زهرا رمضانی-فاطمه طاری بخش، خبرنگار:ابرقدرت‌های اقتصادی دنیا سال‌هاست از اقتصادی سنتی عبور کرده و با فعال کردن شرکت‌های دانش‌بنیان و قطب‌های علمی و فناوری، کشورشان را براساس درآمدهای حاصل از اقتصاد دانش‌بنیان اداره می‌کنند. تغییر شیوه درآمدی کشورها و کاهش وابستگی به منابع درآمدی خدادادی، موضوعی است که امروز دیگر تقریبا از سوی بخش عمده کشورها دنبال می‌شود و ایران نیز با هدف‌گذاری بر این موضوع، توانسته اقدامات قابل‌توجهی را انجام دهد که فعال‌سازی شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد پارک‌های علمی و فناوری در دانشگاه‌های مختلف کشور را باید جزء مهم‌ترین آنها برشمرد. اقداماتی که هرچند از یک‌دهه پیش آغاز شده، هنوز آن‌طور که باید نتوانسته در اقتصاد کشور نقش‌آفرینی داشته باشد. بااین‌حال نمی‌توان روند حرکت سریع نقش‌آفرینی شرکت‌های دانش‌بنیان و مراکز رشد در اقتصاد کشور را نادیده گرفت. اردیبهشت‌ امسال بود که وزارت علوم گزارشی با عنوان «عملکرد پارک‌های علم‌وفناوری در سال 1400» منتشر کرد که در آن سهم فعالیت‌های اقتصادی حاضر در اکوسیستم دانش‌بنیان با عدد و رقم به تصویر کشیده شده است. 

رشد 145 درصدی فروش دانش‌بنیان‌های پارک‌های علم‌وفناوری
براساس گزارش منتشرشده، ماحصل فروش شرکت‌های مستقر در پارک‌ها و مراکز رشد کشور در سال گذشته، 19 هزار و 603 میلیارد تومان بوده، رقمی که به نسبت هفت‌هزار و 989 میلیارد تومانی در سال 1399، شاهد رشد 145 درصدی بوده است. شرکت‌های مستقر در این پارک‌ها در دومین سال کرونایی یعنی 98 فروش 13 هزار و 693 میلیارد تومانی را تجربه کرده بودند که نشان از ریزش نیمی از درآمدهای آنها در سال 98 است. 
موضوع زمانی جالب می‌شود که به فروش 170 میلیارد و 800 میلیون تومانی این شرکت‌ها در سال 1391 نگاهی داشته باشیم، آن وقت است که می‌توان گفت این اکوسیستم طی این برهه توانسته فروش 115 برابری را تجربه کند؛ هرچند بیشترین رشد در میزان فروش هم مربوط به سال‌های 92 تا 93 است. به‌عبارت‌دیگر سال 92، شرکت‌های مستقر در پارک‌ها و مراکز رشد 459 میلیارد تومان فروش داشتند که این میزان تنها یک‌سال بعد به هزار و 841 میلیارد تومان رسید، یعنی ظرف یک‌سال میزان فروش به چهاربرابر رسیده و نشان از رشد 301 درصدی است. 

فناوران پارک‌های علم‌وفناوری طی 10 سال 4 برابر شدند
یکی از مولفه‌های اثرگذار در فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان، تعداد فناوران شاغل در آن است. مجموعه اکوسیستم فناوری کشور یعنی پارک‌ها و مراکز رشد علم‌وفناوری سال گذشته میزبان 76 هزار و 526 فناور بوده است، رقمی که اما در سال 1391، در کشور 19 هزار فناور را شامل می‌شد، یعنی در عمل در این سال‌ها جمعیت فناوران شاغل چهاربرابر شده که بیشترین رشد نیز مربوط به سال‌های 99 تا 1400 است. به‌طوری‌که 66 هزار و 169 فناور در سال 1399 در این بخش‌های مختلف این زیست‌بوم مشغول به فعالیت بودند که ظرف یک‌‌سال به 76 هزار و 526 نفر افزایش یافت که به معنی رشد یک‌برابری نیروی کار این حوزه است. براساس گزارش منتشرشده از سوی وزارت علوم باید عنوان کرد که اشتیاق برای فعالیت‌های اقتصادی فناورانه از سال 95 که 30 هزار فناور حاضر در پارک‌ها و مراکز رشد فعال بودند، اوج گرفته و این رقم تا دوسال بعد به 48 هزار و 525 نفر رسید؛ البته سیر صعودی جمعیت فناوران شاغل در این بخش‌ها هیچ‌گاه نزولی نشد و طی پنج‌سال گذشته، به‌شکل متوسط، سالانه شش‌هزار فناور جذب پارک‌ها شده‌اند. 

10 هزار واحد فناور در پارک‌ها مستقر هستند
یکی از شاخص‌های اصلی برای فعالیت سنجش رشد زیست‌بوم فناوری در کشور، تعداد واحدهای فناوری است که در پارک‌ها و مراکز رشد مستقر هستند؛ واحدهایی که طی سال‌های اخیر موردتوجه ویژه قرار گرفته و مسئولان آموزش عالی و روسای دانشگاه‌ها تلاش دارند با بسترسازی بتوانند زمینه رشد کمی و کیفی این واحدها را فراهم کنند. تعداد این واحدها ظرف 10سال اخیر از سه‌هزار به هفت‌هزار و 767 رسیده که نشان‌دهنده رشد 2.5 برابری آنهاست. سرعت رشد کمی این واحدها از سال 95 به بعد بیشتر شده است. به‌عبارت‌دیگر در سال 95، در سطح کشور چهارهزار و 556 واحد فناور در پارک‌ها و مراکز رشد حضور داشت که این میزان ظرف یک‌سال به شش‌هزار و 267 واحد رسید، یعنی 37 درصد رشد تنها در طول سال‌های 95 تا 96 در این شاخص مربوط به فعالیت پارک‌های علم‌وفناوری صورت گرفت. البته طبق گزارش منتشرشده، بسیاری از این واحدها نتوانستند خیلی دوام بیاورند؛ چراکه در سال 97، ریزش قابل‌توجهی در تعداد واحدهای فناور رخ داده و تعداد کل واحدهای فناور به پنج‌هزار و 428 رسید که حاکی از ریزش 13 درصدی واحدهای فناور مستقر دارد. در سال 98 اما 697 واحد فناور جدید در پارک‌ها و مراکز رشد مستقر شدند تا به‌این‌ترتیب، جمعیت واحدها در آن سال به شش‌هزار و 125 واحد برسد؛ رقمی که سال بعد با رشد 21 درصدی همراه و به هفت‌هزار و 419 واحد رسید و این روند صعودی هرچند با شیب 4 درصدی در سال گذشته هم ادامه داشته و طبق آخرین آمار برای سال گذشته، هفت‌هزار و 767 واحد فناور در سطح کشور مشغول به فعالیت‌های فناورانه بودند. البته براساس آنچه در گزارش وزارت علوم آمده، مجموع تعداد واحدهای فناور 10 هزار و 700 واحد است که شامل واحدهای مستقر و غیرمستقر می‌شود. 

ریزش 7 درصدی شرکت‌های دانش‌بنیان نسبت به سال 99
شرکت‌های دانش‌بنیان که امروزه از تسهیلات قابل‌توجهی مانند معافیت مالیاتی هم برخوردار هستند تا بتوانند سهم بسزایی در صادرات غیرنفتی کشور داشته باشند؛ به‌خوبی توانستند ظرف یک دهه گذشته، جایگاه خود را در زیست‌بوم فناوری کشور باز کنند. شرکت‌هایی که تعدادشان در سال گذشته به هزار و 543 عدد می‌رسد و در ابتدای مسیر که نقطه آن را باید سال 1392 قلمداد کرد، فقط 11 شرکت دانش‌بنیان در پارک‌ها و مراکز رشد کشور مستقر بودند که نشان می‌دهد طی 9 سال گذشته، کشور شاهد رشد 140 برابری شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است. البته رشد کمی شرکت‌های دانش‌بنیان از همان ابتدا با سرعت قابل‌توجهی دنبال شد، به‌طوری در سال 1393 این میزان به 643 شرکت دانش‌بنیان رسید و یک‌سال بعد نیز با رشد 1.3 برابری به 845 شرکت افزایش یافت اما سال 95 را باید مبدا دورقمی شدن تعداد این شرکت‌ها تلقی کرد؛ چراکه در آن سال هزار و 150 شرکت فعال در سطح کشور داشتیم که نسبت به سال 94، رشد 36 درصدی داشته است. در سال 96، 147 شرکت جدید به شرکت‌های دانش‌بنیان اضافه شد تا از این طریق آمارها شرکت‌ها به هزار و 2997 شرکت برسد، اما یک سال بعد چهارشرکت از گردونه فعالیت‌های دانش‌بنیانی خط خوردند. سال 98 اما شروع نسبتا خوبی برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان بود؛ چراکه در آن سال هزار و 333 شرکت فعال داشتیم که این میزان یک‌سال بعد با رشد 24 درصدی به هزار و 664 رسید؛ رشدی که چندان دوام نیاورد و با ریزش 7 درصدی همراه بود تا سال گذشته فقط هزار و 543 شرکت بتوانند در زیست‌بوم فناوری کشور فعالیت کنند. 

رشد 5 برابری تعداد ایده‌های تجاری‌سازی‌شده در 10 سال
طبق آنچه در گزارش منتشر شده از سوی وزارت علوم آمده، در سال 1391، در کل کشور 587 ایده به مرحله تجاری‌سازی محصول رسید که این رقم در سال گذشته سه هزار و 188 بوده که نشان از رشد 443 درصدی داشته است. یعنی ظرف 10 سال، روند تبدیل ایده به محصول و تجاری‌سازی آنها 5.4 برابر شده که اوج آن در سال 97 با سه هزار و 319 ایده تبدیل شده به محصول تجاری شده بوده است. در سال 92 این میزان به 773 محصول تجاری شده و در سال 93 به 975 محصول رسیده، اما اولین بار سال 94 بود که این شاخص به بیش از هزار رسید و طبق آمار منتشر شده در آن سال، هزار و 40 ایده به محصول تجاری شده
 تبدیل شدند. سال 95 شاخص کشور در این بخش، عدد هزار و 259 محصول تجاری شده را نشان می‌دهد که یک سال بعد با 129 درصدی به دو هزار و 888 محصول رسید. روند صعودی تجاری‌سازی محصولات از همان سال شدت گرفت و یک سال با رشد یک برابری به سه هزار و 319 و سال 98 نیز به سه هزار و 439 محصول تجاری‌سازی رسیده بود اما به نظر می‌رسد تعطیلی دانشگاه‌ها به دلیل کرونا در این حوزه اثر جدی گذاشت، به‌طوری که در سال 99، تنها سه هزار و 68 محصول و سال گذشته نیز سه هزار و 188 ایده توانستند به مرحله تجاری‌سازی محصول برسند. 

فراز و فرودهای صادرات محصولات دانش‌بنیان در طول یک دهه گذشته
میزان صادرات دانش‌بنیان را باید اصلی‌ترین مولفه برای حضور بین‌المللی ایران در اقتصاد ناشی از علم‌وفناوری در دنیا دانست. شاخصی که هنوز در ابتدای مسیر رشد قرار دارد و در بهترین حالت تنها 262 میلیون دلار صادرات در سال 96 نصیب کشور کرد. ایران در سال 91، دو میلیون و 240 هزار دلار درآمد داشت، رقمی که یک سال بعد به 14 میلیون و 100 هزار دلار رسید. البته در سال‌های ابتدایی دهه 90، سرعت رشد صادرات محصولات دانش‌بنیان ایران، قابل توجه بود، به‌طوری که در سال 93، درآمد حاصل کشور از این بخش به 50 میلیون و 810 هزار دلار رسید که نشان از رشد 25 برابری در همین بازه زمانی کوتاه دارد. جالب‌تر اینکه یک سال بعد یعنی در سال 94، این رقم با رشد 322 درصدی همراه و به 214 میلیون و 860 هزار دلار رسید. این روند رشد تا دو سال بعد هم ادامه داشت و درآمد کشور از این بخش در سال 95 به 231 میلیون و 340 هزار دلار و سال 96 به 262 میلیون 63 هزار دلار خلاصه شد. چهار سال پایانی نیمه 90 اما وضعیت کشور در این حوزه چندان تعریفی نداشت و با ریزش 73 درصدی، درآمد کشور در این حوزه در سال 97 به 69 میلیون دلار رسید. صادرات دانش‌بنیان کشور در سال 98 بار دیگر توانست با فروش 98 میلیون دلاری تا حدی به دوران اوج برگردد. اما این میزان در دو سال 99 و 1400 بار دیگر ریزش داشت و به 80 میلیون دلار رسید. به عبارت دقیق‌تر صادرات کشور در سال گذشته 80 میلیون و 130 هزار دلار و 83 میلیون و 800 هزار دلار بوده است. 

افزایش 89 درصدی بودجه پارک‌های علمی و فناوری در سال 1400
هر اندازه که بودجه پارک‌های علم‌وفناوری در کشور افزایش پیدا کند، طبیعتا در عملکرد آنها اثرگذاری مثبتی خواهد داشت، اتفاقی که می‌توان عنوان کرد در حیطه اجرا تا حد زیادی دنبال شده و طی یک دهه گذشته، سهم بودجه پارک‌ها رشد هزار درصدی را تجربه کرده است. یعنی بودجه کل مصوب این پارک‌ها از 102 میلیارد و 100 میلیون تومانی در سال 91 به یک هزار و 146 میلیارد و 400 میلیون تومان رسید که نشان از رشد 11 برابری آن دارد، البته اوج افزایش بودجه مصوب پارک‌ها به سال‌های 99 و 1400 برمی‌گردد که فعالان حاضر در پارک‌ها شاهد افزایش 89 درصدی بودجه‌شان بودند. در سال 99 کل بودجه مصوب سالانه این حوزه 604 میلیارد و 100 میلیون تومان بود که با افزایش 1.8 برابری به بیش از یک هزار میلیارد تومان در سال گذشته رسید. 

تمرکز دانش‌بنیان‌ها در شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان و پارک پردیس
یکی از اهداف مهم شکل‌گیری پارک‌های علم‌وفناوری، ارتباط دانشگاه و صنعت بود. در واقع پارک‌های علم‌وفناوری با گرد هم آوردنِ دانش و علم و شرکت‌ها و صنایع مختلف سعی در افزایش ارتباط بین صنعت و دانشگاه دارند. در گزارش عملکردی که وزارت علوم درخصوص پارک‌های علم‌وفناوری منتشر کرده است یکی از شاخص‌های ارزیابی عملکرد پارک‌ها، تعداد شرکت‌های مستقر در هر پارک است. طبق آمار درج شده در گزارش سال 1400؛ پارک علم‌وفناوری و شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان با استقرار 612 شرکت در رتبه اول، پارک علم‌وفناوری پردیس با 430 شرکت مستقر در رتبه دوم و پارک علم‌وفناوری آذربایجان شرقی با 416 شرکت مستقر در پارک در رتبه سوم قرار گرفته است. 
استقرار شرکت‌ها در پارک شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان نسبت به سال پایه 94، 36 درصد و نسبت به سال 99 با پنج درصد رشد همراه بوده است. اما استقرار شرکت‌ها در پارک پردیس از سال 99، شش درصد افزایش داشته و پارک آذربایجان شرقی نسبت به سال 94 رشد 84 درصدی و نسبت به سال 99 رشد 33 درصدی داشته است. 
از دیگر شاخص‌هایی که در این گزارش برای ارزیابی پارک‌های علم‌وفناوری به آن اشاره شده میزان استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان در این پارک‌هاست. در واقع از اصلی‌ترین اهداف پارک‌های علم‌وفناوری که در آیین‌نامه تاسیس و راه‌اندازی پارک‌ها نیز اشاره‌ای به آن شده، نقش موثر شرکت‌های دانش‌بنیان در کارآفرینی و توجه به این شرکت‌هاست. در رتبه این شاخص نیز، پارک شهرک علمی-تحقیقاتی اصفهان با 196 شرکت دانش‌بنیان در صدر قرار گرفت. در رتبه بعدی این شاخص پارک علم‌وفناوری پردیس با 148 شرکت دانش‌بنیان قرار دارد. رتبه سوم نیز مربوط به پارک علم‌وفناوری دانشگاه تهران با 87 شرکت دانش‌بنیان است.  استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان در پارک شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان نسبت به سال 99 با کاهش یک شرکت دانش‌بنیان کاهش نیم‌درصدی داشته است. در پارک پردیس استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان با رشد 22 درصدی روبه‌رو بوده و در پارک علم‌وفناوری تهران نیز استقرار شرکت‌های دانش‌بنیان نسبت به سال 99 رشد 29 درصدی داشته است.

ایجاد بیش از 7 هزار شغل در شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان
شاخص دیگری که در عملکرد پارک‌های علم و فناوری مورد توجه قرار گرفته است، اشتغال مستقیم ایجاد شده در پارک است. یکی از دغدغه‌هایی که نه تنها در بین جامعه دانشگاهی و علمی بلکه در بین عموم جامعه مطرح است، اشتغال جوانان است. تاکنون با توجه به آخرین آمار منتشر‌شده از سمت معاون فناوری و نوآوری وزارت علوم در پارک های علم و فناوری 90 هزار شغل ایجاد شده است. طبق گزارش مورد بررسی، پارک علم و فناوری شهرک علمی- تحقیقاتی اصفهان 7 هزار و 864 شغل در این پارک ایجاد شده است. رتبه دوم ایجاد شغل برای دانشگاه تهران با 4 هزار و 853 شغل و رتبه سوم به خراسان رضوی با ایجاد 3 هزار و 198 شغل در سال 1400 می رسد.  
پارک علم و فناوری شهرک علمی- تحقیقاتی اصفهان نسبت به سال 99، 4 درصد افزایش داشته است. پارک  علم و فناوری دانشگاه تهران در ایجاد شغل نسبت به سال 99 رشد 51 درصدی داشته است. در واقع در سال 1399 شغل‌های ایجاد‌شده در این پارک، بیش از 2 برابر افزایش داشته است اما میزان اشتغال پارک خراسان‌رضوی اما نسبت به سال 99 کاهش 31 درصدی داشته است.

افزایش 7 برابری فروش پارک علم و فناوری سمنان در یک سال
یکی دیگر از شاخص‌ها برای ارزیابی عملکرد پارک‌های علم و فناوری، میزان فروش شرکت‌های مستقر در این پارک است. البته در این گزارش، میزان فروش از میزان صادرات شرکت‌ها جدا شده است. میزان فروش شرکت‌ها، به نوعی خبر از بازدهی و آورده پارک های علم و فناوری در حوزه کمی می‌دهد. طبق گزارش وزارت علوم میزان فروش شرکت‌های مستقر در  پارک شهرک علمی- تحقیقاتی اصفهان، 5 هزار و 79 میلیارد و 935 میلیون و 600 هزار تومان است. رتبه دوم برای پارک علم و فناوری سمنان با میزان فروش 2 هزار و 917 میلیارد و 31 میلیون و 400 هزار تومان و رتبه سوم برای  پارک دانشگاه تهران با میزان فروش هزار و 637 میلیارد و 573 میلیون و 100 هزار تومان است. 
میزان فروش پارک علم و فناوری سمنان، در سال 1400 نسبت به سال پیش حدود 7 برابر شده است. میزان فروش پارک دانشگاه تهران افزایش 5.2 برابری و پارک شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان افزایش 8.2 برابری داشته است.

صادرات 53 میلیون دلاری پارک شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان
شاخص بعدی که در این گزارش مورد بررسی قرار می گیرد، شاخص میزان صادرات شرکت‌های پارک‌های علم و فناوری است. در شرایط کنونی ایران، صادرات بخش علم و فناوری قطعا می‌تواند بسیار سودمند باشد. در شاخص صادرات نیز مانند بقیه شاخص‌ها؛ پارک علم و فناوری شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان رتبه اول را دارد. این شهرک با میزان 53 میلیون و 414 هزار و 563 دلار صادرات در رتبه اول قرار می‌گیرد. در دو رتبه بعدی پارک علم و فناوری استان کرمان و پارک علم و فناوری استان سمنان قرار می‌گیرند که به ترتیب 15 میلیون و 440 هزار دلار و 10 میلیون و 33 هزار دلار از صادرات درآمد داشتند.  پارک شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با رشد 31 درصدی نسبت به سال 99 به این میزان از صادرات رسیده است. پارک علم و فناوری استان کرمان و استان سمنان نیز به ترتیب رشد 14 درصدی و کاهش 30 درصدی را در این یک سال تجربه کردند.

بیشترین رشد بودجه: 40 درصد برای پارک پردیس
بودجه یکی دیگر از شاخص‌های بررسی عملکرد پارک‌های علم و فناوری است. این شاخص به بررسی میزان بودجه تخصیص‌یافته در هر سال می‌پردازد. با مقایسه این شاخص با شاخص‌هایی که تا به اینجا گفتیم می‌توان به عملکرد پارک ها پی برد. در این شاخص بیشترین میزان تخصیص بودجه به پارک علم و فناوری پردیس با تخصیص 45 هزار و 280میلیارد و 200 میلیون تومان می‌رسد. این میزان تخصیص نسبت به سال 1399،  42 درصد افزایش داشته است. در رتبه بعدی، پارک علم و فناوری شهرک علمی تحقیقاتی  اصفهان با بودجه 41 هزار و 772 میلیارد و 400 میلیون تومان قرار می‌گیرد. بودجه این پارک نسبت به سال قبل حدود 21 درصد افزایش داشته است. رتبه سوم مربوط به بودجه پارک دانشگاه تهران است، این پارک در سال 1400، 35 هزار و 915 میلیارد و 700 میلیون تومان بوده است. بودجه این پارک نسبت به سال پیش 3 درصد کاهش داشته است.