ندا اظهری، مترجم: با ورود به عصر انقلاب صنعتی چهارم که دنیای دیجیتال، بیولوژیک و فیزیکی است، متخصصان فناوری به‌دنبال استفاده از فرصت‌های ظهور فناوری‌های مختلفی چون هوش مصنوعی، رباتیک و اینترنت اشیا هستند. این فناوری‌ها و فناوری‌هایی که در دست ظهور هستند، امکانات جالبی را در اختیار بشر قرار می‌دهند، اما در تئوری، می‌توانند به تغییرات غیرقابل پیش‌بینی اقتصادی اجتماعی کمک کرده و دسترسی به اینترنت، آموزش و مراقبت بهداشتی را بهبود بخشند. هوش مصنوعی به شیوه‌های مختلفی، آفریقا را تحت تاثیر قرار می‌دهد. برخی از این فناوری در قالب نیرویی دگرگون‌کننده برای جوامع آفریقایی مورد استقبال قرار گرفته‌اند که طبق برآوردهای صورت‌گرفته، می‌تواند منجر به کاهش نابرابری‌ها، کاهش فقر و بهبود دسترسی به خدمات عمومی مانند بهداشت و آموزش شود. اما به‌کارگیری از این فناوری‌های قدرتمند هنوز هم در قاره آفریقا یک فناوری نوپا به‌شمار می‌رود که نیازمند ارتقا و توسعه هستند. فقدان تنوع در این حوزه به‌لحاظ جهانی در تمام حوزه‌های هوش مصنوعی از گسترش داده‌ها گرفته تا توسعه سیستم‌ها و به‌کارگیری از آنها دیده می‌شود.

هوش مصنوعی در آفریقا، تیغ دولبه

تحقیق و توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی در کشورهای آفریقایی در‌حال رشد است. برنامه‌هایی چون علوم داده آفریقا، علوم داده نیجریه و یادگیری عمیق «ایندابا» که پیش از این در 27 کشور آفریقایی کاربرد داشت، با سرمایه‌گذاری‌های انسانی در این حوزه‌ها تقویت پیدا کرده‌اند. قابلیت هوش مصنوعی و فناوری‌های مربوط به آن فرصت‌هایی را برای رشد و توسعه آن در قاره سیاه در امر پژوهش ایجاد کرده است. در‌نظر نگرفتن مفاهیم اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به این معناست که حتی راه‌حل‌های فنی اخلاقی هم ممکن است در زمان اجرا، موثر نباشند. برای موثر بودن یادگیری ماشینی و ارائه پیش‌بینی‌های کاربردی، هر نوع سیستم یادگیری باید به داده‌های آموزشی دسترسی پیدا کنند. در بیشتر موارد، این ویژگی‌ها نیازمند دانش انسانی برای مقابله با مشکلات هستند اما شکست در محاسبه صحیح این مفهوم ممکن است منجر به عدم‌کارکرد درست سیستم‌ها شود. فناوری‌های هوش مصنوعی نباید به‌سادگی جنبه‌های مشکل‌ساز جوامع انسانی را تشدید یا ترکیب کنند.

آفریقا در‌حال‌حاضر دوران رونق جمعیتی را تجربه می‌کند و از این رو، بیشتر افراد در این قاره جوان و شهری هستند. برخلاف آلمان با متوسط سن 47.1 سال، آمریکا متوسط سنی معادل 38.1 و چین از متوسط سن 37.7 سال برخوردار است، اما این میانگین سن در آفریقا به 19.5 درصد می‌رسد. علاوه‌براین، پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که تا سال 2025 شمار جوانان آفریقایی دو‌برابر خواهد شد و به 225 میلیون می‌رسد. آفریقا تا سال 2100، مرکز سه شهر بزرگ دنیا یعنی لائوس، نیجریه با 88 میلیون ساکن و«کینشاسا» به‌عنوان جمهوری‌ دموکرات کنگو با 83 میلیون نفر و تانزانیا با 73 میلیون ساکن خواهد بود. به‌طورقطع، بالا رفتن انتظارها از رشد این قاره به راهکارهایی نوآورانه برای برآوردن چالش‌هایی در این کشور نیاز است. در این میان، هوش مصنوعی می‌تواند راه‌حل مناسبی برای مقابله با چالش‌های این قاره باشد. یادگیری ماشینی و حمایت‌های مرتبط با تجهیزات کامپیوتری به‌عنوان انقلاب صنعتی چهارم مطرح می‌شوند که ابزاری مفید برای افزایش ظرفیت دولت در شرایط حساس فعلی است.

مردان، نقطه قوت هوش مصنوعی

در سال 2021 یک مرکز تحقیقاتی بین‌المللی برای هوش مصنوعی در آفریقا راه‌اندازی شد که وظیفه آن بررسی ظرفیت‌سازی برای هوش مصنوعی در منطقه است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مردان بیشتر از زنان در حوزه‌های مرتبط با هوش مصنوعی در مراکز آموزش عالی و آموزشی مشارکت می‌کنند؛ به‌عنوان مثال، با توجه به فعالیت‌های تحقیق و توسعه، 77درصد دانشجویان و 71درصد استادان دانشگاهی مردان و 23درصد دانشجویان و 29درصد استادان زن هستند. استفاده از هوش مصنوعی، فرصتی را برای ایجاد و تقویت تنوع در این حوزه فراهم می‌کند. کلید موفقیت در این عرصه، تسهیل و تقویت توسعه مهارت‌ها در افراد مختلف و تلاش برای بهبود زمینه فعالیت برای خانم‌ها و گروه‌های اقلیت جامعه در حوزه صنعت است. گزارش‌های متعددی مبنی‌بر عدم‌تنوع در هوش مصنوعی در سراسر جهان گزارش شده است؛ مشکلی که باعث تداوم تعصبات مختلف و نادیده‌گرفتن مشارکت بالقوه افراد مختلف در این زمینه می‌شود. به‌عنوان مثال، می‌توان به ابزار جدیدی برای ایجاد تصاویر واقعی و با وضوح بالا از عکس‌های پیکسلی افراد اشاره کرد که با تبدیل عکس‌های پیکسلی و در‌عین‌حال قابل تشخیص افراد مشهور رنگین‌پوست به عکس‌هایی با وضوح بالا از مردم قفقاز، تعصب نژادی را نشان می‌دهد. محور توسعه و حفظ تنوع در حوزه هوش مصنوعی اطمینان از این است انسان‌هایی که این فناوری‌ها را می‌سازند و به‌کار می‌گیرند، پس‌زمینه‌های مختلف ذهنی و دیدگاه‌های متفاوتی از جهان هستی دارند که به‌نوعی می‌توان از این قابلیت‌ها در حوزه هوش مصنوعی بهره برد. به‌عنوان مثال می‌توان به ادغام گروه‌های طراحی متنوع‌تر، بازنگری رویه‌های استخدامی برای افرادی که در مشاغل مرتبط با هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند و حمایت از سازمان‌های غیردولتی که فعالیت‌های آنها کارها را پیش می‌برد، اشاره کرد.

رقابتی نه‌چندان جدی

آفریقا با توجه به جنبه رقابت‌پذیری که در حوزه هوش مصنوعی وجود دارد، از فرصت‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. از کشاورزی و حوزه سلامت از راه دور گرفته تا ترجمه دو‌هزار زبانی که در سراسر این قاره صحبت می‌کنند، هوش مصنوعی می‌تواند به مقابله با مشکلات اقتصادی که آفریقا با آن دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، کمک کند. این قاره با چالش‌های مختلفی در توسعه هوش مصنوعی مواجه است که از این بین می‌توان به وضعیت وخیم سرمایه‌گذاری در این بخش، کمبود استعدادهای متخصص و عدم‌دسترسی به‌ آخرین پژوهش‌های جهانی اشاره کرد. این دشواری‌ها به لطف نبوغ استعدادهای آفریقایی و سرمایه‌گذاری با شرکت‌های چندملیتی مانند پژوهش IBM، گوگل، مایکروسافت و آمازون کاهش یافته که همه آنها آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی در آفریقا راه‌اندازی کرده‌اند. در‌حال‌حاضر، اصلی‌ترین چالشی که آفریقا با آن دست به گریبان است، به‌کارگیری از هوش مصنوعی است که اغلب نادیده گرفته می‌شود؛ به‌طوری‌که بزرگ‌ترین شرکت‌های آفریقایی که قهرمانان ملی آنها هستند، از عامل هوش مصنوعی یا به‌کارگیری گسترده این فناوری دفاع نمی‌کنند و همین امر باعث‌شده در رقابت با دیگر کشورها در این حوزه عقب‌تر باشند. تنها تعداد کمی از این شرکت‌های آفریقایی به‌دلیل استفاده از استعدادها و فناوری‌های وارداتی توانسته‌اند سرمایه‌گذاری بالاتری روی متوسط هزینه‌ها داشته باشند. با این وجود، این شرکت‌ها تنها به شیوه‌های محدودی اقدام به استفاده از هوش مصنوعی می‌کنند، اما هنوز هم قدرت رقابتی آنها نسبت به رقبای چندملیتی آنها در بازارهای جهانی کمتر است.

هوش مصنوعی در دهه‌های گذشته توسعه قابل‌توجهی داشته است. با رشد این صنعت، سرمایه‌گذاری‌هایی هم روی شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی انجام شد. استارتاپ‌های هوش مصنوعی در دنیا طی سه ماهه دوم سال 2021، رکورد سرمایه‌گذاری بیش از 20 میلیارد دلاری را ثبت کردند. این مقدار بیش از دو‌برابر 8 میلیون دلاری است که در دو ماهه سال 2020 به این شرکت‌ها اختصاص داده شده بود. به‌رغم رشد جهانی این استارتاپ‌ها، رشد هوش مصنوعی در آفریقا هنوز مراحل ابتدایی خود را پشت‌سر می‌گذارد. سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی در سال 2020 بیش از 700 میلیون دلار توسط استارتاپ‌های آفریقایی فعال افزایش داده شد و این در‌حالی است که این بخش تنها 2.5 درصد از این سرمایه‌ها را شامل می‌شوند. حوزه هوش مصنوعی اولویت کمتر برای سرمایه‌گذاری در آفریقا دارد و در مقایسه، بخش فین تک که مورد‌علاقه شرکت‌های سرمایه‌گذار خطرپذیر است، بیش از 24درصد (یک‌چهارم) کل سرمایه‌گذاری‌ها را شامل می‌شوند.

رشد هوش مصنوعی در آفریقا

حتی با تامین سرمایه اندک، فعالیت در این حوزه مانند دیگر حوزه‌های دنیا با سرعت کم در‌حال رشد و گسترش است. ایجاد الگوریتم‌های یادگیری مانند یادگیری عمیق، جت‌باکس‌ها و شبکه‌های عصبی که به نرم‌افزار اجازه می‌دهد از تجربیات یاد بگیرند و خود را ارتقا دهند، اهمیت هوش مصنوعی را به‌طور فزاینده‌ای افزایش می‌دهد. هوش مصنوعی در آفریقا در سال 2019 با رشد سرمایه‌گذاری در این بخش، نقطه‌عطف قابل‌توجهی را تجربه کرد. این بخش 11.27 میلیون دلار جذب سرمایه کرد که نسبت به3.6 میلیون دلار در سال 2018 حدود 223 درصد افزایش نشان می‌دهد. این شرایط حتی در سال 2020 رشد چشمگیرتری را پشت‌سر گذاشت به‌طوری که گزارش‌ها حکایت از افزایش سرمایه این حوزه تا مرز 11.63 میلیون دلار دارند. چهار استارتاپ معروف آفریقایی در دو سال گذشته سرمایه یک میلیون و 163 هزار دلاری را ایجاد کردند. سرمایه‌گذاری در فضای استارتاپ‌های هوش مصنوعی همچنان در طیف وسیعی تغذیه می‌شوند. در سال 2019، حدود 62 درصد کل سرمایه‌گذاری‌ها در اختیار استارتاپ Tunisia’s Instadeep با سرمایه 7/7 میلیون دلاری بود، در‌حالی که در سال 2020، سرمایه‌گذاری حدود 6 میلیون دلاری هم در اختیار استارتاپ DataProphet بود که معادل بیش از نیمی از سرمایه جذب‌شده در این قاره محسوب می‌شد.

هرچه تعداد بیشتری استارتاپ هوش مصنوعی در آفریقا متولد ‌شده، سرمایه‌گذاری‌ها و منابع موردنیاز برای ادامه حیات آنها بیشتر احساس می‌شود. به‌عنوان مثال مشکلات زیرساختی نیجریه همچنان تهدیدی برای توسعه هوش مصنوعی به‌شمار می‌رود. افزایش هزینه‌های اینترنت و نادیده گرفتن سیاست‌های دولت بخشی از موانع زیرساختی برای مشکلات پیش‌روی این فناوری محسوب می‌شود. طبق این گزارش‌ها، سهم معاملات در مراحل ابتدایی در سه‌ماهه دوم سال 2021 کمتر از 55 درصد بوده است.

جذب استعدادها

به گزارشtechnext ، موفقیت شرکت‌های هوش مصنوعی در قاره آفریقا لازمه به‌کارگیری دانشمندان کارکشته در حوزه داده است. تقریبا در هر دانشگاهی در اروپا و آمریکا گروه‌ها و موسساتی مرتبط با علوم داده راه‌اندازی شده و مشغول فعالیت است. از سوی دیگر، آفریقا به‌تازگی وارد این گردونه شده و تلاش می‌کند شکاف‌های آموزشی را در این سیستم کاهش دهد. اگرچه هوش مصنوعی و حوزه یادگیری ماشینی جزء برترین مشاغل حوزه فناوری به شمار می‌روند، بسیاری از دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در آفریقا دروس و واحدهایی درخصوص این فناوری ارائه می‌دهند. مدیر اجرایی مرکز مطالعات فناوری آفریقا معتقد است که این قاره برای دستیابی به مزایای اقتصاد دیجیتال باید اهداف توسعه پایدار ملل متحد را دنبال کند که طی آن دست‌کم 5000 دانش‌آموخته مقطع دکتری در حوزه هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی باید طی 5 سال آینده پرورش یابند. هوش مصنوعی ایجاد ابزارهایی را امکان‌پذیر می‌کند که به حل چالش‌های آینده و ایجاد راه‌حل‌ها از طریق پژوهش کمک می‌کند. موسسات آموزش عالی در آفریقا تجزیه و تحلیل‌هایی را در دستورکار خود قرار داده‌اند تا از این طریق بتوانند مهارت‌هایی را شناسایی کنند که در رشد اقتصاد دیجیتال تاثیرگذار هستند. این تحلیل‌ها بیانگر شکاف مهارتی موجود در تمام سطوح در آموزش عالی این قاره از مقاطع مدرسه تا دانشگاه و سطوح دکتری است و دانش‌آموختگانی در تمامی این سطوح باید تربیت شوند.

فرصتی برای دانشجویان دکتری

به گزارش تایمز، دانشگاهیان و محققان پسادکتری در قاره آفریقا با استفاده از یک ابتکار جدید قادرند برای پیشبرد پژوهش‌های خود درخواست گرنت‌های پژوهشی دهند. سرمایه لازم برای پیشبرد پروژه بورس تحصیلی موسوم به توسعه هوش مصنوعی در آفریقاAI4Dتوسط مرکز پژوهش توسعه بین‌الملل، آژانس همکاری توسعه بین‌الملل سوئد و دیگر شرکا تامین می‌شود. بورسیه AI4D  یک شیوه جدید ابتکاری است که براساس طرح اقتصاد دیجیتال اجرایی شده و به‌منظور پاسخگویی به نیازهای این قاره به‌منظور ارتقای هوش مصنوعی و فعالان حوزه یادگیری ماشینی اجرایی می‌شود. 20 دانشجوی مقطع دکتری 12 فعال مبتدی در حوزه آموزش از سال 2021 از این برنامه‌ها استفاده کرده‌اند. انتظار می‌رود دست‌کم 20 دانشجوی دکتری هم در سال 2022 وارد این حوزه شوند. مرکز مطالعات فناوری آفریقا ACTS به‌دنبال ایجاد شبکه‌ای از دانش‌آموختگان، سوپروایزرها و متخصصان این حوزه برای ایجاد و پرورش متخصصان هوش مصنوعی در این منطقه است. درواقع، آفریقا باید استعدادهای جوان را برای فعالیت در این حوزه تربیت کند.

چالش‌هایی در رشد هوش مصنوعی

درحالی‌که گام‌های بزرگی در توسعه کیفیت فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های آفریقا در حوزه هوش مصنوعی برداشته شده، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که هنوز با آن دست به‌گریبانند، افزایش تعداد دانش‌آموختگان در هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی است. نبود داده‌های کافی یکی از نقاط ضعفی است که می‌تواند پیشرفت روند کار را تحت‌تاثیر قرار دهد، بنابراین نیاز به سرمایه‌گذاری در کلان‌داده احساس می‌شود. بیشتر دانشجویان حاضر در دانشگاه‌ها از زیرساخت‌ها و نبود تجهیزات لازم برای پیشرفت کامل در حوزه هوش مصنوعی ابراز نارضایتی می‌کنند. دستگاه‌هایی که روند کار با هوش مصنوعی را تسهیل می‌کنند، به‌عنوان واحدهای پردازش گرافیکی شناخته می‌شوند و برای اینکه دانش‌آموختگان بتوانند در این مسیر موفق عمل کنند، باید این نیاز قاره از کشورهای توسعه‌یافته تامین شود.