ایران و تهدیدی به‌نام سندرم اقلیم بی‌قرار

سیدمحمود حسینی‌صدیق، دانشجوی دکتری آب‌وهواشناسی دانشگاه زنجان: آب‌وهوا، وضعیتی کلی از شرایط هوای غالب یک مکان مشخص براساس آمار بلندمدت است. زمانی که آب‌وهوای یک مکان از حالت متوسط خود منحرف‌شده و این انحراف درطول زمان ادامه‌دار شود، تغییرات آب‌وهوایی صورت می‌گیرد. از مهم‌ترین مباحث و چالش‌های پیش‌روی بشر در عصر حاضر پدیده تغییرات آب‌وهوایی است که بخشی از این پدیده ناشی از تغییرپذیری طبیعی بوده ولی بخش دیگر آن ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای و تغییر کاربری اراضی از فعالیت‌های بشری است.

با توجه به موقعیت جغرافیایی سرزمین پهناور ایران، دیده می‌شود این سرزمین در موقعیت جغرافیایی خاصی در جنوب منطقه معتدله و شمال منطقه حاره بین عرض‌های جغرافیایی40-25 درجه شمالی و 65-44 درجه شرقی در جنب دریاها و اقیانوس‌ها از یک‌طرف و خشکی‌های گرم و سوزان از طرف دیگر با توپوگرافی پیچیده در کمربند کوهستانی آلپ-هیمالیا (بزرگ‌ترین کمربند کوهستانی جهان) قرار دارد. این شرایط موجب‌شده آب‌وهوای ایران نیز شرایط متنوعی را تجربه کند و غالب مخاطرات طبیعی در ایران به‌وقوع بپیوندد (33مخاطره از 43مخاطره ثبت‌شده در جهان).

متوسط بارندگی در ایران 252میلیمتر است که این مقدار یک‌سوم متوسط جهانی است. از طرفی بی‌نظمی بارش‌ها در ایران زیاد است، به‌طوری که بیشتر بارش‌ها در نیمه سرد سال و نه در دوره رشد محصولات ریزش می‌کنند یا در اکثر مناطق خشک داخلی، بخش غالبی از ریزش بارش‌های سالانه در یک‌روز است. این شرایط حکایت از بی‌نظمی بالای بارش‌ها از نظر زمانی و مکانی دارد.

مطالعاتی که شرایط آب‌وهوای آینده ایران را براساس سناریوی 4.5-2SSP  و 8.5-5SSP  از سال 2020 تا 2100 بررسی کرده‌اند به این نتیجه رسیده که دما روندی افزایشی خواهد داشت و به‌ازای هر سال به 0.05درجه سلیسوس خواهد رسید که افزایشی معادل 0.01درصد را برای کل ایران نشان داده‌اند. آب‌وهوای ایران با چالش‌هایی ازجمله خشکسالی شدید، تاثیر توفان‌های گردوغباری و افزایش روند دما مواجه و انتظار می‌رود در شرایط آینده این روند شدیدتر شود و همین امر موجب کمبود و نوسان ریزش‌های جوی سالانه و با تبخیر و تعرق پتانسیل (نیاز آبی بالقوه) زیاد، افزایش دمای هوا، واداشت تابشی و ساعات آفتابی مواجه شده است که آب و خاک‌های این سرزمین با شوری مواجهند؛ همچنین عدم آگاهی از استفاده صحیح و بهینه از منابع آب موجود، سبب شده بیشترین آب مصرفی در این سرزمین از منابع زیرزمینی تامین شود و این امر سبب بهره‌برداری و حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق متعددی شده که درنهایت ادامه این روند سبب تهی‌شدن سفره‌های آب شیرین و پیشروی آب شور شده است.

  خطر حرکت به‌سمت اقلیم گرم و خشک

با توجه به پژوهش‌ها و مدل‌سازی صورت‌گرفته توسط دانشمندان آب‌وهواشناس ایرانی، آب‌وهوای کشور ایران تا سال2100 به‌سمت آب‌وهوای گرم و خشک پیش می‌رود. بنابراین تغییرات آب‌وهوایی سبب ایجاد ناامنی و عدم امنیت برای دولت‌ها و انسان‌ها می‌شود. ازجمله شاخص‌های مهم مربوط به تغییرات آب‌وهوایی رخداد سیل، خشکسالی، ریزگردها، رخداد حداقل‌ها و حداکثرها (امواج گرما و سرما)، گسترش آفات و بیماری‌های گیاهان و فرسایش خاک هستند که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در محصولات کشاورزی و زیست‌محیطی و همچنین امنیت غذایی هر کشوری نقش اساسی دارند. در این راستا اهمیت روش‌هایی که بتواند اثرات تغییرات آب‌وهوایی را هرچه بهتر پیش‌بینی کند درجهت برنامه‌ریزی‌های استراتژیک و امنیت منابع آب‌وغذایی کمک شایانی به دولت‌ها خواهد کرد.

تغییرات آب‌وهوایی نه‌تنها یک معضل جهانی، همچنین تهدیدی برای امنیت داخلی همه کشورها به حساب می‌آید. تغییر سریع آب‌وهوا مشکلاتی را برای زیرساخت‌ها، کشاورزی، اقتصاد و مردم به وجود می‌آورد. بنابراین تغییر آب‌وهوا مستقیما سرزمین و امنیت غذایی کشورها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. مشکلات ناامنی حاد غذایی و سوءتغذیه در مناطقی که با مخاطرات آب‌وهوایی روبه‌رو شده‌اند، افزایش یافته است و همچنین به عمقی‌تر شدن بحران‌های موجود کمک می‌کند به‌طوری که مدیریت بحران را با مشکل مواجه می‌سازد. تغییرات آب‌وهوایی به‌‌عنوان یکی از خطرهای جدی توسعه پایدار را در ابعاد مختلف زیست‌محیطی، سلامت انسان، امنیت غذایی و فعالیت‌های اقتصادی تهدید می‌کند. یکی از موضوعاتی که در تغییرات آب‌وهوایی مورد توجه است، بحث امنیت غذایی است. تغییرات آب‌وهوایی از طرق مختلف بر تولیدات بخش کشاورزی تاثیرگذار است. الگوهای بارش و گرمای هوا، تبخیر و تعرق پتانسیل، مقدار ساعات آفتابی، حداقل و حداکثر دمای هوا در موقع کاشت، رشد و برداشت محصول و همچنین مقدار رطوبت خاک، برخی متغیرهایی هستند که تاثیر زیادی بر توسعه بخش کشاورزی دارند؛ به‌ویژه اقتصاد بیشتر کشور ایران که وابستگی به بخش کشاورزی در آن زیاد است، ارتباط تغییرات آب‌وهوایی و رشد بخش کشاورزی بسیار قوی است. از این‌رو تغییرات گسترده در الگوی بارش مانند خشکسالی یا سیل می‌تواند به محصولات و تولیدات کشاورزی ضرر برساند یا وضعیت نامناسب در فاکتورهای آب‌وهوایی شامل درجه حرارت و مقدار بارش، تاثیر منفی روی تولید محصول دارد. از طرف دیگر بهبود این فاکتورها نیز تاثیر مثبت روی تولیدات بخش کشاورزی خواهد داشت، بنابراین تغییر در فاکتورهای آب‌وهوایی ممکن است اثر منفی یا مثبت روی تولید کشاورزی و به تبع آن امنیت غذایی داشته باشد. از آنجایی که اکثر مواد غذایی مورد مصرفی از بخش کشاورزی تامین می‌شود میزان تولیدات در این بخش به‌طور مستقیم امنیت غذایی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

  خطر زوال کمی و کیفی منابع

امنیت غذایی ضامن زندگی و سلامت انسان است. در فصل سیزدهم قانون اساسی، اصل یکصدوهفتادوشش، یک بند مربوط به امنیت ملی و دو بند دیگر مربوط به کشاورزی و امنیت غذایی است که سبب توجه بیشتر به این بخش شده است. بنابراین، این مقوله از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در قانون اساسی برخوردار است که با امنیت سیاسی و اجتماعی خانواده‌ها گره خورده است. تنوع آب‌وهوایی در سرزمین پهناور ایران موجب شده است تاثیرپذیری فعالیت‌های کشاورزی از تغییرات آب‌وهوایی در مناطق مختلف متفاوت باشد. در سال‌های اخیر به علت عدم بارش و وقوع خشکسالی‌های متعدد در ایران سبب ایجاد چالش‌های بسیاری در بخش‌های مختلف به‌ویژه کشاورزی شده، به‌طوری که میانگین بارش ایران با کاهش ۷درصدی مواجه شده است. ازجمله این مشکلات می‌توان به زوال کمی و کیفی منابع اشاره کرد که تاثیرات نامناسبی را بر فعالیت‌های کشاورزی و حتی صنعتی گذاشته و ادامه امور کشاورزی را بسیار پرهزینه و با مشکل جدی مواجه کرده است، بنابراین تغییرات آب‌وهوایی با تغییر الگوهای بارش، شدت، مدت زمان و فراوانی وقوع بارندگی، منابع آب را به‌طور عام و دسترسی به آب سطحی و زیرزمینی را به‌طور خاص تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در این میان بخش کشاورزی به‌دلیل تعاملات گسترده‌ای که با محیط دارد و به‌دلیل وابستگی بالای آن به آب، بیشترین تاثیر را از پدیده تغییرات آب‌وهوایی می‌پذیرد. آثار تغییرات آب‌وهوایی بر منابع آبی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک شدیدتر است و پیامدهای قابل‌توجهی بر تولید محصولات کشاورزی خواهد داشت. با توجه به اتکای مستقیم کشاورزی بر منابع طبیعی، مردمی که معیشت خود را از این بخش تامین می‌کنند، به‌دلیل اثرپذیری از تغییرات آب‌وهوایی، به‌شدت آسیب‌پذیر هستند. نوسانات فزاینده مورد انتظار در دسترسی به منابع آب، موجب افزایش تاثیرات بر کشاورزی و امنیت غذایی خواهد شد؛ به‌ویژه اگر در تولید محصولات کشاورزی، روش دیم غالب باشد. تغییرات آب‌وهوایی با افزایش تقاضای آب کشاورزی موجب استفاده از آب بیش از حد نیاز، تبخیر و تعرق گیاه شده و درنهایت تنش بیشتر بر عرضه آب زیرزمینی را تحمیل می‌کند. جدا از اثرات بر دسترسی به آب، انتظار می‌رود تغییرات آب‌وهوایی به‌طور معنی‌داری بر بهره‌وری محصولات تاثیر بگذارد و به‌ویژه تولیدات کشاورزی دیم را از طریق افزایش تنش آبی کاهش دهد. ازسوی دیگر تغییرات آب‌وهوایی هر سه بعد امنیت غذایی، یعنی در دسترس بودن، پایداری و استفاده از مواد غذایی را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد.
امنیت غذایی در بُعد دسترسی به غذا از طریق کاهش درآمد کشاورزان به‌دلیل افزایش هزینه‌های تولید، تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد. کشاورزی نه‌تنها یک منبع تامین غذا، بلکه منبع تامین درآمد بیشتر جمعیت جهان است. بنابراین تغییرات آب‌وهوایی با کاهش تولیدات کشاورزی و درآمد، افزایش ریسک‌ها و ایجاد اختلال در بازارها، تهدیدی جدی برای دسترسی به مواد غذایی جمعیت روستایی و شهری خواهد بود. بُعد دیگر امنیت غذایی ثبات در تولید مواد غذایی است که تامین غذا به مقدار کافی را طبق تقاضا در همه زمان‌ها تضمین می‌کند. پیش‌بینی می‌شود در آینده با افزایش وقوع و شدت حوادثی مانند توفان، سیل، تگرگ و خشکسالی، شرایط آب‌وهوایی جهانی متغیرتر از حال‌حاضر شود و با ایجاد نوسانات بیشتر از سالی به سال دیگر در عملکرد محصولات کشاورزی، باعث نوسان در عرضه و قیمت مواد غذایی شده و درنهایت ثبات تولید مواد غذایی و امنیت غذایی را تحت‌تاثیر قرار دهد.

  5  پیشنهاد

بنابراین برای افزایش میزان سازگاری و انطباق با تغییرات آب‌وهوایی و کاهش ناامنی غذایی پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
1- کشاورزان گونه و محصولاتی را کشت کنند که با تغییرات آب‌وهوا سازگار و درمقابل خشکسالی و کم‌آبی مقاوم باشند. انجام روش‌های سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی باید با دانش بومی و محلی ترکیب شود.
2- استفاده از فناوری و بهبود شیوه‌های تولید محصولات کشاورزی به افزایش سازگاری و شیوه‌های مدرن و فناوری‌های جدید کشاورزی منجر می‌شود و این دو را درکنار یکدیگر باید به‌کار گیرند.
3- کشاورزان با استفاده از راهبردهایی مانند مدیریت برداشت آب، حفاظت از منابع و مدیریت به‌ویژه زمین، سیستم‌‌های آبیاری قطره‌ای یا بارانی و مهم‌تر از همه با افزایش مشارکت اجتماعی می‌توانند ظرفیت سازگاری خود را برابر تغییرات آب‌وهوایی بالا ببرند.
4- آماده‌کردن کشاورزان، آمادگی کشاورزان دربرابر عوارض جانبی تغییرات آب‌وهوا از طریق آموزش و سیستم‌های هشداردهنده می‌تواند باعث بهبود و افزایش سطح امنیت غذایی خانوارها شود.
5- دولت مشکلات موجود بیمه محصولات کشاورزی را برطرف کند که کشاورزان با انگیزه بالاتری محصولات خود را بیمه کنند.