غذای حلال
ارزش‌های حلال و معیارهای انطباق که برای همه عناصر در یک زنجیره ارزش پیچیده اعمال می‌شود، منجر به رویکرد پیچیده‌تر به حلال به‌طور کلی شده است. زنجیره ارزش حلال به‌عنوان یک پیشنهاد چالش‌برانگیز، به‌ویژه برای مواد غذایی فرآوری‌شده ظاهر شده است. در‌نتیجه، مسائل مربوط به یکپارچگی حلال به‌طور قابل توجهی مهم شده است. همه بازیگران بازار، ازجمله شرکت‌های کوچک و متوسط، باید برای باز کردن حوزه‌های جدید فعالیت و ایجاد جایگاه خود در کل زنجیره تامین غذای حلال، آماده و سازگار با فناوری جدید باشند.
بخش غذای حلال احتمالا در آینده نزدیک در‌نتیجه تعدادی از عوامل به موتور رشد صنعت حلال تبدیل خواهد شد. اول اینکه نرخ رشد سالانه مصرف غذای حلال بین سال‌های 2019 تا 2024  حدود 3.5 درصد پیش‌بینی می‌شود. دوم اینکه مصرف‌کنندگان غیر‌مسلمان به‌طور فزاینده‌ای از محصولات غذایی حلال مانند دلایل اخلاقی و ایمنی استفاده می‌کنند. در‌نهایت، مسلمانان بیشتری نسبت به نیاز به مصرف غذای حلال آگاه شده‌اند. به‌عنوان مثال افزایش سطح تحصیلات و درآمد قابل تصرف آنها باعث افزایش تقاضا برای غذای حلال می‌شود. 

 اهمیت صنعت حلال
علی‌رغم رکود ناشی از همه‌گیری COVID-19، چشم‌انداز کلی بازار حلال همچنان رو به رشد برآورد می‌شود. همه‌گیری کرونا ثابت کرد که برای تولید و عرضه جهانی غذا مشکلات جدی وجود دارد. اختلال در تولید و تجارت مواد غذایی بر کشورهای OIC در طول اوج همه‌گیری در سال 2020 تاثیر گذاشته است‌. در‌واقع سه‌ کشور از پنج کشور صادرکننده اصلی غذا به کشورهای OIC -‌برزیل، هند و ترکیه‌- به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفتند. همچنین تغییرات در رفتار مصرف‌کننده به دو صورت مثبت و منفی بر فروش محصولات تأثیر می‌گذارد، به‌طوری‌که برخی از مواد غذایی تقاضای بیشتری نسبت به سایرین دارند. به‌عنوان مثال کمبود گوشت ناشی از COVID-19، تقاضا برای مواد پروتئینی جایگزین را افزایش داد. تخمین زده می‌شود که بازار غذای حلال در سال 2020 به اندازه 0.2 درصد کاهش یافته باشد. با این حال بهبود تدریجی پس از بیماری کرونا و رشد جمعیت مسلمانان، رشد تقاضا برای غذای حلال را افزایش می‌دهد، پیش‌بینی می‌شود سالانه رشدی با نرخ 3.5 درصد را تا سال 2024 شاهد باشیم. انتظار می‌رود تا سال 2024، بازار جهانی غذای حلال و OIC به‌ترتیب به 1.38 تریلیون دلار و 1.09 تریلیون دلار برسد.

 رشد سریع متقاضیان غذای حلال 
مسلمانان مصرف‌کنندگان اصلی غذای حلال هستند و حدود 26 درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. این حجم از بازار پتانسیل زیادی را برای صنعت حلال فراهم می‌کند. رشد بازار نه‌تنها ناشی از رشد جمعیت است، بلکه از طریق بهبود سطوح تحصیلی و درآمد خانوارها که در آن آگاهی و تقاضا برای محصولات و خدماتی که با قوانین اسلامی مطابقت دارند، افزایش یافته است. این بازار همچنین از یک جایگاه تخصصی برای مسلمانان به یک پدیده جهانی پرجنب‌و‌جوش تبدیل شده است. به‌عنوان مثال در‌حالی‌که مسلمانان تنها 3 درصد از جمعیت بریتانیا را تشکیل می‌دهند، ولی بیش از 20 درصد گوشت مصرف می‌کنند که بیشتر آن حلال است. مشتریان هلندی غیر‌مسلمان علاقه زیادی به غذای حلال در هلند نشان داده‌اند، جایی که کل تقاضای سالانه آن حدود 3 میلیارد دلار پیش‌بینی می‌شود.
در‌حالی‌که چشم‌انداز صنعت غذای حلال بسیار امیدوارکننده است، توسعه بیشتر بازار باید با چالش‌های مختلف مالی، فنی، نظارتی و اجتماعی مقابله کند. صدور گواهینامه حلال غیراستاندارد چالش اصلی تجارت جهانی غذای حلال است.
تقاضا برای محصولات غذایی حلال با افزایش نرخ رشد جمعیت و تغییر شرایط اجتماعی‌اقتصادی در کشورهای دارای اکثریت مسلمان و جاهای دیگر به‌سرعت در‌حال افزایش است. تحقیقات نشان داده است که غذای حلال امن‌ترین غذا برای مصرف است و حتی غیرمسلمانان نیز آن را تشخیص داده‌اند. کشورهای OIC می‌توانند به آشپزخانه جهان برای محصولات حلال تبدیل شوند، زیرا پتانسیل زیادی برای به‌دست آوردن سهم عمده از مجموع 3 تریلیون دلار در بازارهای جهانی حلال دارند. نیاز شدیدی به توسعه استانداردهای لازم برای محصولات حلال برای تقویت صادرات از کشورهای مسلمان وجود دارد. ترویج صادرات محصولات حلال همچنین فرصت‌های اقتصادی و اشتغال جدیدی را برای جوانان و بازرگانان در کشورهای دارای اکثریت مسلمان ایجاد می‌کند.
تولیدکنندگان خارج از جهان‌ اسلام، از برزیل گرفته تا ایالات متحده و استرالیا، عملکرد خوبی در بازار حلال دارند، حتی اگر مفهوم حلال به‌طور کامل متعلق به مسلمانان باشد اما سود آن به کشورهای غیر‌مسلمان نیز می‌رسد.