ندا اظهری، مترجم: تا سال‌ها، آمریکا قدرت بلامنازع تولیدات علمی در جهان بود. این کشور با توجه به بنیه علمی قوی و در اختیار داشتن محققان و دانشمندان توانمند در عرصه‌های مختلف، توانست جایگاه بسیار خوبی را از نظر فرآیند تولید علم از آن خود کند. در این میان، دولت چین از سال 2015 طی برنامه‌ریزی‌هایی در راستای توسعه و تحول نظام آموزش عالی کشور برآمد و در مدت زمان کوتاهی موفق شد تحولی عظیم ایجاد کند. نفوذ دانشمندان و دانشجویان چینی در کشورهای مختلف به‌ویژه در آمریکا، ازجمله نقاط قوت چینی‌ها به‌شمار می‌رفت که به آنها کمک کرد بتوانند به‌عنوان رقیبی سرسخت خود را مطرح کنند. در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، برخی مناقشات سیاسی بین دو کشور و اتهامات وارده از سوی آمریکا به دانشمندان چینی مبنی‌بر جاسوسی علمی، موجب اخراج بسیاری از دانشجویان و دانشمندان و محققان چینی از آمریکا شد و پس از آن روابط دو کشور در تمام زمینه‌های سیاسی و علمی تحت‌الشعاع قرار گرفت. در این میان، انتقادهای زیادی به ترامپ و سیاست‌های تند او وارد شد، اما اوضاع تا زمان انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا ادامه داشت. اما با روی کار آمدن دولت جو بایدن، گمانه‌زنی‌هایی مبنی‌بر تلطیف اوضاع و بهبود روابط بین چین و آمریکا مطرح شد و کارشناسان اشاره کردند که از بین رفتن مناقشات بین دو کشور می‌تواند مسیر را برای تبادل علمی و فناورانه بازتر کند. با شیوع همه‌گیری کرونا و با توجه به اینکه این ویروس از چین هم آغاز شده بود، روابط تنگ‌تر و محدودتر شد و امیدهای مطرح شده هم تا حد زیادی رنگ باخت. اما در همان ابتدای شیوع کرونا بود که بعد از سال‌ها حاکمیت علمی آمریکا بر دنیا، چینی‌ها گوی سبقت را از آنها ربودند و از رتبه دومی به جایگاه نخست تولید علم در دنیا رسیدند؛ جایگاهی که آمریکا را تحقیر کرد و نگرانی‌هایی را در دل دولت این کشور ایجاد کرد تا با بازنگری روابط خود با چین، بتواند دوباره خودی نشان دهد و جایگاه از دست رفته خود را بازیابد.

  رقابتی میان چین و آمریکا

به گزارش تایمز، بنیاد ملی علوم آمریکا در ارزیابی دوسالانه خود اعلام کرده است که وضعیت علمی آمریکا در بسیاری از حوزه‌ها با چین و سایر کشورها رقیب بوده و حتی از چین پیشی گرفته است اما همچنان دنیا، آمریکا را به‌عنوان مرکز حیاتی تبادلات جهانی می‌شناسد. این گزارش مجموعه‌ای گسترده از داده‌های علمی و مهندسی جمع‌آوری شده از سراسر جهان است که روند رشد آمریکا در سال‌های اخیر را در بسیاری از اقدامات کلیدی تایید می‌کند، اما درعین حال، جایگاه خود را از دست داده و دو سالی است که چین به رتبه نخست تولید علم جهان تکیه داده است. اما بنیاد ملی علوم آمریکا با توجه به تعداد مقالات منتشرشده و مشارکت‌های همکارانه با چینی‌ها، به جدیدترین و برترین نمونه یافته‌های دانشمندان آمریکایی به‌عنوان رهبری کارآمد در حوزه‌های علمی اشاره کرد.

رئیس کمیته سیاست علمی و مهندسی هیات مدیره بنیاد ملی علوم معتقد است آمریکا یک پیوند مرکزی است که نقشی اساسی در ساختار و موفقیت اکوسیستم جهانی علم و مهندسی ایفا می‌کند. با توجه به اینکه آمریکا نقش اساسی و جایگاه نخست را در رتبه‌بندی کشورهای تولیدکننده علم در دنیا از دست داده، اعضای هیات بنیاد ملی علوم، این کشور را در عدم‌موفقیت در توسعه فرصت‌های علمی از طریق رشد جمعیت غیرسفیدپوست و نیز تزلزل این کشور در میزبانی استعدادهای خارجی مقصر می‌داند. نابرابری داخلی در آمریکا در سطوح پیش از ورود دانشجویان به کالج آغاز می‌شود که در آن، شکاف‌های عملکردی زیادی بر پایه نژاد در حوزه‌های علمی مورد توجه قرار گرفته‌اند و به‌طور کلی، دانشجویان آمریکایی به‌سختی عملکردی بالاتر از حد متوسط در کشورهای توسعه‌یافته سازمان همکاری اقتصادی و توسعه از خود نشان می‌دهند.

  برتری آمریکا در مقطع کارشناسی و دکتری

باوجود اینکه چین طی یکی دو سال گذشته گوی سبقت را در تولید علم از آمریکا ربوده، اما آمریکا علاوه‌بر اینکه در صدر دراختیار داشتن بالاترین شمار دانشجویان سطح کارشناسی، هنوز هم به‌رغم رشد سریع چین و هند، رتبه نخست دکتری علوم را در دنیا در اختیار دارد. در این میان، آمریکا برترین مقصد برای دانشجویان خارجی در دنیا به‌شمار می‌رود، اما با توجه به اینکه بالاترین تعداد دانشجویان بین‌المللی را در این کشور، دانشجویان چینی تشکیل می‌دهند، بعد از بر هم خوردن روابط آمریکا و چین در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ و اخراج شماری از دانشمندان و دانشجویان چین و به‌دنبال آن، شیوع همه‌گیری کرونا در دنیا، تعداد دانشجویان خارجی در دانشگاه‌های آمریکا کاهشی شد و این روند کاهشی هنوز هم ادامه دارد. آمریکا هنوز با رتبه برتر دنیا در صرف هزینه و بودجه‌های پژوهش‌های پایه فاصله دارد و با توجه به اینکه این میزان تقریبا سه‌برابر هزینه‌های چین تخمین زده می‌شود، اما شاهد کاهش سهم بودجه‌های دولتی در پروژه‌های پژوهشی پایه هستیم که به‌عنوان حیاتی‌ترین و مهم‌ترین عنصر برای پیشبرد نوآوری‌های درازمدت مورد توجه قرار می‌گیرند. هیات بنیاد ملی علوم معتقد است که اگر درحال حاضر اقدامات لازم در دستورکار قرار گیرد، آمریکا می‌تواند در چند دهه پیش‌رو برتری خود را در جهان حفظ کند.

  چین در صدر تامین بودجه تحقیق و توسعه

گزارش‌ها بیانگر آن است که آمریکا امتیازهای خود را در زمینه هزینه‌های کلی تحقیق و توسعه بر چین توسعه می‌دهد. در ارقام سال 2017 که در گزارش سال 2020 بنیاد ملی علوم این کشور عنوان شده، آمریکا 25 تا 23 درصد از کل هزینه‌های کلی تحقیق و توسعه را برعهده می‌گیرد. این درحالی است که چین با تقبل پرداخت 27 تا 22 درصد هزینه‌ها در ارقام سال 2019 در رتبه نخست جهان قرار گرفته است. اما بنیاد ملی علوم، این تغییر را بیشتر به پیشرفت‌هایی در معیارهای سنجش نسبت داده که امکان قیاس مستقیم بین کشورها را فراهم می‌کند. بخش کسب‌وکار آمریکا یکی از اصلی‌ترین و تاثیرگذارترین حوزه‌های این کشور در تامین هزینه‌های تحقیق و توسعه به‌شمار می‌رفت که حدود 83 درصد از رشد تحقیق و توسعه بین سال‌های 2010 تا 2019 ناشی از تامین بودجه از سوی آنها بوده است.

سهم کلی تامین بودجه پژوهش‌ها از سوی دولت اغلب در دانشگاه‌ها اتفاق می‌افتد که طی 9 سال گذشته در آمریکا با کاهش روبه‌رو بوده است. کنگره آمریکا هنوز هم روی جزئیات تامین بودجه علوم در سال مالی 2022 کار می‌کند که این بحث و بررسی‌ها از اکتبر سال گذشته آغاز شده و هنوز به نتیجه نرسیده است. این درحالی است که هزینه‌ها در سال 2021 ثابت باقی ماند. نسخه‌های اولیه بودجه فدرال بیانگر اختصاص طرح‌هایی برای افزایش قابل توجه در بیشتر حساب‌های پژوهشی است و علاوه‌بر آن، لایحه جداگانه‌ای هم با حمایت سیاسی هیات بنیاد ملی علوم وجود دارد که طی 5 سال برای برقراری نسخه جدید بنیاد ملی علوم 26 میلیارد دلار را روی تجاری‌سازی توسعه اکتشافات علمی هزینه کرده است.

  پیش‌بینی‌هایی که غلط از آب درآمد

طبق آخرین گزارش‌ها، با توجه به تنش‌های ژئوپلیتیک بین آمریکا و چین و همه‌گیری کرونا، رشد سریع همکاری‌های بین دو کشور رو به کاهش است و در سال‌های اخیر با روند کاهشی روبه‌رو بوده است. داده‌های به‌دست‌آمده از پایگاه داده پژوهش‌های نمایه شده «اسکوپوس» بیانگر آن است که افزایش تعداد مقالات منتشرشده که مقالات محققان چینی و آمریکایی را شامل می‌شود، در سال 2020 بعد از سال‌ها رشد قابل توجه به‌طور چشمگیری با کاهش روبه‌رو شد و این درحالی است که آمار و ارقام منتشرشده در سال 2021 همچنان خبر از کاهش مقالات مشترک دو کشور می‌دهد. یکی از محققان دانشگاه آریزونا معتقد است با وجود اینکه بعضی پژوهش‌های تحقیقاتی در سال 2021 هنوز باید در پایگاه داده نمایه شوند، ما شاهد این کاهش در همکاری‌ها بین آمریکا با دیگر کشورهای مشارکت‌کننده و چین با برترین کشورهای برتر مشارکت‌کننده نیستیم، بلکه کاهش قابل‌توجهی در مقالات مشترک بین آمریکا و چین مشاهده می‌شود.

این محقق کالج آموزشی آریزونا که تحصیلات خود را بر مبنای الگوی مشترک چینی-‌آمریکایی به انتها رسانده، به این نکته اشاره کرده که اتفاقی خاص بین روابط این دو کشور رخ داده که به‌طور مستقیم روی تعداد حجم مقالات مشترک دو کشور تاثیر گذاشته است. عوامل خاصی در این میان موثرند که خط سیر مقالات مشترک را بین دو کشور که در برهه‌ای، با رشد سریع مواجه بود، تحت‌تاثیر قرار داده است. برخی کارشناسان به تنش‌های سیاسی بین دو کشور اشاره کرده‌اند که نگاه عمیق روابط محققان آمریکایی به چین باعث بی‌میلی دانشمندان آمریکایی به همکاری و مشارکت با دانشمندان چینی شده است. در این میان، اعمال محدودیت‌های مسافرتی در دوران همه‌گیری کرونا، شیوه‌های سنتی تعامل دانشمندان و برقراری روابط میان آنها را تحت‌تاثیر قرار داده است. این بیانگر آن است که محققان ملاقات‌های فیزیکی و حضوری خود را در هر دو مسیر آمریکا و چین محدود کرده‌اند. اساسا، همین ملاقات‌های حضوری که همواره وجود داشته، فرصت‌هایی را برای ملاقات دانشمندانی فراهم می‌کرد که علایق پژوهشی مشابهی با یکدیگر داشته‌اند و به حفظ و برقراری روابط مشترک کمک کرده است.

آمریکا علاوه‌بر چین با چهار کشور برتر دنیا در زمینه‌های علمی شامل فرانسه، آلمان، کانادا انگلیس هم همکاری دارد که از این میان، با چین بیشترین همکاری‌ها را داشته است. اما طبق آنچه آمارها ارائه داده‌اند، همکاری آمریکا با این چهار کشور از سال 2016 تا 2021، همواره با روندی افزایشی روبه‌رو بوده که به‌ویژه از سال 2019 به بعد این نمودار شکل صعودی به خود گرفته است. این درحالی است که از سال 2016، روابط و همکاری‌ها بین دو کشور آمریکا و چین با افزایش رو به رشد و قابل توجهی روبه‌رو بوده به‌طوری که در سال 2019 به اوج خود رسید. اما با بالا گرفتن تنش‌ها بین دو کشور، از آن سال، روند کاهشی برقرار بوده به‌طوری‌که از سال 2020 تا 2021، این کاهش شدیدتر هم بوده است.

  کاهش مقالات چین در سال‌های اخیر به 22 درصد

شواهد نشان می‌دهد حتی اگر بتوان به‌طور آماری بیان کرد که این گرایش‌ها ممکن است روی انتشار مقالات مشترک تاثیر داشته باشند، با توجه به انتشار همزمان مقاله‌های مشترک، از هم گسستن آنها از هم امری دشوار است. داده‌های به‌دست‌آمده از پایگاه اسکوپوس، نشان می‌دهد که به‌نظر می‌رسد سهم آن دسته از پژوهش‌های چین که با همکاری‌های بین‌المللی به سرانجام رسیده‌اند، رو به افزایش است. بعد از اینکه تعداد پژوهش‌های چین از 14 درصد در سال 2010 به 23 درصد در سال 2018 افزایش یافت، در سال 2019 و 2020 این رقم ثابت باقی ماند و داده‌های فعلی که در سال 2021 به‌دست آمده بیانگر رسیدن این روند کاهشی به 22 درصد است. «سیمون مارگینسون»، استاد دانشگاه آکسفورد عنوان می‌کند که این داده‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند؛ چراکه رشد سریع سیستم‌های علمی در جهان ممکن است تولید داخلی مقالات را با نرخ مشابه یا بالاتر افزایش دهند.

اگر هر دو مشارکت‌های بین‌المللی و ملی به سرعت درحال افزایش باشند با همان سرعت، منحنی بین‌المللی‌سازی واضح به‌رغم افزایش زیاد ارتباطات فرامرزی صاف می‌شوند. او افزود که داده‌های به‌دست‌آمده تا سال 2020 کامل‌ترین آمار ارائه شده در بنیاد ملی علوم براساس پایگاه اسکوپوس است. قوی‌ترین و سریع‌ترین اثر ژئوپلیتیک خصمانه که انتظار می‌رود، در روابط بین دو کشور قدرتمند حال ‌حاضر جهان یعنی آمریکا و چین مشاهده ‌شود و تا زمانی که بنیاد ملی علوم داده‌های سال‌های 2021 و 2022 را منتشر نکند، تصویر کاملی از آن به‌دست نمی‌آید.