آموزش عالی افغانستان در پرده‌ای از ابهام

ندا اظهری، مترجم: افغانستان یکی از جوان‌ترین کشورهای دنیاست و وجود یک سیستم آموزش عالی باکیفیت برای افزایش رشد اقتصادی و توسعه دموکراتیک در آن از ارکان اساسی در این کشور به‌شمار می‌رود. اختلافات فرهنگی و قومی و سال‌ها درگیری و بی‌ثباتی در افغانستان، مانع دسترسی برابر در سطح جامعه به آموزش به‌ویژه برای زنان و دختران این سرزمین شده است. این کشور سال‌هاست در جنگ داخلی یا با دولت‌های متخاصم است و مدتی با خارج شدن آمریکایی‌ها، بحث ورود و تسلط طالبان به افغانستان مطرح شده بود که در روزهای گذشته این اتفاق رخ داد و هرج‌ومرج‌هایی را در این کشور رقم زد. در این راستا به بررسی وضعیت آموزش‌عالی این کشور و جایگاه دانشگاه‌های آن پرداخته‌ایم.

در سال‌هایی که افغانستان در جنگ سپری کرد، ناآرامی‌های موجود در کشور، سیستم آموزش عالی و دانشگاهی را هم به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده به‌طوری که دانشگاه‌ها از ثبات بالایی برای آموزش و پیشرفت در زمینه‌های علمی برخوردار نبوده‌اند. به‌طورکلی، در این کشور به آموزش عالی در رده‌های بالای دانشگاهی توجه چندانی نمی‌شود اما در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای پیشرفت در این زمینه صورت‌ گرفت  که تا حد زیادی به کمک‌های خارجی وابسته بود. داشتن منابع ناچیز و زیرساخت‌های ضعیف باعث شده تا سیستم آموزش عالی ترویج‌شده در این کشور با نظام سنتی و مذهبی این کشور مطابقت نداشته باشد. البته باید دقت کرد که سطح آموزش ارائه‌شده در این کشور بسیار پایین است.

  وضعیت دانشگاه‌ها

جمعیت فعلی افغانستان به بیش از 39 میلیون نفر می‌رسد که نسبت به جمعیتی که دارد، شمار تحصیلکرده‌های دانشگاهی در این کشور پایین است. وزیر آموزش عالی این کشور طی سال‌ها تلاش کرد تا بتواند با راهکارهایی آمار ثبت‌نام دانشجویان دانشگاه‌ها را افزایش دهد. طی سال‌های گذشته، تلاش‌های پیاپی باعث شد شمار دانشجویان ثبت‌نام شده در دانشگاه‌های این کشور بین سال‌های 2011 تا 2014 با رسیدن به 153 هزار و 314 نفر به دو برابر برسد. دولت این کشور تعداد دانشجویان این کشور را تا پایان سال 2015 با توجه به دو برابر شدن آن، حدود 115 هزار نفر اعلام کرده است. اما کمبود بودجه بخش آموزش عالی مانع از ساخت تجهیزات لازم برای آماده‌سازی زیرساخت‌های دانشگاهی به‌منظور بالا بردن شمار دانشجویان شده است. بسیاری از تجهیزات این مراکز آموزشی هنوز هم به ارتقا نیاز دارند تا بتوان دانشگاه‌ها را برای جذب دانشجوی بیشتر مجهز کرد. یکی از نقص‌های بزرگی که در دانشگاه‌های این کشور وجود دارد، کمبود آزمایشگاه‌های عملیاتی برای دانشجویان است تا آنها بتوانند در چنین فضاهایی به تحقیق و آزمایش بپردازند. به‌عنوان مثال، دانشجویان رشته فیزیک دانشگاه کابل در سال 2013 آزمایشگاهی در اختیار نداشتند تا در آن بتوانند کار کرده و آزمایش کنند.

  شمار دانشگاه‌های افغانستان

درحال حاضر حدود 63 دانشگاه به همراه برخی موسسات خصوصی در این کشور مشغول به فعالیت هستند و در مجموع به حدود 97 مرکز آموزشی می‌رسد که در رشته‌های مختلف دانشجو می‌پذیرند. در این میان، رشته‌های حقوق در 42 دانشگاه، علوم سیاسی در 36 دانشگاه، علوم کامپیوتر در 35 دانشگاه، بازرگانی و کسب‌وکار در 32 دانشگاه، اقتصاد در 30 دانشگاه، مهندسی در 28 دانشگاه، علوم اداری در 20 دانشگاه، روزنامه‌نگاری در 17 دانشگاه و به ترتیب رشته‌های علوم انسانی، پزشکی، ‌آی‌تی، مدیریت، آموزش، فناوری، کشاورزی، جامعه‌شناسی، امور مالی و بانکداری، سلامت، آموزش فیزیکی، علوم طبیعی، دندانپزشکی، ارتباطات، هنر، بازاریابی، پرستاری، روانشناسی، گردشگری، میهمانداری، معماری، حسابداری، حمل‌ونقل، علوم نظامی، ریاضیات، روابط بین‌الملل، فرهنگ‌شناسی، داروسازی، فیزیک، بیولوژی و پزشکی جزء رشته‌های دیگری هستند که در دانشگاه‌های افغانستان تدریس می‌شوند. کابل به‌عنوان پایتخت افغانستان با داشتن 43 دانشگاه، بالاترین تعداد دانشگاه‌های این کشور را به خود اختصاص داده است و بعد از آن، جلال‌آباد با 5 دانشگاه، قندهار، خوست و مزارشریف هم هرکدام با 2 دانشگاه در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

  جایگاه افغانستان در رده‌بندی‌های جهانی

دانشگاه‌های افغانستان در رده‌بندی‌های برتر جهانی جایگاه خاصی را به خود اختصاص نداده‌اند و این نشان از آن دارد که آموزش عالی این کشور راه زیادی را باید برای بهبود و ارتقای سطح کیفی آموزش و دانشگاه‌ها بپیماید تا بتواند مقبولیت جهانی را کسب کند. طبق گزارش webometrics، دانشگاه کابل، برترین دانشگاه افغانستان به‌شمار می‌رود و بعد از آن دانشگاه آمریکایی افغانستان، دانشگاه پلی‌تکنیک کابل، دانشگاه مولانا و دانشگاه ننگرهار در رده‌های دوم تا پنجم برترین دانشگاه‌های افغانستان قرار گرفته‌اند. در این میان اگر به رده‌های جهانی همین دانشگاه‌ها نگاهی بیندازیم خیلی چنگی به دل نمی‌زنند به‌طوری‌که دانشگاه کابل که در رده نخست دانشگاه‌های این کشور قرار دارد، در رتبه‌بندی جهانی رده 6084 را از آن خود کرده است. همچنین دانشگاه آمریکایی افغانستان در رده 6629، دانشگاه پلی تکنیک کابل در رده 8634، دانشگاه مولانا در رده 11504 و دانشگاه ننگرهار در رده 12089 جا خوش کرده‌اند.

تلاش برای برابری‌های جنسیتی

طبق گزارش‌های رسیده از وزارت آموزش عالی افغانستان، شمار دانشجویان زن در دانشگاه‌های این کشور بین سال‌های 2008 تا 2014 حدود سه برابر شده و به 30 هزار و 467 نفر رسید اما با وجود این، هنوز هم تعداد زنان در دانشگاه‌های افغانستان یک‌پنجم کل دانشجویان دانشگاه‌هاست. بخشی از افزایش تعداد دانشجویان دانشگاه‌ها را می‌توان به «مدارس شبانه» نسبت داد که دسترسی کارگران و مادران جوان را به آموزش‌های دانشگاهی افزایش می‌دهد. اینکه دانشجویان بتوانند از شیفت شب به‌عنوان فضایی محدود استفاده کنند، فرصتی برای گروهی از دانشجویان محسوب می‌شود. البته شیفت شب طرفداران بسیاری پیدا کرده و در سال 2014 حدود 16 هزار و 198 نفر در آن ثبت‌نام کردند درحالی که دو سال پیش از آن، تنها 6 هزار و 616 نفر در این شیفت ثبت‌نام کرده بودند. در سال 2014 تنها 1952 نفر از دانشجویان شیفت شب که 12 درصد از کل دانشجویان را تشکیل می‌دادند، زن بودند. اما در حالت کلی، تا سال 2015 حدود 30 درصد از دانشجویان دانشگاه‌های افغانستان را زنان تشکیل می‌دادند. درست است که از سال 2010 آمار دانشجویان زن در دانشگاه‌های این کشور افزایش یافته اما هنوز هم روند جذب دانشجویان مرد در مقایسه با زن سریع‌تر است که یکی از دلایل عمده آن، در دسترس نبودن زیرساخت‌های مناسب ازجمله کمبود محل اقامت مناسب برای دانشجویان زن در این کشور است.

به گزارش universityworldnews، با تلاش دولت و خیران، بین سال‌های 2013 تا 2016 خوابگاه‌هایی برای حضور دانشجویان زن احداث شد تا دانشگاه‌ها بتوانند از آن پس جذب دانشجویان زن را افزایش دهند. گزارش‌ها نشان می‌دهد تعداد کل دانشجویان زن در سال 2016 به بیش از 45 هزار نفر رسید که 22.8درصد کل دانشجویان دانشگاه‌های افغانستان را تشکیل می‌دادند. وزیر آموزش عالی این کشور تلاش کرد تا این آمار را تا سال 2020 به 25 درصد برساند. چالش‌های ورود زنان به آموزش عالی بسیار زیاد است و به سال‌ها قبل برمی‌گردد که بخش زیادی از آن، تعداد کم ورودی دانش‌آموزان دختر به مدارس بوده است. بنابراین، این مشکل باید در زیرساخت‌های اولیه حل‌وفصل شود تا بتوان در سطح آموزش عالی دانشگاهی به نتیجه مطلوب دست یافت. از سوی دیگر، خانواده‌های افغانستانی تمایل بیشتری به هزینه برای تحصیل فرزندان پسر خود در مقایسه با دختران دارند و این تا جایی بود که در برهه‌ای، حدود 90 درصد دانش‌آموزان این کشور را پسران تشکیل می‌دادند. اما برای حل این چالش، بسیاری از خیران دست به کار شدند و تحصیل دختران را در مقاطع دبیرستان رایگان کردند تا آمار دخترانی که وارد دانشگاه‌ها می‌شوند، افزایش یابد. علاوه‌بر این، مشکلات سلامت روان دانشجویان را هم می‌توان به‌عنوان دلیلی دیگر عنوان کرد. حدود 40 درصد از دانشجویان از اختلال استرس پس از حادثه، افسردگی یا اضطراب رنج می‌برند که این امر منجر به کاهش عملکرد دانشجویان در دانشگاه، اخراج و حتی خودکشی آنها شده است. این چالش‌ها در زنان دو برابر مردان است. دولت سابق افغانستان قرار بود در دو دانشگاه به‌صورت پایلوت کلینیک‌های سلامت روان راه‌اندازی کند تا دانشجویان بتوانند در آنها درمان شوند. در بسیاری از گروه‌های افغانستان، موافقت نسبت به برقراری برابری جنسیتی بین مردان و زنان در آموزش عالی و فرصت‌های شغلی وجود دارد. اکنون بیش از نیمی از جمعیت افغانستان زیر 23 سال سن دارند و این نشان می‌دهد که چالش‌های برابری جنسیتی باید در چند سال آینده کمتر شود.

  خودمختاری مالی بیشتر برای دانشگاه‌ها

هدف اصلی وزارت آموزش عالی افغانستان اعطای خودمختاری مالی به دانشگاه‌ها بود. تا سال 2015، دانشگاه‌های این کشور حق دریافت شهریه یا حفظ درآمد را به خودی خود نداشتند و این باعث می‌شد، هیچ دانشگاهی مالکیت مالی نداشته باشد. این درحالی است که دانشگاه‌های افغانستان به‌طور متوسط 49 درصد از بودجه خود را از محل درآمد و هدایای خود به دست می‌آورند. هدف از اجرای این اصلاحات تقویت حوزه کارآفرینی و بهبود روابط میان صنعت و دانشگاه بود. طبق پیشنهاد وزارت آموزش عالی افغانستان، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی می‌توانستند بودجه‌های به‌دست‌آمده از فعالیت‌های کارآفرینانه مانند تحلیل داروها را که از سوی دانشکده داروسازی دانشگاه کابل کسب کرده بودند، نزد خود نگه دارند. آنها همچنین می‌توانستند درآمد حاصل از واحدهای شبانه و کمک‌های خیرین و فارغ‌التحصیلان را نیز نگهداری کنند. همچنین قرار بر آن بود که بتوانند بنیادهایی ایجاد کنند که برای پروژه‌های بزرگ سرمایه جمع کنند.

خروجی پژوهشی

به گزارش Web of Science، دانشمندان افغانستانی در سال 2014 تنها 1.4 نشریه به ازای هر یک میلیون نفر تولید می‌کردند که پایین‌ترین حد در نوع خود در آسیای جنوبی به‌شمار می‌آمد. این درحالی است که متوسط جهانی تولید نشریه‌های علمی در دنیا 176 نشریه به ازای هر یک میلیون نفر است. تعداد مقالات تولیدشده در افغانستان از 7 به 44 مقاله بین سال‌های 2005 تا 2014 افزایش یافته است. برخی مقالاتی که بین سال‌های 2008 تا 2014 تولید شده‌اند، با نویسندگان خارجی هم همکاری شده است که در این میان، بیشترین شرکای مقاله‌نویسی در دانشگاه‌های افغانستان را آمریکایی‌ها تشکیل می‌دادند که تعداد آنها به 97 مقاله می‌رسید. بعد از آن انگلیس با 52 مقاله، پاکستان با 29 مقاله و مصر و ژاپن هم هرکدام با 26 مقاله در این مسیر با دانشمندان افغانستانی همکاری داشته‌اند.

  نگرانی از وضعیت آموزش عالی با ورود طالبان

به گزارش sciencemag، تسلط کامل طالبان بعد از خروج کامل نیروهای آمریکایی از افغانستان ترس و وحشت و اضطراب زیادی را بین میلیون‌ها شهروند این کشور حاکم کرده است. در این میان، فعلا تمام مراکز آموزشی ازجمله دانشگاه‌ها به‌دنبال ترس از جنگ و آشوب در کشور تعطیل شده‌اند. بسیاری از دانشجویان معترض هم عنوان کرده‌اند که پذیرش‌ها و ادامه تحصیل آنها در دانشگاه‌ها به دلیل ناامنی‌های روزافزون غیرممکن شده است. محققان افغانستانی گروه دیگری هستند که به‌شدت نگران امنیت خود و آینده علمی کشورشان هستند. به دنبال تلاش‌های متعددی که طالبان برای نابود کردن برخی محققان افغانستانی برای همکاری با آمریکایی‌ها داشت، درحال حاضر، محققان این کشور نگران امنیت خود هستند و بسیاری از آنها به فکر مهاجرت از کشور افتاده‌اند تا به همکاران خود در خارج از کشور بپیوندند. در این میان به‌ویژه محققان و دانشمندانی که با محققان آمریکایی همکاری داشته‌اند، به دلیل ترس از جان خود و خانواده‌هایشان مجبور به ترک افغانستان شده‌اند و هیچ امیدی به زنده ماندن در این کشور ندارند. بسیاری از مقامات آمریکایی و اروپایی در تلاشند تا این گروه از دانشمندان را از افغانستان خارج کنند. در 18 آگوست بیش از 2500 محقق و دانشمند درخواستی را امضا کردند تا بنابرآن، محققان و دانشمندان افغانستانی بتوانند از کشور خارج شوند.

  استقبال کشورهای همسایه از دانشجویان افغانستانی

با تسلط طالبان بر شهرهای افغانستان، بسیاری از دانشجویانی که امید به ادامه تحصیل در این کشور را از دست داده‌اند، به فکر مهاجرت از این کشور افتاده‌اند تا بتوانند آرزوهای خود را در کشوری دیگر دنبال کنند. این درحالی است که برخی کشورهای همسایه برای استقبال از آنها و جذب دانشجویان افغانستانی اعلام آمادگی کرده‌اند و تسهیلاتی چون تمدید ویزا، بورسیه و تسهیلات دانشگاهی را در اختیار این گروه از دانشجویان قرار داده‌اند.