بمب ساعتی آمریکایی زیرپای افغانستان

سهیل سیدجمالی-سیدمهدی طالبی، گروه بین‌الملل: سربازان آمریکایی با پای خود از افغانستان فرار کرده‌اند؛ مشکل اما تسلیحاتی است که پایی برای گریختن نداشته‌اند. پس از فرار جنجالی نیروهای آمریکایی و ناتو از افغانستان و خوابیدن گردوغبار این واقعه، مساله جدیدی پیش‌روی تحلیلگران و صاحب‌نظران به‌وجود آمده است؛ چه مدل و چه تعداد از تجهیزات و ادوات سنگین، نیمه‌سنگین و سبک ارتش ایالات متحده در خاک افغانستان باقی مانده است و بعد از خروج نیروهای غربی، طالبان با دراختیار گرفتن و کنترل این تجهیزات نظامی، به چه اعمالی می‌تواند دست بزند؟ البته «ژنرال فرانک مک‌کنزی»، فرمانده «سنتکام» می‌گوید بخشی از تسلیحات نیروهای ایالات متحده آمریکا در افغانستان، پیش از خروج آخرین نفرات در نیمه‌شب 31آگوست نابود شده‌اند. تسلیحات مورد اشاره فرمانده سنتکام شاید حتی کمتر از یک‌درصد از آن چیزی باشند که پشت‌سر سربازان آمریکا در افغانستان باقی ‌مانده است.

  معدوم‌سازی تجهیزات نظامی باقی‌مانده در افغانستان

 ژنرال مک‌کنزی اعلام کرده آخرین نیروهای آمریکایی ده‌ها دستگاه خودروی «امرپ»، «هاموی» و «هواپیما» را پیش از خروج از افغانستان نابود کرده‌اند. فرمانده سنتکام به دولتمردان و شهروندان ایالات‌متحده اطمینان داده که این هواپیماها هرگز دوباره پرواز نخواهند کرد. زمانی که دولت ایالات‌متحده تصمیم به ترک فوری خاک افغانستان گرفت و ماه آگوست جایگزین ضرب‌الاجل پیشین شد، مقام‌های آمریکایی انتظار داشتند ارتش افغانستان که ۲۰ سال صرف برپایی و میلیاردها دلار خرج آن شده بود، بتواند دست‌کم تا پایان خروج نیروها برابر طالبان مقاومت کند. علاوه‌بر این تجهیزات، نیروهای آمریکایی سامانه دفاعی «راکت»، «خمپاره» و گلوله‌های توپ موسوم بهC-RAM  را تا آخرین لحظات حضور در فرودگاه کابل عملیاتی نگه داشته بودند. ارتش آمریکا می‌گوید که این سامانه‌های‌ پیچیده را به‌گونه‌ای از کار انداخته و قطعات آن را از هم باز کرده است که دیگر هرگز عملیاتی نخواهد شد. اما سوال بزرگ این است که این ادعاهای ژنرال مک‌کنزی تا چه اندازه حقیقت دارد. گرچه ادعاهای ارتش آمریکا و مک‌کنزی درباره تجهیزات موجود در فرودگاه کابل می‌توانند درست باشند اما تجهیزات بسیاری در افغانستان باقی مانده است که نیروهای آمریکایی اساسا به آنها دسترسی نداشته‌اند. شاید ارتش آمریکا تعدادی هواپیما را در فرودگاه کابل از کار انداخته باشد، اما تعداد زیادی اسلحه‌های تک‌نفره، فناوری‌های الکترونیکی و الکترواپتیکی، دستگاه‌های شناسایی بایومتریک، اتومبیل‌ها و وانت‌بارهای نظامی و حتی اطلاعات محرمانه درباره افغانستانی‌هایی که در تمام مدت 20 سال گذشته با نیروهای ناتو همکاری‌های اطلاعاتی و امنیتی داشته‌اند، امروز در اختیار گروه طالبان است. پس می‌توان با قاطعیت اعلام کرد که امروز نیروهای طالبان، بسیار مجهزتر و قدرتمندتر از 20 سال گذشته هستند. یک مقام آمریکایی که نمی‌خواسته نامش فاش شود به رویترز گفته است: «هرچیزی که توسط ارتش این کشور از بین نرفته باشد اکنون در دست طالبان است.»

  هدایای ارتش آمریکا به طالبان پس از خروج

طبق گزارش بازرس ویژه دولت ایالات‌متحده آمریکا در امور بازسازی افغانستان، تحویل اسلحه از سوی ارتش این کشور به ارتش افغانستان حتی تا تابستان گذشته ادامه داشته است. در این گزارش به‌صراحت عنوان شده که تجهیزات و ادوات نظامی تحویل داده‌ شده در فاصله ۳۰ آوریل تا ۳۰ ژوئن گذشته افزون‌بر ۲۱۲ میلیون دلار بوده است.

تجهیزاتی که از هواپیمای جنگنده سبک تا گلوله‌های آموزشی و یونیفرم‌های نظامیان افغانستان را شامل می‌شده است. همچنین گزارش اداره حسابرسی دولت آمریکا نشان می‌دهد که شبه‌نظامیان طالبان هم‌اکنون حداقل ۳۵۸ هزار و ۵۳۰ قبضه اسلحه جنگی، حدود ۱۲۶ هزار و ۲۹۵ قبضه اسلحه کمری و ۶۴ هزار و ۳۶۳ قبضه مسلسل تیربار در اختیار دارند. براساس این گزارش، گروه طالبان درعین‌حال ۱۶ هزار و ۳۵ دوربین و تجهیزات «الکترواپتیکی» دید در شب به‌همراه ۱۶۲ هزار و ۴۳ دستگاه بیسیم و تجهیزات ارتباط رادیویی را غنیمت گرفته است. نیروهای طالبان همچنین ۱۷۶ قبضه توپ و ده‌ها هزار خودروی نظامی شامل وانت‌بار، کامیون و خودروهای زرهی را نیز در اختیار گرفته‌اند. تصاویر ماهواره‌ای از فرودگاه‌ها و پادگان‌های افغانستان برخی از این تجهیزات سنگین طالبان را به‌خوبی نشان می‌دهند.  به اعتقاد کارشناسان امنیتی، از چنین تجهیزاتی می‌توان برای سرکوب مخالفان داخلی یا مبارزه با رقبای خارجی استفاده کرد. ارتش آمریکا با پایان دادن به عملیات خود در افغانستان در بهار امسال هواپیماها، سلاح‌های سنگین و تجهیزات نظامی پیچیده را جابه‌جا کرد اما نتوانست تجهیزات نظامی اهدایی به ارتش افغانستان را که به‌مدت ۲۰ سال انباشت شده بودند، نابود کرده و یا به آمریکا بازگرداند. جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات‌متحده آمریکا، در جلسه مطبوعاتی در برابر رسانه‌ها به این موضوع اذعان کرد. وی در برابر سوال‌های مکرر خبرنگاران گفت: «ما تصویر واضحی از اینکه وسایل نظامی و دفاعی به کجا رفته، نداریم اما مطمئنا مقدار قابل‌توجهی از آن به دست طالبان افتاده است.»  مقامات دولت فعلی و اسبق آمریکا معتقد هستند که این تجهیزات، تسلیحات و ادوات نظامی برای برخورد با غیرنظامیان استفاده شده و یا به‌ دست گروه‌هایی نظیر داعش خواهد افتاد. البته می‌توان یک سناریوی دیگر را نیز عنوان کرد: این تجهیزات نظامی و فناوری‌های ارتش آمریکا به رقبای این کشور فروخته شوند. چین و روسیه می‌توانند چنین فناوری‌های‌ پیشرفته را از طالبان خریداری کنند و با مهندسی معکوس کردن، بتوانند به دانش ساخت صنایع نظامی آمریکایی دست پیدا کنند. این می‌تواند بدترین گزینه در برابر آمریکایی‌ها باشد.  اما این سناریو در برابر چین و روسیه چندان واقعی نیست، زیرا تجهیزات موجود در افغانستان برای یک گروه شبه‌نظامی زیاد و قابل‌توجه هستند؛ اما به‌هیچ‌عنوان از نظر کمی و کیفی برای پکن و مسکو اهمیتی ندارند. یک مقام آمریکایی به رویترز گفته است عدد و رقم دقیقی درباره تسلیحاتی که طالبان در اختیار گرفته، وجود ندارد؛ اما براساس ارزیابی‌های اطلاعاتی به‌نظر می‌رسد، گروه طالبان اکنون بیش از دو هزار خودروی زرهی و احتمالا چهل وسیله پروازی شامل بالگردهای «بلک‌هاوک»، بالگردهای تجسسی و پهپادهای نظامی «اسکن‌ایگل» را تحت‌کنترل دارد.  مایکل مک‌کاول عضو کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا می‌گوید این اتفاق تهدیدی چشمگیر برای آمریکا و متحدانش ایجاد می‌کند. ایالات‌متحده بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۷، چیزی حدود ۲۸ میلیارد دلار تسلیحات به ارتش افغانستان تحویل داده است که سلاح، راکت، دوربین دید در شب و حتی پهپادهای کوچک برای جمع‌آوری اطلاعات را شامل می‌شود. بااین‌حال تجهیزاتی مانند بالگردهای «بلک‌هاوک» در این مدت بزرگ‌ترین برتری نظامی ارتش افغانستان در برابر طالبان بوده‌اند. آمریکا بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۶، ۲۰۸ فروند وسیله پروازی برای افغانستان فراهم کرده است که درحال‌‌حاضر به نظر می‌رسد برعکس ادعای ژنرال فرانک مک‌کنزی، طالبان تعداد زیادی از این سخت‌افزارهای نظامی را به‌صورت کاملا سالم و قابل استفاده در اختیار دارند.

کدام سلاح‌های رهاشده در افغانستان بی‌خطر و کدام‌ خطرسازند؟

طیف وسیعی از سلاح‌های سنگین و سبک ارتش افغانستان در میانه درگیری‌ها به‌دست گروه‌های مختلف موجود در این کشور یا حتی افراد حقیقی افتاده‌اند. در بخش سلاح‌های سنگین ارتش افغانستان دارای تسلیحاتی قوی مانند تانک، هلیکوپترهای تهاجمی سنگین و حتی جنگنده نبود. این ارتش به‌جای تانک از خودروهای زرهی دارای مسلسل و به‌جای جنگنده از هواپیماهای توربوپراپ سبک در نقش تهاجمی بهره می‌گیرد. به همین دلیل نمی‌توان سلاح سنگین بسیار کارآیی در این کشور یافت. درحالی‌که برای نابودی تانک به‌دلیل حفاظت بالا و همچنین توپ قدرتمند شما نیازمند موشک‌های ضدتانک هدایت‌شونده چندده‌هزار دلاری هستید، خودروهای زرهی مسلح به مسلسل را می‌توانید از فاصله نزدیک یا راکت‌های غیرهدایت شونده چندهزار دلاری نابود سازید.

در حوزه هوایی هواپیماهای تهاجمی سبک در دسترس افغانستان تنها قابلیت انجام عملیات‌های محدود را دارند و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آنها را علیه نیروی هوایی کشورهای همسایه به‌کار گرفت، زیرا این کشورها دارای جنگنده‌های شکاری هستند که به‌راحتی می‌توانند چنین هواگردهایی را ساقط کنند. این مسائل نشان می‌دهد حتی درصورتی‌که ارتش پیشین افغانستان قصد اقدامی علیه کشورهای همسایه را داشت از چنین قدرتی برخوردار نبود. حالا که این ارتش فروپاشیده، این خطر بیش‌ازپیش کاهش‌یافته است، زیرا تسلیحات نیمه سنگین برجای‌مانده در افغانستان بدون پشتیبانی قابلیت استفاده ندارند و هیچ‌گروهی به شمول طالبان نمی‌تواند از این تسلیحات به شکل موثر و رزمی بهره ببرد.

از سوی دیگر بخش قابل‌توجهی از تسلیحات نیمه‌سنگین افغانستان طی جنگ‌های داخلی سال‌های اخیر نابود شده‌اند. بخش بزرگی از این تجهیزات نیز در جریان تحولات چندماه گذشته به‌همراه کاربران‌شان به‌سمت کشورهای همسایه گریخته‌اند. در این زمینه می‌تواند به فرار 50 تا 70 هواگرد به ازبکستان اشاره کرد. قسمت دیگری از این تجهیزات نیز به تسلط کشورهای همسایه افغانستان مانند پاکستان درآمده است. اسلام‌آباد در ازای حمایت‌هایش از طالبان تعداد زیادی از تجهیزات آمریکایی موجود در افغانستان را با قیمت بسیار پایین خریداری کرده و از مسیر مرزهای جنوبی این کشور به داخل خاک خود منتقل ساخته است.

مجموعه عوامل گفته‌شده نشان می‌دهد تسلیحات سنگین و نیمه‌سنگین رهاشده در افغانستان چندان مشکل‌ساز نیستند، مگر آنکه در جنگ‌های داخلی این کشور مورد استفاده قرار گیرند؛ در غیر این صورت این تسلیحات علیه کشورهای دیگر قابل‌استفاده نیستند. مشکل اما به سلاح‌های سبک برجا گذاشته‌شده در افغانستان مربوط است. این سلاح‌ها تنها منحصر به تفنگ نمی‌شود، بلکه بخش بااهمیت‌تر آن دوربین‌های دید در شب است. گروه‌های تروریستی موجود در افغانستان درصورت بروز بی‌ثباتی در این کشور با دستیابی به دوربین‌های دید در شب، جلیقه‌های ضدگلوله سبک و تفنگ‌های اتوماتیک کم‌وزن می‌توانند به‌خوبی نیروهای خود را برای ایجاد بی‌ثباتی در همسایگان افغانستان به‌کار بگیرند. ساده‌ترین کار در این میان حملات ناگهانی و شبانه گروه‌های چندنفره تروریست‌ها به پاسگاه‌های مرزی یا کمین‌گذاری بر سر راه گشت‌های مرزی است. اقداماتی که می‌توانند جوی بسیار امنیتی در مرز با کشورهای همسایه افغانستان ایجاد کنند. گروه‌های تروریستی همچنین می‌توانند چنین سلاح‌های پیشرفته‌ای را برای عوامل خود در کشورهای همسایه ارسال کرده و در داخل کشور موردنظر عملیاتی را ترتیب دهند. عضو این گروه که دارای دوربین دید در شب و اسلحه اتوماتیک پیشرفته و حتی مجهز به صداخفه‌کن است می‌تواند تک‌نفره به یک مرکز دولتی شامل پاسگاه‌های نه‌چندان بزرگ و مهم یا حتی بانک حمله کرده و بدون برجا گذاشتن اثری خاص ضمن کشتن نگهبانان جوی از ترس را ایجاد کند. گروه‌های تروریستی موجود در خاک افغانستان مانند داعش که جسارت قابل‌توجهی دارند می‌توانند با دستیابی به این سلاح‌ها و فروش آن در بازارهای سیاه و قبایل منابع مالی خوبی برای عملیات‌های تروریستی‌شان تامین کنند.

  این تجهیزات می‌توانند علیه چه کشورهایی خطرساز باشند

تجهیزات رهاشده در افغانستان ضمن خطرساز بودن برای هردولتی که در کابل مستقر می‌شود، می‌توانند برای تمام همسایگان این کشور خطرساز باشند؛ برای برخی بیشتر و برای برخی کمتر. سلاح‌های رهاشده در افغانستان این امکان را به طیف وسیعی از گروه‌ها و افراد می‌دهد تا توانایی‌های خود را افزایش دهند. در جامعه قبایلی افغانستان که کینه‌توزی در جامعه همچنان رواج دارد، چنین سلاح‌هایی در پایین‌ترین سطح می‌توانند با تسهیل ترور، راه‌هایی آسان برای از میان برداشتن دشمن شخصی و خونی را در اختیار یک فرد قرار دهد. در سطحی بالاتر از افراد، قبایل با خریداری تسلیحات جدید می‌توانند قدرت خود را دربرابر قبایل رقیب ارتقا دهند. در اینجا شاهد خواهیم بود که قبیله‌ای که سلاح‌های خاصی مانند دوربین‌های دید در شب را تهیه کرده است، اعتمادبه‌نفس بالایی برای مقابله با دشمنانش خواهد داشت و جسورانه‌تر از گذشته دست به تهاجم خواهد زد. در این شرایط شاهد رشد درگیری‌های داخلی و قتل خواهیم بود. این درگیری‌ها که ناشی از بی‌ثباتی فعلی در افغانستان هستند، خود می‌توانند مجددا با تضعیف هرچه بیشتر امنیت و انسجام جامعه به بستری برای افزایش جنایت‌ها تبدیل شوند. قبایل مسلح در این صورت به‌راحتی زیربار فرمان‌های حکومتی نخواهند رفت، آن هم درصورتی‌که حکومت مرکزی در نقاط متعددی از کشور درگیر باشد.

از سوی دیگر گروه‌های تروریستی مانند داعش و جناح‌های تندرو مثل شبکه حقانی که دیدگاه‌هایی تکفیری دارند، به چنین سلاح‌های دست خواهند یافت و در افغانستان علیه رقبای خود و در خارج از این کشور علیه اهداف‌شان به‌کار خواهند برد. در این میان خطرناک‌ترین وضعیت احتمالا دامنگیر هند خواهد شد؛ کشوری که اساسا یک هدف اصلی برای گروه‌های اسلامگرا از طیف ملایم تا افراط‌گراست.

پس از تسلط طالبان بر افغانستان، بخشی از مردم کشمیر که تحت‌فشار شدید دولت هند درحال زندگی هستند، دست به خوشحالی زدند. مقامات طالبان در مصاحبه‌های عمومی از این اقدام صورت‌گرفته در کشمیر تمجید کردند. این تشویق و تمجیدهای ردوبدل شده میان دوطرف نشان‌دهنده آینده سختی است که دهلی‌نو در پیش خواهد داشت. اساسا یکی از دلایل حمایت پاکستان از گروه‌هایی مانند طالبان تاثیرگذاری آنها بر کشمیر است. بخش اعظم جمعیت پاکستان درکنار مرز هند زندگی می‌کنند. اسلام‌آباد پایتخت سیاسی و راولپندی شهری که به اسلام‌آباد چسبیده و مقر ارتش پاکستان است با مرزهای هند از سمت کشمیر تنها 50 کیلومتر فاصله دارند. اگر در دهه‌های گذشته برد راکت‌های توپخانه‌ای مانند کاتیوشا به 40 کیلومتر می‌رسید امروزه برد چنین نمونه‌هایی به 70 تا 100 کیلومتر رسیده‌اند. ارتش هند که در منطقه مرتفع کشمیر مستقر است به‌راحتی می‌تواند با تعداد بالا و هزینه کم از این راکت‌ها برای زیرآتش گرفتن پایتخت سیاسی و مرکز اصلی ارتش پاکستان استفاده کند. به همین دلیل پاکستان در راستای جنگ نامتقارن علیه هند می‌کوشد با تحریک گروه‌های فروملی مانند طالبان، «طالبان پاکستان»، القاعده و سپاه صحابه از آنها برای انجام عملیات در کشمیر تحت‌کنترل هند استفاده کند. حالا با تسلط طالبان بر افغانستان و رها شدن بخشی از نیروهای این گروه از جنگ‌های میدانی، نیروهای رزمی زیادی آزاد خواهند شد. رها شدن این نیروها خطر بزرگی حتی برای خود گروه طالبان در افغانستان خواهد بود پس بهترین راه مشغول‌سازی آن‌ها در جنگی دیگر است. در اینجا این نیروها به‌همراه تجهیزات دید در شب، جلیقه‌های ضدگلوله کم‌وزن و تفنگ‌های اتوماتیک سبک و بیسیم‌های پیشرفته نظامی احتمالا به‌سوی مناطق مرزی پاکستان و هند در سمت کشمیر سرازیر خواهند شد؛ جایی که آنها بانفوذ به مرزهای هند به‌زعم خود می‌توانند علیه کفار و برای آزادی سرزمین‌های اسلامی دست به جهاد بزنند.

  هزینه مالی و جانی ایالات متحده در افغانستان از سال 2001

 ایالات متحده از سال 2001 حدود 83میلیارد دلار آموزش و تجهیزات به نیروهای امنیتی افغان ارائه داده است. تنها در سال جاری، کمک‌های نظامی ایالات متحده به نیروهای افغان 3میلیارد دلار بوده است. برای اینکه بدانیم این جنگ تا چه اندازه هزینه‌بر بوده است باید فاکتورهای متعددی را مورد مداقه قرار دهیم. جنگ‌ها صرفا هزینه‌های جانی سربازان و نیروهای نظامی و تجهیزات‌شان را به‌دنبال ندارند. هزینه‌های جانبی جنگ به لحاظ تدارک، مالیات، آسیب‌های واردآمده به جامعه، اقتصاد، فرهنگ و جان و مال کشور محل جنگ نیز باید محاسبه شوند. خبرگزاری «آسوشیتدپرس» در بررسی هزینه‌های جنگ افغانستان اعلام کرده افغانستان درخصوص هزینه‌های جانی، بیشترین هزینه را پرداخت کرده‌ است. از سال 2001، دست‌کم 47هزار و 245غیرنظامی افغان در این جنگ کشته شده‌اند. این آماری است که دانشگاه «براون» در پروژه‌ای برای تخمین هزینه‌های جنگ افغانستان منتشر کرده است. علاوه‌بر این 72روزنامه‌نگار و 444امدادگر گروه‌های بشردوستانه نیز در جریان این جنگ کشته ‌شده‌اند. دولت افغانستان آمار تلفات جنگ را با هدف ممانعت از اثرات منفی آن، هیچ‌گاه منتشر نکرده است. اما برآوردها نشان می‌دهد بین 66 تا 69هزار سرباز افغان در این جنگ جان خود را از دست داده‌اند. این جنگ همچنین موجب شده 2میلیون و 700هزار تبعه افغان خانه و کاشانه‌شان را ترک کرده و از کشور خارج شوند که بیشترشان راهی کشورهای ایران، پاکستان و کشورهای اروپایی شده‌اند. علاوه‌بر این تعداد، چهارمیلیون افغانستانی نیز در داخل کشور خودشان آواره شده‌اند. این آمار زمانی دردناک می‌شود که بدانید جمعیت کل افغانستان 38میلیون نفر است. در ادامه تحقیقات دانشگاه براون، برآورد شده است که جنگ افغانستان روزانه ۳۰۰میلیون دلار برای آمریکا خرج برداشته و سرانه آن به‌ازای هر افغان معادل ۵۰هزار دلار بوده است. درمورد تلفات نیروهای آمریکایی، آنچنان که گزارش‌ها نشان می‌دهد حدود 2هزار و 442تفنگدار آمریکایی در افغانستان کشته‌شده و تعداد 20هزار و 666نفر نیز مجروح شده‌اند. در گزارش پنتاگون درج شده که 3هزار و 800نفر از نیروهای شرکت‌های امنیتی خصوصی که ازسوی ارتش آمریکا در افغانستان به خدمت گرفته شده ‌بودند نیز کشته شده‌اند. کشورهای عضو ناتو نیز در این جنگ تلفات داشته‌اند و درطول 20سال گذشته، تعداد هزار و 144نیروی نظامی از 40کشور عضو ناتو در افغانستان جان خود را از دست داده‌اند.