الگوهای مالیات بر مجموع درآمد در جهان

به گزارش «فرهیختگان»: مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش مفصلی به معرفی الگوهای تعریف، محاسبه و اخذ مالیات بر مجموع درآمد(اشخاص حقیقی) در جهان پرداخته است. در این گزارش آمده است در نظام مالیات بر مجموع درآمد(برخلاف نظام مالیاتی کنونی ایران که مبتنی‌بر اخذ جداگانه مالیات از پایه‌های مختلف درآمدی است) مالیات همه منابع درآمدی اشخاص حقیقی در پایان سال با نرخ مشخص و پس از لحاظ معافیت پایه، هزینه قابل قبول و اعتبار مالیاتی محاسبه و اخذ می‌شود.  به‌طور کلی شیوه‌های تعریف، محاسبه و اخذ مالیات بر مجموع درآمد اشخاص حقیقی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود که عبارتند از: «الگوی فراگیر، الگوی دوگانه و الگوی هموار.» تمایز این الگوها در برخورد یکسان یا متفاوت با درآمد ناشی از کار و درآمد ناشی از سرمایه، نرخ تصاعدی یا هموار و تعدد معافیت‌ها و هزینه‌های قابل قبول است.

در الگوی مالیات بر مجموع درآمد فراگیر برخورد یکسانی با کار و سرمایه صورت می‌گیرد و همه درآمدهای مودی ـ بدون توجه به منشأ و نوع آن ـ مشمول مالیات با نرخ‌های تصاعدی می‌شود؛ در این الگو معمولا معافیت‌ها و تخفیفات متنوع و گسترده‌ای وجود دارد. الگوی فراگیر از نظر تحقق کارایی اقتصادی به دلیل نرخ تصاعدی و معافیت‌های متعدد چندان مطلوب نیست ولی عدالت عمودی(بازتوزیع) به نحو مطلوبی در این الگو تحقق می‌یابد. همچنین از نظر سادگی نیز، جزء الگوهای پیچیده ارزیابی می‌شود.

در الگوی مالیات دوگانه، رفتار متفاوتی با کار و سرمایه صورت می‌گیرد؛ به این نحو که معمولا یک مالیات تصاعدی بر درآمد ناخالص نیروی کار وضع می‌شود و یک مالیات بر مجموع درآمد با نرخ ثابت نیز بر همه منابع درآمدی فرد اعم از کار و سرمایه وضع می‌گردد. به بیان دیگر در الگوی دوگانه، نیروی کار مشمول مالیات مضاعف می‌شود و دو بار مالیات می‌پردازد. در این الگو، کارایی بیش از الگوی فراگیر تامین، ولی عدالت افقی به علت تفاوت در نرخ مالیات بر درآمدهای کار و سرمایه تا حدی نقض می‌شود. اهداف عدالت عمودی و سادگی نیز در الگوی دوگانه در حد متوسطی محقق می‌شوند.

در الگوی مالیات هموار یک مالیات تک‌نرخی نسبتا پایین بر همه منابع درآمدی شخص حقیقی وضع می‌شود. در این الگو نیز برخورد یکسانی با درآمدهای ناشی از کار و سرمایه صورت می‌گیرد. برخی از انواع مالیات هموار دارای معافیت پایه هستند و یک نوع آن نیز دارای اعتبار مالیاتی پایه(درآمد پایه همگانی) است. الگوی مالیات هموار، الگویی ساده(با کمترین پیچیدگی) است که اهداف کارایی و عدالت افقی را محقق می‌کند؛ چنانچه این الگو با اعتبار پایه قابل توجه همراه باشد عدالت عمودی(بازتوزیع) را نیز در حد مطلوبی تامین می‌کند. شایان ذکر است که کشورهای مختلف در مقام اجرا با تغییرات جزئی یا مستثنی کردن موارد محدودی، از مرزبندی تعاریف الگوهای سه‌گانه فوق اندکی فاصله می‌گیرند، ولی به‌طور کلی می‌توان آنها را در همان سه دسته تقسیم‌بندی کرد. در پایان گزارش بازوی پژوهشی مجلس آمده است ضروری است الگوی مالیاتی به نحوی بازطراحی شود که تمام اهداف مالیاتی تا حدی پوشش داده شود. یک الگوی مالیاتی مطلوب علاوه‌بر تامین برابری، کارایی و سادگی، مانع فرار مالیاتی می‌شود و همه منابع درآمدی را شناسایی می‌کند. جهت طراحی یک الگوی مالیاتی باید درخصوص اموری چون مدل مالیات‌ستانی، مودی(واحد) مالیاتی، تعریف و محاسبه درآمد(پایه‌های مالیاتی)، نرخ‌های مالیاتی، مساله تورم و آثار آن، تعیین معافیت‌ها، هزینه‌های قابل قبول و اعتبارات مالیاتی، نحوه ارتباط مالیات بر مجموع درآمد و الگوی رفاهی، تمکین و مدیریت مالیاتی، فرآیند اصلاح الگو تصمیم‌گیری شود.  چند مورد از ملاحظات طراحی مالیات بر مجموع درآمد با توجه به شرایط خاص اقتصادی و سیاسی ایران، به اختصار تشریح می‌شود.

1 لزوم تناسب پیچیدگی مالیات بر مجموع درآمد با زیرساخت نهادی ایران

اولین موضوع نیازمند بررسی، میزان نظم اجتماعی و چابکی الگوی اداری و بروکراسی کشور است. معموالا کشورهای درحال توسعه دارای نظم اجتماعی پایین‌تری نسبت به کشورهای توسعه یافته هستند. این موضوع را می‌توان از شاخص‌هایی چون میزان شفافیت قوانین، میزان شفافیت مالی و شفافیت تصمیم‌گیری نهادهای حاکمیت، میزان خلأهای قانونی، شاخص سهولت کسب‌وکار، ضمانت اجرایی قوانین، تعداد پرونده‌های قضایی و مدت زمان رسیدگی به شکایات حقوقی و مالیاتی در قوه قضائیه و قوه مجریه متوجه شد.

2 لزوم تناسب پیچیدگی مالیات بر مجموع درآمد با سطح فرهنگ مالیاتی و تمکین مالیاتی

 دومین مساله سطح فرهنگ مالیاتی و تمکین مالیاتی در کشورهای درحال توسعه ازجمله ایران است. در کشورهای توسعه یافته اهمیت مالیات و پرداختن مالیات در میان شهروندان مساله‌ای جا افتاده است. در این کشورها از سنین کودکی از طریق کتب درسی و غیردرسی، تبلیغات گوناگون و حتی برنامه‌های مرتبط با کودکان، اهمیت و فواید پرداختن مالیات در افراد جامعه نهادینه می‌شود. به همین دلیل تمکین مالیاتی در این کشورها نیز بالاست اما در کشورهای درحال توسعه همچون ایران، ضرورت پرداخت مالیات به خوبی تبیین نشده است. همچنین مردم اطلاعات دقیق و درستی از قوانین مالیاتی و نرخ‌های مالیاتی در این کشورها(ازجمله ایران) ندارند و سطح آگاهی مالیاتی نیز پایین است.

3 لزوم توجه به مساله تورم

 سومین مقوله‌ای که توجه به آن ضروری است، مقوله تورم و شوک‌های قیمتی در ایران است. در اقتصاد ایران تورم به پدیدهای رایج و تقریبا همیشگی تبدیل شده و از نظر نرخ تورم جزء 10 کشور با تورم بالا در جهان محسوب می‌شود. علاوه‌بر تورم همیشگی، شوک‌های قیمتی در هر دهه در اقتصاد ایران رخ می‌دهد. در اثر این شوک‌های تورمی، قیمت کال‌ها و دارایی‌های سرمایه‌ای همچون خودرو، املاک تجاری و مسکونی، طلا و ارز، چند برابر می‌شود. در این شرایط صاحبان دارایی و کالاهای سرمایه‌ای، ثروت‌شان چند برابر می‌شود و شکاف طبقاتی افزایش می‌یابد. توجه به این موضوع در طراحی الگوی مالیاتی از این رو ضروری است که می‌توان با ابزارهای مالیاتی از شدت شوک‌های تورمی کاست. بدین منظور باید فعالیت‌های مضر اقتصادی مشمول نرخ‌های مضاعف شوند تا از جذابیت آنها کاسته شود. به عبارتی پایه مالیاتی باید گسترش یابد و بسیاری از درآمدهای معاف از مالیات در مالیات بر مجموع درآمد گنجانده شود. اعمال مالیات بر فعالیت‌های اختلال‌زا و سوداگری در کالاهای بادوام، موجب کاهش تقاضا و کاهش سرعت گردش پول در بازار مدنظر می‌شود و درنتیجه تقلیل‌دهنده شوک‌های قیمتی در بازار مدنظر است.