ندا اظهری، مترجم: در قاره آفریقا با تمام چالش‌هایی که هست، همچنان این امیدواری وجود دارد که دانشگاه‌های نسل بعدی بتوانند مهندسان، پرسنل پزشکی، معلمان، مدیران بازرگانی و مدیران امور دولتی را تربیت کنند تا باعث رونق‌بخشی اقتصاد منطقه شوند. اما بودجه بسیار پایین و عدم‌تطابق میان مدارک تحصیلات عالیه و فرصت‌های شغلی، تاکنون سرعت حرکت در مسیر نوآوری و فناوری را در این قاره کمتر کرده است در سال‌های اخیر، دانشگاه‌ها توانسته‌اند مانند یک شتاب‌دهنده عمل کرده و مراکز استارتاپی را رشد دهند.

به‌طور متوسط، حدود یک درصد از تولید ناخالص داخلی در قاره آفریقا صرف آموزش عالی می‌شود؛ اگرچه برخی کشورها کمتر از 0.1 هزینه می‌کنند. به‌عنوان مثال، در سال 2018، در میان 13 کشور جامعه اقتصادی ایالت‌های غرب آفریقا، سییرالئون سهم 3/3 درصدی از GDP را در اختیار داشت که بالاترین هزینه‌کننده در آموزش عالی به شمار می‌رود. پس از آن، بورکینافاسو 1.8 درصد، سنگال1.5 درصد و گامبیا، گینه و لیبریا 0.5 درصد یا کمتر را به خود اختصاص می‌دهند. در همین دوران، کشورهای منطقه آفریقای مرکزی و شرقی، شامل اتیوپی 2.3 درصد از تولید ناخالص داخلی، کنیا 0.7، روآندا 0.6 و اوگاندا 0.3 درصد از سهم خود را صرف آموزش عالی کرده‌اند. بسیاری از دانشگاه‌های دولتی در آفریقا درحال حاضر با مشکلات بودجه‌ای دست به گریبان‌ هستند که بیشتر آنها به جای سرمایه‌گذاری در تجهیزات یا تحقیق و توسعه، با حقوق و دیگر هزینه‌های جاری جذب می‌شوند. محققان براین باورند که به دلیل پایین بودن سطح ثبت‌نام دانشجویان علوم و مهندسی، سرمایه انسانی ماهر و مهارت‌دیده به اندازه کافی وجود ندارد و دانشجویان کمتری در رشته‌های کشاورزی، علوم طبیعی، مهندسی و علوم بهداشت در مقایسه با علوم اجتماعی، مطالعات تجاری، علوم انسانی و هنر ثبت‌نام می‌کنند.

استارتاپ‌های آفریقایی در رده‌های بالای جهانی

با افزایش تعداد کشورهای آفریقایی ازجمله اکوسیستم‌های استارتاپی که جزء 100 اکوسیستم برتر دنیا به شمار می‌روند، دانشگاه‌های این قاره می‌توانند از این قابلیت به‌عنوان موتوری قدرتمند برای اشتغالزایی و رشد اقتصادی به‌ویژه با افزایش شدت همه‌گیری استفاده کنند. رشد اکوسیستم‌های استارتاپی فناوری موضوعی است که در مرکز پژوهش و نقشه اکوسیستم استارتاپی جهان در قاره آفریقا نشان داده شده است. شاخص اکوسیستم استارتاپی جهانی به بررسی اکوسیستم‌هایی براساس سه شاخص شامل تعداد استارتاپ‌ها (کمیت)، کیفیت و محیط تجاری آنها می‌پردازد. به نظر می‌رسد مسیر اکوسیستم استارتاپ‌های آفریقا درحال حرکت است. در این میان، 14 کشور آفریقایی در جمع 100 اکوسیستم استارتاپی برتر جهان قرار دارند؛ آفریقای جنوبی در رتبه 48، کنیا رتبه 61، نیجریه 63، روآندا 96، مصر 70، موریس 73، غنا 81، تونس 82، کیپ‌ورد 87، سومالی 94، مراکش 95، اوگاندا 97، نامیبیا 99 و اتیوپی در جایگاه 100 اکوسیستم‌ استارتاپی قرار دارند. این اولین‌باری است که یک کشور آفریقایی جزء 50 کشور برتر قرار گرفته است، به‌طوری که آفریقای جنوبی با چهار پله ارتقا، رتبه 48 جهان را از آن خود کرده است. از دیگر موارد چشمگیری که در زمینه مراکز استارتاپی در آفریقا شاهد آن هستیم، می‌توان به آفریقا و مصر اشاره کرد که با 11 پله صعود، رده 70 و نیجره با پنج پله صعود در رده 63 جهان از نظر مراکز استارتاپی قرار گرفته‌اند. سومالی با جایگاه نودوچهارم، نمونه بارز دیگری از شکوفایی نوآوری استارتاپی در شرایط اقتصادی دشوار است.

کارشناسان عنوان کرده‌اند این کشورهای آفریقایی با توجه به وضعیت اقتصادی دشواری که داشته‌اند، با تلاش بخش دولتی و فعالیت چشمگیر کارآفرین‌های محلی توانسته‌اند کیفیت نوآوری‌های خود را بالا برده و درنهایت از این طریق، بسیاری از بزرگ‌ترین مشکلات این کشور را حل کنند. شرایط این کشورها به حدی دشوار بود که شاید کمتر کسی تصور می‌کرد کشوری مانند سومالی با وضعیت چالش‌برانگیزی که پیش‌رو دارد، توانسته باشد این اندازه رشد کرده و اکوسیستم استارتاپی پرتحرک و فعالی را ایجاد کند. با بررسی شهرهای آفریقایی، می‌توان مشاهده کرد «لاگوس» در شهر نیجریه درحال حاضر بعد از تغییر جایگاه خود نسبت به رده صدوسی‌وششم نایروبی و کنیا، در رده صدوبیست‌ودوم قرار گرفته است. قاهره مصر هم با ارتقای رتبه 21 پله‌ای در رده صدوهشتادم جهان جای گرفته است.

درحالی که مناطق شرقی، شمالی، جنوبی و غربی آفریقا هم در این شاخص‌ها مدنظر قرار گرفته‌اند، آفریقای مرکزی نماینده‌ای در این رده‌بندی‌های استارتاپی ندارد. چهار کشور کنیا، آفریقای‌جنوبی نیجریه و اوگاندا نیز در نقشه نوآوری کروناویروس جهانی قرار گرفته‌اند که طبق آن، کشورها براساس نوآوری‌ها و راه‌حلی‌هایی رده‌بندی می‌شوند که از طریق آنها به مقابله با کروناویروس رفته‌اند. آژانس اتحادیه توسعه آفریقایی با همکاری شورای پژوهش‌های علمی و صنعتی آفریقای جنوبی و دانشگاه «استلنبوش» مرکزی را به‌منظور ارزیابی و تجاری‌سازی نوآوری‌های تولید داخل و در سطح قاره آفریقا راه‌اندازی کرده‌اند.

مقاومت و ضعف کشورهای آفریقایی

آن دسته از کشورهای آفریقایی حاضر در این شاخص‌ها، رشدی را نشان می‌دهند که می‌توان آن را در سراسر اکوسیستم‌های استارتاپی آفریقا مشاهده کرد. «چوکو»، یکی از تحلیلگران پژوهشی که تفکری انگلیسی دارد، در قالب فعالیت یک سازمان پژوهشی، روی نوآوری و فناوری بازارهای درحال ظهور متمرکز شده است. او موسس پورتال استارتاپ و مرکز فناوری پژوهشی Techative در نیجریه است. دلایل بیشتر برای ظهور آفریقا در دنیا به‌عنوان یکی از مراکز فعال در حوزه اکوسیستم استارتاپی این است که هشت استارتاپ آفریقایی واقع در اتیوپی، زیمبابوه، نیجریه، غنا و کنیا از سوی انجمن اقتصاد جهانی به‌عنوان سردمداران و پیشگامان فناوری در سال 2021 شناخته شده‌اند.

چوکو معتقد است درحالی که بسیاری از شرکت‌های آفریقایی هنوز هم درحال پیدایش هستند، در پنج سال گذشته از استارتاپ‌های فناوری ظهور کرده و به دنبال جذب سرمایه‌گذاران جهانی هستند که روی شرکت‌های آفریقایی شرط‌بندی‌های بزرگی انجام دهند. به گفته او، اکوسیستم‌های استارتاپی آفریقا هنوز درحال بالغ شدن هستند که فرصت‌هایی را برای بازگشت سرمایه تامین‌شده از سوی سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کند. شهری‌سازی، بالارفتن جمعیت جوانان آفریقایی و افزایش نفوذ اینترنت در میان آنها، شرایط را برای گسترش بیشتر این حوزه فراهم می‌کند. از سوی دیگر، کاهش هزینه‌ها، زیرساخت‌های ضعیف و مقرراتی که به آن عمل نمی‌شود، همچنان جزء موانعی هستند که سد راه رشد و توسعه استارتاپ‌های فناوری در آفریقا می‌شوند.

دانشگاه‌ها، سازنده اکوسیستم‌های استارتاپی

به گزارش universityworldnews، چوکو تاکید می‌کند دانشگاه‌ها مراکزی را در دل خود می‌پرورانند که نوآوری در آنها فرصت پرورش و بالیدن پیدا می‌کند و پژوهش‌هایی که در این مراکز و موسسات آموزشی شکل می‌گیرند به‌طور مستقیم روی صنعت این قاره هم تاثیر گذاشته و باعث بهبود آن می‌شود. در اقتصادهای پیشرفته دنیا، دانشگاه‌هایی چون موسسه فناوری ماساچوست(MIT) در آمریکا با در اختیار گذاشتن دانش و استعدادها برای تامین نیازهای تجاری، اکوسیستم فناوری محلی خود را قدرتمند می‌کنند. او همچنین اشاره می‌کند دانشگاه‌های آفریقا می‌توانند با تولید پژوهش، دانش و پرورش استعدادهایی که تحت‌تاثیر نیازهای جامعه هستند، از اکوسیستم‌های محلی نوپای خود پشتیبانی و حمایت کنند. با وجود این، بودجه‌های ضعیف و پایینی که به این استارتاپ‌ها تعلق می‌گیرند، یکی از چالش‌های عظیم در قاره آفریقا به شمار می‌روند. این درحالی است که بیشتر دانشگاه‌های آفریقایی به گرنت‌ها و کمک‌های مالی دولتی وابسته هستند و این مبالغ بودجه برای تامین بودجه پژوهش‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای کفایت نمی‌کنند و استارتاپ‌ها به بودجه‌هایی به مراتب بیشتر از این مقدار نیاز دارند. درنتیجه، دانشگاه‌های آفریقایی همچنان در کمک به توسعه هر چه بیشتر استارتاپ‌ها دچار مشکل هستند و بسیاری از کارشناسان براین باورند تا زمانی که مشکل بودجه‌های بخش فناوری و استارتاپ‌ها حل و فصل نشود، توسعه این حوزه با مشکل مواجه است. با درک این مساله که گرنت‌ها و کمک‌های مالی دولتی و شهریه‌های دانشجویی برای تامین بودجه‌های پژوهشی استارتاپ‌ها و برنامه‌های کارآفرینی در موسسات آموزش عالی کافی نیستند، دانشگاه‌های آفریقایی برای جلب حمایت‌های مالی بیشتر برای اکوسیستم‌های استارتاپی، باید به‌دنبال گرنت‌های غیردولتی باشند تا بتوانند بخش فناوری استارتاپ‌ها را تقویت کنند.

حمایت درعین چالش‌های مالی

علاوه‌بر این، دانشگاه‌های آفریقا می‌توانند سیاست‌های مالکیت معنوی را توسعه دهند که به آنها امکان می‌دهد در اختراعات مشترک شرکت کرده و حق امتیاز را با مخترعانی که از امکانات یا منافع خود استفاده می‌کنند، تقسیم کنند. احمد آتیا، کارشناس آموزش عالی و رئیس گروه مشاوره و پژوهش دانشکده فناوری پزشکی دانشگاه طرابلس در لیبی از عملکرد 14 کشور آفریقایی در زمینه استارتاپی که توانسته‌اند در جمع 100 اکوسیستم استارتاپی برتر جهان قرار گیرند، ابراز رضایت کرد.  به گفته او، در فضای مالی آشفته و غیرقابل پیش‌بینی همزمان با همه‌گیری کرونا در قاره آفریقا، تنها واکنش مناسبی که دانشگاه‌های این قاره از خود نشان داده‌اند، حمایت از شرکت‌های نوپاست تا بتوانند به دانشگاه‌های کارآفرین تبدیل شوند که در قالب این دانشگاه‌ها بتوانند به‌عنوان تولیدکننده دانش و موسساتی برای توزیع دانش، به‌عنوان نیروی محرکه‌ای برای رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و رقابت ایفای نقش کنند. دانشگاه‌های کارآفرینی در آفریقا برای درمان شرایط فعلی خود باید از سندروم انزوای دانشگاه‌های سنتی جدا شده و از طریق حمایت شتاب‌دهنده‌ها، ابتکارهای فنی خاصی را در پیش گیرند تا به رشد و توسعه بیشتر استارتاپ‌های محلی و منطقه‌ای کمک کنند.

شکل‌گیری اتحادیه استارتاپی

پروفسور جوما شبانی، مدیر دانشکده دکترای دانشگاه بوروندی و مدیر سابق توسعه، هماهنگی و نظارتی بر برنامه‌های یونسکو با تمرکز ویژه بر آفریقا، راه‌اندازی اتحادیه استارتاپی دانشگاه‌های آفریقا را پیشنهاد داده است که می‌تواند همکاری مبتنی‌بر پژوهش، آموزش و نوآوری را ارتقا داده و نیز انتقال دانش و فناوری را تقویت کنند. شکل‌گیری چنین اتحادیه‌ای می‌تواند مانند مرکزی برای ارتباط سهامدارانی چون کارآفرینان، سرمایه‌گذاران، تنظیم‌کنندگان و موسسات شرکتی و نیز استارتاپ‌ها، پارک‌های علم و فناوری، شهرهای علمی، شتاب‌دهنده‌های تجاری و دانشگاه‌های آفریقا عمل کند. مرکز تعالی در علوم، فناوری و نوآوری تحولی است که می‌تواند نوع همکاری در جبهه فناوری و نوآوری در آفریقا را ارتقا دهد که کارشناسان خواستار آن هستند. این مرکز، یکی از پنج مرکز عالی است که به نوعی، ابزارهای اتحادیه آفریقا برای پیشرفت و توسعه دانش و نوآوری‌های علمی برای حمایت از اجرای سریع طرح Agenda 2063 عمل می‌کنند. براساس بیانیه‌ای که تحت‌همکاری سه‌جانبه پیرامون راه‌اندازی این مرکز صادر شده، هدف این مراکز عالی، اعمال فشار و نفوذ برای تقویت توانمندی‌های علمی و پژوهشی این قاره و ارتباط آن با تلاش‌های سیاستگذاری و پیاده‌سازی برای پاسخگویی به اولویت‌های توسعه این قاره است. این مراکز همچنین بستری قاره‌ای برای حمایت و ارائه منبعی برای تامین بودجه و دیگر منابع برای ارزیابی، انتشار و بومی‌سازی نوآوری‌های اثبات‌شده از سازمان‌های پژوهشی و مشارکتی ارائه می‌کنند. این مرکز عالی دانش ایجادشده در آفریقا و مراکز پژوهشی را با دیگر اکوسیستم‌های دانشی و پژوهشی در سراسر قاره آفریقا مرتبط می‌کنند. علاوه‌براین، این مرکز مانند بستری برای مبتکران جهت دستیابی به گزینه‌های جایگزین عمل می‌کند تا مشخص شود که چگونه باید هنگام ارائه راه‌حل‌های جدید به مشتریان خود دسترسی پیدا کند.

بحران همه‌گیری کووید-19 نشان داده است علم، فناوری و نوآوری نقشی حیاتی در مبارزه با تاثیر مخرب همه‌گیری می‌گذارد. قاره آفریقا باید به دنبال توسعه، تقویت و نوآوری‌های گسترده باشد که پیشرفت در این حوزه‌ها به‌طور قطع می‌تواند به مبارزه با همه‌گیری و ایجاد انعطاف‌پذیری بیشتر در دوران پساکرونا کمک کند.