فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار: محرم و عزای امام‌حسین(ع) با فرهنگ و جامعه ایرانی آمیخته شده است و هرساله در این ایام هیات‌ها و روضه‌های بسیاری برپا می‌شود. اغلب هیات‌ها پر از جوانانی است که رخت عزای امام‌حسین را بر تن کرده‌اند و هر کاری که بتوانند از شستن ظرف تا پذیرایی و... در این هیات‌ها انجام می‌دهند. درکنار هیات‌هایی که در کوچه و خیابان برپا می‌شوند؛ هیات‌های دانشجویی در محرم، قلب عزاداری جوانان و دانشجویان برای امام‌حسین(ع) هستند. هیات‌های دانشجویی محرم را با مداحان و شعرایی که اغلب دانشجو هستند، می‌گذرانند. در مداحی اهل‌بیت بیشترین چیزی که به چشم می‌آید شعر و مفاهیمی است که از طریق آن به ما انتقال داده می‌شود و شعر هیات‌ها تاثیر مستقیمی بر مخاطبان می‌گذارد. به‌سراغ برخی از شعرای آیینی هیات‌های دانشجویی رفتیم تا از فضای حاکم بر این گروه باخبر شویم.

دانشجوی علوم پزشکی اراک:
سرودن شعر آیینی برای مخاطب دانشجو سخت است

محمد قاسملویان، دانشجوی علوم پزشکی اراک که شاعر اشعار آیینی مادحین هیات بقیه‌الله‌الاعظم دانشگاهیان استان مرکزی است با تاکید بر اینکه مخاطب‌سنجی در شعر نکته مهمی است، بیان کرد: «اولین چیزی که باید در سرایش شعر برای هیات‌های دانشجویی به آن توجه کنیم مخاطب‌مان است که دانشجو و استاد هستند. یک قاعده کلی در اشعار آیینی وجود دارد که عدم‌استفاده از روضه و اشعار باز است که باید رعایت شود و در فضای دانشگاه رعایت آن مهم‌تر است. این قاعده باید به‌طور هنرمندانه در مفاهیم عاشورایی رعایت شود. باید به تعدادی از مفاهیمی که قشر دانشجو به آن نیاز دارند، اشاره شود. علم‌آموزی، آرمانگرایی و... ازجمله مفاهیمی است که باید در اشعار آیینی دانشجویی هیات‌ها به آن اشاره شود. سومین حالتی که باید در نظر داشت؛ استفاده از سبک‌های سنتی است. درست است که هیات‌های دانشجویی می‌خواهند مدل جدیدی از اشعار و سبک‌ها را ارائه دهند اما درعین‌حال، می‌توانند از نوحه‌ها و سبک‌های قدیمی استفاده کنند. ما باید به عام‌بودن مخاطب دقت کنیم. به این دلیل که برخی اوقات مردم عادی نیز به این مجالس می‌آیند و دانشجو نیستند. باید به این موضوع توجه کرد که افرادی که در مجلس نشسته‌اند با جلسه ارتباط کامل بگیرند. مخاطب ما فرق دارد شاید در باقی هیات‌ها، شعرها شور بیشتری داشته باشد اما دانشجویان دوست دارند با ریتمی آرام سینه بزنند.»
قاسملویان درباره توجه و پرداخت به مسائل روز و روحیه پرسشگری دانشجویان در اشعار آیینی گفت: «از نظر من باید به مسائل روز اشاره کرد و اینکه نباید هیات و اشعار آیینی وارد مصداق‌های ریز و جزئی شود. منظور ما از مصادیق روز عدالت‌طلبی و ظلم‌ستیزی است؛ مثلا نزدیک به انتخابات اگر هیاتی درباره کاندیداها حرف بزند، اشتباه است. درست است اگر اتفاقی در گوشه‌ای از کشور می‌افتد باید به آن واکنش نشان دهیم اما این واکنش‌ها نیاز به ظرافت دارد. بعضی اوقات باید در هیات‌ها مراقب بود که درباره چه چیزی صحبت می‌کنیم. برای مثال در حماسه 9 دی تمامی هیات‌ها به خودشان آمدند و بسیاری از این افراد از بچه‌ هیاتی‌های تهران بودند. اما هماهنگی این دو به شرط مطالعه شعرا است. فرقی که شاعر آیینی با شاعر غیرآیینی دارد، این است که شاعر آیینی باید مطالعات شعری و دینی داشته باشد. در جایی که مخاطب دانشجو است؛ باید علاوه براین موارد مطالعاتی در عرصه علم نیز داشته باشد. کسی که می‌خواهد درباره ظلم‌ستیزی و عدالت‌طلبی شعر بگوید باید به صحبت‌های امام توجه کند. پیامی که امام سال 67 به هنرمندان داد و فرمود که تنها هنری مقبول قرآن است که صیقل‌دهنده اسلام ناب و کوبنده سرمایه‌داری مدرن باشد.
او با تاکید بر اینکه شعرا باید مطالعه داشته باشند، اضافه کرد: «یکی از موارد این است که شاعر باید مطالعه داشته باشد. این مطالعه برای افرادی که برای هیات‌های دانشجویی شعر می‌گویند سه بخش است؛ اول مسائل انقلابی و روز سیاسی است، دوم مسائل شعری و سوم مسائل مذهبی و دینی است. باید در این سه حوزه مطالعه و فعالیت کند. دومین مورد این است که نباید به سراغ پیچیده‌کردن موضوع رفت. باید موضوع را ساده بیان کرد که دانشجویان بتوانند با آن ارتباط بگیرند. اگر بخواهیم مثالی از این قضیه بزنیم، می‌توان به شعر «قسم به اشک دیده فاطمه ندارم از دشمن دین واهمه» اشاره کرد. در این شعر اطاعت از فرمان امام، اشاره به مصیبت عاشورا دارد و مفهوم به زبان ساده بیان شده است. گاهی می‌خواهیم درباره عدالت صحبت کنیم و طوری موضوع را پیچیده بیان می‌کنیم که کسی متوجه موضوع نمی‌شود.»
قاسملویان با اشاره به اینکه سرودن شعر آیینی برای دانشجویان سخت است، تصریح کرد: «بله قلق‌های خاص خودش را دارد. متاسفانه در شعرها شاهد این هستیم که شأن اهل‌بیت رعایت نمی‌شود و عبارت‌هایی گفته می‌شود که درست نیست. مراقبت‌هایی از این دست وجود دارد و چون در شعرهای هیات‌های دانشجویی غالب شعرا جوان هستند باید نسبت به این موضوع هوشیار باشند. جریاناتی مشاهده می‌شود که شأن اشعار آیینی پایین می‌آید و تناسبی با فضای آیینی و سنتی که از هیات سراغ داریم؛ ندارد.»
او درباره توجه فضای آکادمیک به اشعار آیینی گفت: «هیچ اهمیتی به این حوزه داده نمی‌شود. تنها یک جشنواره برای شعرای آیینی دانشجویی برگزار می‌شود که در آن نیز تنها به‌دنبال این هستند که شعرها بالا بیایند و به آنها جایزه بدهند. من بسیاری از شعرا را می‌شناسم که علاقه‌ای به شرکت در این جشنواره‌ها ندارند. ما اگر هزار جشنواره بگذاریم این جشنواره‌ها تغییری در فضای کلی دانشگاه‌ها ایجاد نمی‌کند، تا زمانی‌که ما شعر را در دانشگاه به جریان نیندازیم و از پیشکسوتان حوزه شعر آیینی و افراد بزرگ دعوت نکنیم تا به دانشگاه بیایند و محفل‌های هفتگی ایجاد شود، این کارها صرفا برای این است که بگویند به این حوزه توجه کردند اما تاثیری در فضای کلی دانشگاه ندارد. حداقل در شعر آیینی به این صورت است.»

دانشجوی دانشگاه آزاد همدان:
جلوه بصیرتی و سیاسی شعر در هیات‌های دانشجویی پررنگ‌تر است

ابوالفضل ترکمان، دانشجوی دانشگاه آزاد همدان درباره دغدغه شعرای آیینی در فضای دانشجویی گفت: «دغدغه ما این است که مسائل روز را به‌صورت زبان حال بیان کنیم و اینکه مضمونی را از زندگی ائمه پیدا کنیم که به امروز بخورد و درسی در آن وجود داشته باشد و آن را تبدیل به نوحه و شعر کنیم و پیام را برسانیم. محیط دانشگاه این قابلیت را دارد که قوی‌تر کار کنیم، به این دلیل که با مجموعه‌ای علمی طرف هستیم. به این دلیل که محیط دانشگاه محیطی علمی است و لازمه آن این است که بیشتر از مضامین احساسی استفاده کنیم. اما داخل دانشگاه این جلوه بصیرتی و سیاسی پررنگ‌تر است.»
ترکمان درباره چرایی پرداخت کم به شعرای آیینی در دانشگاه‌ها بیان کرد: «اصولا دانشگاه به این فکر است که برنامه‌ای گرفته شود و هیاتی برپا شود. درکل به شعر تا جایی که من می‌بینم، اهمیتی داده نمی‌شود؛ بحث هیات و اینها پررنگ‌تر است. میثم مطیعی بحثش فرق دارد و دانشگاه‌های بزرگ تهران به‌عنوان پرچم دیده می‌شوند. اینکه صرفا قوی‌تر کار می‌کنند و الگو هستند و در کشور پررنگ‌تر هستند. اگر بخواهیم اسم ببریم اول از این دانشگاه‌ها شروع می‌کنیم.»
او درباره انتخاب مضامین برای سرودن شعر در هیات‌های دانشجویی تصریح کرد: «مضامین به فرمایشات حضرت رهبر انقلاب برمی‌گردد و نکاتی که گفته می‌شود. ما دیدار با شهدا و مداح‌ها را درطول سال با رهبری داریم و ایشان خطاب به شعرا و مداحان توصیه‌هایی داشتند، جهاد تبیین را از روی این مباحث انتخاب می‌کنیم. حوزه مسائل سیاسی به این دلیل که سخت‌تر است آدم خودش را می‌خواهد که بتواند شعر بگوید. ما نهایت کاری که می‌کنیم اشاره‌ای است که به موضوعات بصیرتی می‌کنیم.»
ترکمان درباره اینکه شعرا نیز مانند مداحان شبکه‌ای دارند یا خیر، گفت: «این موضوع بین شعرا بسیار کمتر است. نهایت کاری که شعرا می‌کنند این است که به این موضوع نیز در داخل اشعارشان اشاره‌ای می‌کنند.»

 دانشجوی دانشگاه شهید بهشتی:
دانشگاه‌ها می‌توانند حمایت جدی‌تری از شعر آیینی داشته باشند

علی نقایی، دانشجوی دانشگاه شهید بهشتی درباره تفاوت سرودن شعر آیینی برای هیات‌های دانشجویی با دیگر هیات‌ها گفت: «به طور کلی می‌توانم بگویم قشر دانشجو قشری است که مطالعات و اطلاعات زیادی در زمینه هیات و عاشورا دارد و به همین خاطر مفاهیم و گزاره‌ها و واژه‌هایی باکلاس و با سطح بالاتری نیاز دارد. شعر نوشتن برای هیات‌ها از یک هیات به هیات دیگر متفاوت است. ممکن است شعری در یک جلسه بگیرد و در جلسه دیگری اینطور نباشد. سبک و کلاس مخاطبان مهم است و دانشجو نیز قشر خاصی است که اطلاعات بالایی دارد و نیازمند مفاهیم بالاتری است.»
نقایی درباره مضامینی که در اشعار مورد توجه قرار می‌گیرد؛ بیان کرد: «برای هر شاعری یک‌سری مسائل مهم است و گروهی از مسائل را مورد توجه قرار می‌دهد. امسال برای من مطالبه‌گری و بحث خانواده در سرودن شعر اهمیت داشت. نیاز روز هیات‌ها بحث خانواده است و خانواده‌های ما درحال حاضر دچار آسیب شدند و دانشجو نیز نقش مهمی در خانواده دارد؛ چه در بحث تشکیل خانواده و چه بحث ارتباط با اعضای خانواده که دانشجو باید در آن ایفای نقش کند. دانشجو باید مطالبه‌گر باشد و کنشگری داشته باشد. امام‌حسینی که در شعرها از آن دم می‌زنیم، امام‌حسین فعالی بوده که با اهداف والایی نهضت عاشورا را رقم زده است. امام‌حسین فقط حزن و اندوه و گریه نیست. امام‌حسین برای اهدافی قیام کرده که این موارد باید در سطح جامعه بیان شود. در برخی مداحی‌ها متاسفانه امام‌حسین را ضعیف و فردی مقروض جلوه می‌دهند، درصورتی که این‌طور نبوده است.»
او در ادامه اضافه کرد: «مقام‌معظم‌رهبری چه در بیانات و چه در تالیفات‌شان بسیار عمیق هستند. متاسفانه مضامین در برخی هیات‌های ما از خود هیات‌ها گرفته شده است، یعنی شاعر به جلسه هیات می‌رود و نوحه‌ها و مداحی‌هایی گوش می‌دهد و طبق این مضامین شعر می‌نویسد. بسیاری از شعرای آیینی ما به‌خصوص کسانی که فقط در سبک مشهور هستند این مشکل را دارند و مطالعه کمی دارند. فرمایشات رهبر انقلاب در این زمینه راهگشا است.»
نقایی با اشاره به اینکه یکی از مهم‌ترین مسائل شعر ظرافت‌هایی است که شاعر باید به کار ببرد، درمورد بیان مسائل روز تصریح کرد: «اگر شاعر بخواهد شعری پیچیده بگوید مخاطب آن را پس می‌زند. کاری که من انجام می‌دهم این است که زمینه‌چینی می‌کنم و بعد حرف را به صورت ظریف و با دقت به مخاطب عرضه کنیم. دست شاعر باز است که در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی صحبت کند. امام صادق(ع) نیز در این مورد می‌گوید «حق را بشناس و اهالی حق و باطل را نیز خواهی شناخت» دقیقا در اشعار است که جلوه‌گر می‌شود. یعنی ما در زمینه سیاسی در جریان عاشورا و قیام امام‌حسین با دو نهضت حق و باطل مواجه هستیم و می‌توانیم این موضوع را با مسائل روز اجتماعی و سیاسی مقایسه کنیم و جبهه حق و باطل را بشناسیم. مثلا ما می‌توانیم در حوزه ارتباط با دشمن، رفتار امام‌حسین(ع) در کربلا را الگو قرار دهیم. امام‌حسین حتی برای یک جرعه آب هم به دشمن رو نزد. این موضوع خودش مفهوم مهمی در رویارویی با دشمن است و باید توجه کرد که عزت ما همیشه باید حفظ شود و پایداری وجود داشته باشد. از سمت دیگر ما هدایتگری امام را می‌بینیم و قصد امام هدایتگری جامعه است. این مفهوم را بسیار راحت می‌توانیم در اشعار خود بیاوریم. برخی شاعران به سمت شعارزدگی می‌روند اما شاعر نباید خیلی صریح و مستقیم صحبت کند.»
او درمورد حمایت و توجه دانشگاه‌ها به شعرای آیینی گفت: «حمایت دانشگاه‌ها زیاد نیست، البته ممکن است دانشگاه به دانشگاه تفاوت داشته باشد. چیزی که وجود دارد این است که جامعه علمی ما رابطه خوبی با شعر خصوصا شعر آیینی ندارد. در این دو ماه دانشگاه‌ها می‌توانند فعالانه‌تر حضور پیدا کنند اما متاسفانه اینطور نیست. البته ممکن است به این دلیل باشد که چند سال اخیر محرم در تابستان است. دانشگاه‌ها می‌توانند جدی‌تر حمایت کنند. متاسفانه جامعه دانشگاهی به سمت شعر آیینی نمی‌آید و از این می‌ترسد که مخاطب نداشته باشد. این موضوع دانشگاه‌ها را می‌ترساند و به همین دلیل روی اشعار آیینی سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. شاید مقصر بخش عمده‌ای از این اوضاع این باشد که شعرای آیینی در این حوزه مطالبه‌گری ندارند.»
نقایی در پایان تاکید کرد که شعر هیات‌ها تاثیر مستقیمی بر رفتار مخاطبان دارد و اضافه کرد: «چیزی که من از آن گله‌مند هستم این است که اشعار ما به سمت شکوه و شکایت از امام‌حسین رفته است. حجم زیادی از این مضامین قطعا اتفاق خوبی را رقم نخواهد زد.»