زوایای پیدا و پنهان جنجال حجاب در هند

میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر حوزه شبه قاره: «این فقط یک دستور کار سیاسی شخصی است... برخی به من می‌گویند حجاب روی آنها تاثیر می‌گذارد. من می‌خواهم از آنها بپرسم عمامه سیک روی شما تاثیر نمی‌گذارد؟ چرا «کادایی»(مچ‌بندی که از سوی برخی هندوها استفاده می‌شود)روی شما تاثیر نمی‌گذارد؟ همان‌طور که هیچ‌کس حق ندارد به آنها بگوید که این را بردارید، درست نیست از دختران مسلمان هم برداشتن حجاب را بخواهند.» این اظهارنظر یک دانش‌آموز مسلمان هندی است که نسبت به دستور دولت ایالتی «کارناتاکا» در ممانعت از ورود دختران محجبه به کلاس‌های درس به‌شدت معترض است. صدور این فرمان از جانب دولت ایالتی کارناتاکا هند در روز پنجم فوریه(16 بهمن‌ماه) آشوب و جنجالی را در این ایالت به پا کرده که نه‌تنها تاکنون ادامه دارد بلکه دامنه بحث بر سر آن به سراسر هند نیز کشیده شده است. بر این اساس در روزهای اخیر سیاستمداران، حقوقدانان، فعالان مدنی و درنهایت مطبوعات و رسانه‌های هندی نیز ابعاد مختلف این دستور جنجال برانگیز را مورد توجه و بررسی قرار داده‌اند که در یک نگاه اجمالی شاید بتوان این توجهات را در سه حوزه مورد بررسی و ارزیابی قرار داد.  

1 -ابعاد حقوقی منع حجاب در موسسات آموزشی هند

 قانونی یا غیرقانونی بودن صدور چنین فرمانی از سوی یک دولت ایالتی نخستین و مهم‌ترین نکته‌ای است که در این مدت موردتوجه و مناقشه قرار گرفته است. در پی شکایت دانش‌آموزان مسلمان به دادگاه عالی ایالتی، دادگاه رای موقتی را صادر کرد که نظر دولت افراط‌گرای هندوی «کارناتاکا» را مورد تایید قرار می‌داد و براساس آن دانش‌آموزان تا زمان صدور رای نهایی و قطعی از داشتن هرگونه نماد مذهبی در مدارس منع می‌شوند. ظاهرا دادگاه برای صدور این رای موقت، به سه پرونده مشابه استناد کرده بود که در سال‌های گذشته در ایالت‌های کرالا، بمبئِی و مدرس مطرح شده بود. با این حال برخی وکلای هندی این استناد دادگاه را نامعتبر دانستند؛ چراکه این پرونده‌ها به لحاظ ماهوی تفاوت‌های اساسی با شرایط فعلی داشتند. به‌عنوان نمونه در پرونده بمبئی از آنجا که موضوع مناقشه حجاب در یک مدرسه دخترانه بوده است، تحلیل دادگاه این بوده که براساس آیات قرآنی حفظ حجاب در برابر زنان ضرورتی ندارد. علاوه‌بر این وکلای مدافع دختران مسلمان استدلال‌های دیگری را نیز برای رد نظر دولت و دادگاه عالی محلی مطرح کرده‌اند که مهم‌ترین آن استناد به ماده 25 قانون اساسی هند در مورد آزادی ادیان و مذاهب و مظاهر آن است. برمبنای نظر این وکلای حقوقی ممانعت از حجاب دختران در مدارس نقض آشکار این اصل مهم قانون اساسی محسوب می‌شود. از سوی دیگر آنها این نظر و پافشاری مخالفان را که حجاب اصل ضروری دین اسلام نیست، رد می‌کنند و حتی حکم و استناد دادگاه بمبئی به قرآن را دلیل محکمی برای تایید ادعای خود می‌دانند. در هر صورت جدا از مبحث حاشیه‌ای سیاسی، اکنون دو نکته مهم در صدور رای دادگاه تاثیر‌گذار خواهد بود؛ نخست تعیین اینکه آیا این اقدام دولت ایالتی نقض اصل 25 قانون اساسی در مورد آزادی عمل ادیان و مذاهب است یا خیر؟ و در مرحله دوم و البته به شرط گذر از مرحله اول، بررسی این موضوع که آیا حجاب در دین اسلام و برای مسلمانان یک امر ضروری و واجب است یا خیر؟      

2 -ابعاد سیاسی جنجال حجاب در هند

جنجال اخیر در ارتباط با حجاب دانش‌آموزان صرفا به ابعاد حقوقی ماجرا محدود نمی‌شود. بسیاری از تحلیلگران سیاسی در هند انجام چنین اقداماتی را که اغلب از جانب دولت‌های ایالتی افراط‌گرای هندو انجام می‌گیرد، بی ارتباط با شرایط سیاسی هند و سلطه حزب حاکم بی‌جی‌پی نمی‌بینند. سلطه این حزب افراط‌گرایی هندو در سال‌های اخیر جنجال‌های این‌چنینی زیادی را خلق کرده و دو قطبی‌های شدیدی را در جامعه به وجود آورده که حتی دموکراسی هند را نیز به چالش کشیده است. در همین راستا اخیرا نشریه اکونومیست در تحلیلی با بیمار خواندن دموکراسی هند از کاهش تمایل مردم این کشور به دموکراسی خبر داده که البته بخشی از آن پیامد مستقیم سیاست‌های حزب حاکم است. در این شرایط، همزمانی این جنجال جدید با انتخابات مجلس در پنج منطقه و به‌خصوص در بزرگ‌ترین ایالت هند یعنی اوتارپرادش، شاید بتواند ابعاد سیاسی این رخداد را روشن‌تر کند. روال دولت مودی و حزب بی‌جی‌پی در سال‌های اخیر بر این بوده که در آستانه هر انتخابات با استفاده از محرکه‌های جانبی و ایجاد فضای دوقطبی، احساسات هندوها را تحریک کرده و آن را پوششی برای ضعف‌های خود قرار دهد. به باور بسیاری از تحلیلگران سیاسی حزب مودی در انتخابات کنونی در پنج ایالت، در موضع بسیار شکننده‌ای قرار داشته و حتی احتمال شکست آن در ایالت کلیدی همچون اوتارپرادش وجود دارد. نارضایتی برخی گروه‌های اقتصادی(مانند کشاورزان) و حتی کاست‌های طبقاتی هندو از عملکرد دولت در یکی دو سال اخیر و به‌خصوص همزمان با گسترش همه‌گیری کرونا، احتمال ایجاد شکاف در حمایت هندوها از این حزب را تشدید کرده است. مودی نیز در آخرین سخنرانی خود در جمعی انتخاباتی، با تمسخر تلاش احزاب مخالف برای ایجاد شکاف میان هندوها، تلویحا این شرایط را تایید کرد. در چنین موقعیتی بالا گرفتن بحث حجاب و دامن زدن مجدد به شکاف میان مسلمانان و هندوها، دقیقا می‌تواند نقش همان محرک فرعی را ایفا کند که دولت به دنبال آن است. درخواست دانشجویان هندوی افراطی ایالت اوتارپرادش برای حمایت از ممنوعیت کامل حجاب در دانشگاه‌های این ایالت را باید در همین راستا قابل توجیه دانست.               

3-جنجال حجاب و جنبه‌های فرهنگی آن

جنجال اخیر در ممنوعیت حجاب در مدارس هند یک بعد فرهنگی مهم نیز دارد که چندان موردتوجه قرار نگرفته است. در این راستا روزنامه «ایندین اکسپرس» در روزهای اخیر آمارهای جالب توجهی از افزایش تمایل دختران مسلمان به پیگری تحصیلات عالیه ارائه داده است. براساس آمارها و ارقامی که این روزنامه به نقل از مراکز تحقیقاتی دولتی و خصوصی آورده است، مشارکت دختران مسلمان 18 تا 23 سال در مقاطع تحصیلی عالیه بین سال‌های 8 200- 2007 رقمی در حدود 6.7 درصد بوده که در سال‌های 2017 تا 2018 این میزان به رقم درخور توجه 13.5درصد رسیده است. این رشد حضور دختران مسلمان در مقاطع عالی تحصیلی در استان کارناتاکا، یعنی همان جایی که این محدودیت حجاب وضع شده است، بسیار چشمگیر‌تر بوده چنانکه از 1/1 درصد در سال‌های 2007 و 2008 به رقم 15.8 درصد در سال‌های 2017 و 2018 رسیده است. قطعا این مساله نگرانی‌هایی را در میان هندوهای افراطی برانگیخته است. آنان که مخالف حضور هرگونه مظاهر اسلامی در جامعه هستند، باید پذیرای قشر جدید و تحصیلکرده‌ای از زنان مسلمان باشند که می‌توانند مصدر امور مهمی در کشور شده و نماد پیشرفت زنان مسلمان باشند. شاید بر همین اساس است که به گفته یکی از اساتید آموزش‌وپرورش هند «دستور کار این است که مسلمانان را بیشتر نامرئی کنیم.»