محمد میرشکاری، روزنامه‌نگار: جهان امروز دائم درحال تغییر است و رابطه دولت‌ها و منافع آنها به نوع نگاه و فهم آنها از جایگاه‌شان بستگی دارد؛ از این‌رو دولتی در سیاست خارجی موفق است که به جهان تنها از یک جهت ننگرد، بلکه دریچه نگاه خود را همه کشورها و مناطق جهان قرار دهد.

دولت حسن روحانی رئیس‌جمهور سابق ایران به‌دلیل تمرکز بر برجام و تلاش شدید برای برقراری ارتباط با غرب بدون در نظر گرفتن تجارب قبلی کشور در این حوزه، سیاست خارجی ایران را با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو ساخت. دولت جدید ایران اما برخلاف دولت پیشین می‌گوید قصد دارد با تمام دنیا تعاملات سازنده‌ای داشته باشد.

از این‌رو تهران در دولت جدید رویکردی جدی در ایجاد ارتباط با مناطق مختلف جهان خواهد داشت. مهم‌ترین فصل پیش‌رو در این حوزه اما نشست کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای در اواخر هفته جاری است. این نشست در روزهای ۱۶ و ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ برابر با ۲۵ و ۲۶ شهریورماه در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان برگزار می‌شود و قرار است طی آن فرآیند عضویت کامل ایران در این سازمان آغاز شود؛ فرآیندی که نیازمند صرف زمانی دوساله است.

در این راستا سیاست نگاه به شرق یکی از شاخه‌های اصلی مورد پیگیری دولت خواهد بود. این ایده دارای شاخص‌های زیادی است و الزاما منحصر به چین و روسیه نیز نخواهد بود بلکه حتی کشورهایی مانند ژاپن، کره‌جنوبی و هند را نیز در بر می‌گیرد. تهران به‌دنبال آن است تا وارد رابطه‌ای نظام‌مند و عمیق با کشورهای شرقی شود.

  ایران و سازمان شانگهای

یکی از سازمان‌هایی که ایران سال‌ها به‌دنبال حضور در آن بوده است، سازمان همکاری‌های شانگهای است؛ اظهارات اخیر علی شمخانی دبیر شورای امنیت ملی مبنی بر برداشته شدن موانع پیوستن ایران به این پیمان نشان می‌دهد تهران درحال پیشبرد ایده نگاه به شرق است؛ حتی اگر این‌بار نیز همانند سال 2015 موانع پیشین یا جدید باعث عدم‌عضویت ایران در شانگهای شوند.

خبرهای منتشرشده حاکی از آن است که بنابر سنت دو دهه اخیر تاجیکستان نیز به‌عنوان رئیس دوره‌ای و میزبان اجلاس از رئیس‌جمهور ایران برای شرکت در اجلاس دعوت کرده است.

عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای قرار است یکی از دستور کارهای اجلاس سران این سازمان باشد. درصورت تایید عضویت تهران در پیمان شانگهای، این موضوع یکی از گام‌های بزرگ ایران درجهت همگرایی با قدرت‌های نوظهور شرقی مانند چین، روسیه و هند خواهد بود. نکته مهم دیگر آنکه ایران برای اولین‌بار بعد از انقلاب اسلامی 1357 به یک بلوک امنیت جمعی منطقه‌ای ملحق می‌شود.

چین، روسیه، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان هشت عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای هستند. جالب آنکه درخواست ایالات‌متحده آمریکا نیز در سال 2005 برای عضویت در این سازمان از سوی کشورهای حاضر در این سازمان رد شد. چندین کشور ازجمله بحرین، بنگلادش، تیمورشرقی، مصر، عراق، مالدیو، عربستان سعودی، سوریه، قطر و اوکراین برای عضویت ناظر در این سازمان درحال گفت‌وگو هستند. ایران نیز از سال 2005 به‌عنوان عضو ناظر در این سازمان پذیرفته شده است. اولین درخواست ایران برای عضویت رسمی در توافق شانگهای سال 2006 مطرح شد که به دلیل جا گرفتن ایران ذیل فصل هفت منشور سازمان ملل متحد از طرف این سازمان رد شد.

ایران البته از کشورهای مطرح‌شده در بالا که برای عضویت تلاش می‌کنند از وزن بیشتری برای پیوستن به شانگهای برخوردار است. با وجود این درگیری تهران در پرونده هسته‌ای و قطعنامه‌های صادره علیه ایران باعث شده بود تا مدت‌ها راه عضویت تهران مسدود باشد.

بعد از امضای توافق هسته‌ای در سال 2015 و لغو قطعنامه‌های ضدایرانی شورای امنیت سازمان ملل، تهران برای دومین‌بار درخواست خود برای عضویت دائم در سازمان شانگهای را مطرح کرد. این درخواست اما با نظر مخالف تاجیکستان رد شد، زیرا این کشور معتقد بود تهران از جنبش اسلامی تاجیکستان حمایت می‌کند؛ این جنبش در دهه 1990 میلادی مدت‌ها با دوشنبه درگیر جنگ بود که درنهایت با درخواست تاجیکستان برای میانجیگری ایران در این درگیری‌ها، جنگ داخلی این کشور پایان یافت.

با وجود آنکه در گذشته اعضای سازمان همکاری شانگهای معتقد بودند حضور رسمی جمهوری اسلامی ایران در این سازمان باعث درگیری آنها با آمریکا خواهد شد؛ اما در حال حاضر ورق به‌نفع ایران برگشته است. فشارها و تحریم‌های بی‌امان آمریکا علیه چین، روسیه و ایران در سال‌های اخیر باعث شده است این سه کشور برای مقابله با امیال سلطه‌جویانه آمریکا در جبهه‌های مختلف همگرا شوند. اکنون به نظر می‌رسد همچنان با تغییر دولت در ایالات‌متحده روابط پکن و مسکو با واشنگتن بهبود چندانی پیدا نکرده است. از نظر این دو قدرت جهانی، جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا تفاوت زیادی با رئیس‌جمهور سابق دونالد ترامپ ندارد و احتمالا از او بدتر نیز هست.

در چنین شرایطی که کشورها و قدرت‌های جهانی به برداشت‌های جدیدی رسیده‌اند، تهران می‌تواند با استفاده از تغییرات درحال انجام در فضای بین‌المللی، ضمن تنوع‌بخشی به تعاملات خود و کاهش فشارهای آمریکا به عضویت ساختارهایی همانند پیمان شانگهای در‌آید. اعضای شانگهای هم‌اکنون جمعیتی بالغ بر سه‌میلیارد نفر یعنی 42 درصد جمعیت جهان و وسعتی معادل یک‌چهارم خشکی‌های جهان را در اختیار دارند. ماهیت و شیوه‌های عملکرد شانگهای با سازمان‌ها و ائتلاف‌های غربی از ناتو گرفته تا اتحادیه اروپایی متفاوت است اما پتانسیل‌هایی برای انجام اقدامات مشابه را دارد؛ اقداماتی که می‌تواند به‌طور غیرمستقیم و بلندمدت در راستای مقابله با هژمونی آمریکا عمل کند. دولت سیزدهم می‌تواند با عضویت کامل در این سازمان از مزایای سیاسی، امنیتی و اقتصادی سازمان همکاری شانگهای استفاده کند. در حوزه اقتصادی ایران می‌تواند برای تنوع بخشیدن به بازارهای صادراتی از ظرفیت‌های تجاری و اقتصای اعضای شانگهای بهره ببرد. مهم‌تر از همه، سازمان همکاری شانگهای برای اولین‌بار به غرب آسیا نیز نفوذ خواهد کرد. کشورهای آسیای میانه، روسیه، هند و حتی چین نیازمند مسیر زمینی از ایران برای دسترسی به دیگر نقاط جهان هستند. از این‌رو شانگهای می‌تواند محفلی برای سرجمع کردن منافع و اقدامات زیرساختی مشترک در خاک ایران برای بهره‌گیری جمعی کشورهای عضو باشد.

ایران می‌تواند صادرات خود را به این کشورها در زمینه‌های مختلف ازجمله انرژی (شامل نفت، گاز طبیعی و برق) گسترش دهد. نقش ایران در ساخت طرح «یک کمربند و یک جاده» نیز بسیار زیاد است و نقش مهمی را در موقعیت ژئوپلیتیک و مسیرهای مواصلاتی که آسیای مرکزی را از بن‌بست خارج می‌کنند، ایفا خواهد کرد. علاوه‌بر این، ایران می‌تواند با تقویت و توسعه زیرساخت‌های ارتباطی و ارائه حمل‌ونقل بهتر به نقطه اتصال آب‌های آزاد طرح کمربند و جاده تبدیل شود. حضور ایران در سازمان شانگهای می‌تواند نفع همه اعضا را به‌دنبال داشته باشد و منافع متعددی را برای کل سازمان به همراه بیاورد. با توجه به موقعیت منطقه‌ای ایران به‌عنوان کشوری با موقعیت بالای ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک قطعا موقعیت‌های جمعی فراوانی برای همه اعضای سازمان به‌دنبال دارد. ایران کشوری با ظرفیت اقتصادی تجاری و سیاسی فرهنگی بسیار بالا، با هشتاد میلیون جمعیت و میلیون‌ها نفر جوان تحصیلکرده، فرصت‌های بی‌بدیل و گسترده‌ای برای توسعه و ارتقای سازمان به‌وجود می‌آورد. ایران یکی از کشورهای مطرح جهان در حوزه انرژی‌های هیدروکربور و نفت و گاز است. کشورهای عضو شانگهای عموما از روابط خوبی با ایران برخوردار هستند و تهران با هیچ‌یک از اعضای آن اختلاف و مشکلی خاص ندارد. این سازمان برای تعمیق روابط اقتصادی بین اعضا در سال ۲۰۰۳ میلادی توسعه و رشد تجارت بین اعضای خود را به‌عنوان هدف ثبت کرده و آن را جزء وظایف خود قرار داده است. در سال ۲۰۰۴ همکاری‌های حوزه انرژی در دستور کار این سازمان قرار گرفت و در سال ۲۰۰۵ دبیرخانه دائمی این همکاری‌ها در شهر پکن راه‌اندازی شد. همچنین در سال ۲۰۰۶ شورای هماهنگی این سازمان برای تجارت آزادتر ایجاد شد که مقر آن در شهر مسکو پایتخت روسیه قرار دارد. علاوه‌بر این سازمان شانگهای تلاش کرده کمک‌های ضروری در هنگام بلایای طبیعی را در راستای تقویت قدرت نرم خود به کارکردهایش اضافه کند.

حال اگرچه عضویت در سازمان همکاری شانگهای براساس اجماع است، اما پکن و مسکو نیروهای محرک اصلی این سازمان هستند و می‌توانند راه را برای عضویت ایران هموار کنند. رویارویی آمریکا علیه روسیه، چین و ایران، تلفات تحقیرآمیز آن در افغانستان، سوریه و یمن، کاهش نیروهای واشنگتن در عراق، افزایش رد پای چین در غرب آسیا و وضعیت کلی هژمونیک آمریکا باعث تغییر فضا در موازنه قدرت در قاره آسیا شده است. ایران برای استفاده از چنین فضایی باید سیاست خارجی چندجانبه و همه‌جانبه‌نگری را پیگیری کرده و سعی در گسترش همکاری با تمام ظرفیت‌های موجود باشد.

  موانع و آینده سازمان همکاری شانگهای

این سازمان در سال 1996 با اقدامات اولیه پنج کشور (چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان) با نام شانگهای شکل گرفت که در سال 2001 با عضویت دائم ازبکستان در این سازمان نام آن به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر یافت. ساختار سازمان همکاری شانگهای متغیر و همواره رو به رشد بوده است، به نحوی که در ابتدا هدف حل مسائل مرزی، مشکلات امنیتی و مقابله با قدرت نظامی ناتو بود، اما با گذشت زمان اهداف این سازمان به سمت مسائل اقتصادی نیز کشیده شده است.

این سازمان هم‌اکنون فاصله زیادی تا اجرای پروژه‌ای چون سیاست ادغام اتحادیه اروپا دارد. زیرا کشورهای بسیار متفاوتی درون این سازمان هستند که منافع و ساختارهای اقتصادی مختلفی دارند. با این حال سازمان همکاری شانگهای ظرفیتی جدی برای همکاری در حوزه اقتصاد دارد.

موانعی که تا به حال باعث کاهش ظرفیت این سازمان شده است را باید در سه مساله جست‌وجو کرد. سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان یک سازمان چندوجهی با تمرکز بر همکاری‌های امنیتی فاقد یک ماهیت روشن و نیز شفاف است؛ این موضوع باعث شده کارکرد سازمان شانگهای با خلأ مواجه شود. سازمان همکاری شانگهای و هریک از کشورهای عضو آن تلاش چندانی در جهت توسعه روابط این سازمان با سایر کشورها و سازمان‌ها از خود نشان نداده‌اند. این موضوع باعث شده تاملات این سازمان با دیگر کشورها مثبت و روبه‌روشد نباشد. از طرف دیگر به دلیل هویت درحال تکامل سازمان همکاری شانگهای، برخی بازیگران بیرونی در تعامل با آن جانب احتیاط را رعایت می‌کنند.