عارفه چلنگر، روزنامه نگار: طبق آمارهای گزارش 2020 بانک جهانی، شاخص سهولت کسب‌وکار ایران در میان 190 کشور جهان، به رتبه 127 جهان رسیده است. به‌عبارتی در آخرین گزارش، این نهاد بین‌المللی وضعیت راه‌اندازی، شروع، انجام و ادامه کسب‌وکار در ایران را بدتر و نامساعدتر از 127 کشور جهان ارزیابی کرده است. همچنین براساس این گزارش، در بین 10 شاخص مورد ارزیابی این نهاد بین‌المللی، بدترین رتبه ایران مربوط به شاخص شروع کسب‌وکار است؛ به‌طوری‌که در این شاخص ایران از بین 190 کشور، در رتبه 178 جهان ایستاده است؛ یعنی مشکلات شروع یک کسب‌وکار در ایران از شرایط 178 کشور بدتر بوده و تنها در 12 کشور فقیر و جنگ‌زده جهان شروع کسب‌وکار نسبت به کشورمان دشوارتر است. یکی از فرصت‌ها و ظرفیت‌هایی که در کشور وجود دارد و می‌تواند زمینه‌ساز بهبود فضای کسب‌وکار در کشور باشد، وجود 823 شهرک و ناحیه صنعتی در نقاط مختلف ایران است. به‌رغم ظرفیت‌های قابل‌توجه این شهرک‌ها، درحال حاضر قریب به 9 هزار واحد صنعتی افتتاح‌شده در شهرک‌ها تعطیل شده و خاک می‌خورند.

در شهرک‌های صنعتی چه می‌گذرد؟

  9 هزار  واحد صنعتی در شهرک‌ها تعطیلند

طبق آمار‌های سایت سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، تاکنون 48 هزار و 812 واحد صنعتی در کشور به بهره‌برداری رسیده که از این تعداد، حدود 8 هزار و 732 واحد به حالت غیرفعال درآمده‌اند. اما نکته حائز اهمیت علت تعطیلی این واحد‌های صنعتی است. طبق آمارهای سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، کمبود نقدینگی علت اصلی این امر به‌حساب می‌آید که موجب تعطیلی 76 درصد از واحدهای صنعتی شده است. پس از آن فقدان بازار بیشترین نقش را در تعطیلی این واحد‌ها ایفا می‌کند و عوامل دیگری نیز نظیر اختلاف شرکا، تامین مواد اولیه و نقصان ماشین‌آلات در تعطیلی این واحد‌ها موثر هستند.

  سهم 4 درصدی شهرک‌های صنعتی از اشتغال کشور

یکی دیگر از مسائل اصلی شهرک‌های صنعتی در ایران، سهم اندک آنها از میزان اشتغال کل کشور است. طبق آمارهای سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، تعداد شاغلان در این شهرک‌ها عددی نزدیک به 935 هزار نفر تخمین زده می‌شود و این یعنی سهمی 4 درصدی از اشتغال 24 میلیونی کشور. با نگاهی دقیق‌تر می‌توان دریافت از میزان اشتغال گفته‌شده، 48درصد مربوط به واحد‌های کوچک، 26 درصد مربوط به واحد‌های بزرگ، 15 درصد مربوط به واحد‌های متوسط و 11 درصد نیز مربوط به واحد‌های خرد است. نقش‌آفرینی ضعیف شهرک‌های صنعتی در رونق اشتغال، مساله جدی بسیاری از کارشناسان اقتصادی در سال‌های گذشته بوده و این سوال مطرح است که چرا باوجود پتانسیل‌های بسیار ایران و مشاهده تجربه خوب دیگر کشور‌ها، هنوز توجه جدی به عملکرد و بازدهی این شهرک‌ها وجود ندارد.  

  تغییر 6 رئیس فقط در دولت روحانی!

به‌گفته بسیاری از کارشناسان اقتصادی و فعالان بنگاه‌های اقتصادی، ازجمله مهم‌ترین مشکلات شهرک‌های صنعتی در ایران، عدم ثبات مدیریتی است، به‌طوری‌که طی هشت‌سال اخیر در شهرک‌های صنعتی تهران 9 مدیر آمده و رفته‌اند. همچنین براساس اطلاعات وب‌سایت سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، طی 10 سال اخیر این نهاد هشت مدیر به خود دیده که 6 نفر از آنان فقط در دوره دولت روحانی تغییر کرده‌اند. مشخص است که این حجم از بی‌ثباتی در مدیریت یک سازمان در نوع خود بی‌سابقه به‌شمار می‌آید. نکته قابل‌تامل دیگر، تخصص و رشته تحصیلی نامرتبط برخی از مدیران عامل این نهاد است، به‌طوری‌که طی 10 سال اخیر دو نفر از مدیران عامل این نهاد، فارغ‌التحصیل رشته ادبیات و یکی نیز فارغ‌التحصیل ایران‌شناسی بوده است.

  سهم 45 درصدی شهرک‌های صنعتی کره‌جنوبی از اشتغال

با نگاهی به رویکرد کشور‌های توسعه یافته در سال‌های گذشته، می‌توان شاهد نقش‌آفرینی شهرک‌های صنعتی در روند توسعه این کشور‌ها بود. در اوایل دهه 60 میلادی کره‌جنوبی یکی از فقیر‌ترین کشور‌های جهان بود اما استراتژی دولت برای توسعه اقتصادی سبب رشد غیرمنتظره‌ای برای این کشور شد. کره‌جنوبی اولین برنامه توسعه اقتصادی 5 ساله را در سال 1962 شروع کرد و به‌منظور دستیابی به رشد اقتصادی پایدار از استراتژی صنعتی‌سازی با اتکا بر صادرات استفاده کرد. موفقیت شهرک صنعتی سئول سبب تقویت تلاش‌های کشور برای توسعه شهرک‌های صنعتی شد. واضح است که شهرک‌های صنعتی کره‌جنوبی در 6 دهه گذشته نقش مهمی در توسعه اقتصادی این کشور ایفا کرده‌اند. در سال 2010 تعداد 973 شهرک صنعتی با حدود 74 هزار شرکت در کره‌جنوبی فعالیت می‌کردند که 62 درصد تولید، 79 درصد از صادرات و 45 درصد شاغلان را به خود اختصاص می‌دادند.

روند فعلی شهرک‌های صنعتی امیداورکننده است!

بنابر موارد ذکر شده، شهرک‌های صنعتی یکی از مهم‌ترین راهکار‌های کشور‌های توسعه یافته در جهت تقویت تولید داخلی و رونق اشتغال به‌ویژه از طریق بنگاه‌های کوچک و خرد شناخته می‌شود. با نگاهی به رویکرد کشور‌های مختلف از چین و هند گرفته تا ویتنام و امارات می‌توان دریافت که بازدهی مناسب شهرک‌های صنعتی مستلزم سرمایه‌گذاری‌های ساختارمند، اصولی و بلندمدت بر این صنعت است. امری که متاسفانه در ایران به آن توجهی نشده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد به‌واسطه عدم تعریف جایگاه مناسب برای شهرک‌های صنعتی در سیاستگذاری کلان اشتغال و تولید کشور، این امر موجب تعطیلی بسیاری از واحد‌های صنعتی و نیز بازدهی پایین برخی از آنها شده است. در این خصوص «فرهیختگان» در گفت‌وگو با علی رسولیان معاون وزیر، رئیس هیات‌مدیره و مدیرعامل سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران به بررسی چالش‌های شهرک‌های صنعتی در ایران پرداخته است. رسولیان معتقد است به‌رغم تعطیلی نزدیک به 9 هزار واحد صنعتی در شهرک‌های صنعتی، روند فعلی امیدوارکننده است.

بفرمایید چه ظرفیتی برای شهرک‌های صنعتی کشور پیش‌بینی‌شده و درحال حاضر این واحدها با چه ظرفیتی مشغول به فعالیت هستند؟

یکی از اصلی‌ترین رسالت‌های سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، ایجاد زیرساخت‌های لازم صنعتی برای حضور کارآفرینان، صاحبان صنایع و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط کشور است. درحال حاضر تعداد 823 شهرک و ناحیه صنعتی در سراسر کشور مشغول خدمت‌رسانی قریب به 47 هزار واحد صنعتی و کسب‌وکار کوچک و متوسط است. شهرک‌ها و نواحی صنعتی از طریق تجمیع امکانات موردنیاز برای تسهیل تولید و توسعه متوازن و پایدار صنعتی ایجاد شده‌اند که خوشبختانه ظرفیت لازم و مناسب را برای هرگونه سرمایه‌گذاری با قیمت تمام شده کمتر و امکانات و زیرساخت‌های موردنیاز فراهم می‌آورند.

به بهره‌برداری رسیدن واحدهای صنعتی به عوامل متعددی وابسته است که یکی از آنها، ایجاد زیرساخت‌های مناسب صنعتی است که شهرک‌ها و نواحی صنعتی این زیرساخت‌ها را ایجاد کرده‌اند، لیکن عوامل متغیر اقتصادی همچون نرخ ارز، تعاملات بین‌المللی، قیمت مواد اولیه، قوانین بانکی و مالی و... نیز تاثیر مستقیمی بر فعالیت و توسعه واحدهای صنعتی در شهرک‌ها و نواحی صنعتی دارد. با این حال علاوه‌بر 47 هزار واحد صنعتی دارای پروانه بهره‌برداری، درحال حاضر 41 هزار و 512 طرح صنعتی نیز درحال ساخت‌وساز و ایجاد کارخانه در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی هستند که این خود دلیلی بر رونق شهرک‌ها و نواحی صنعتی و استقبال سرمایه‌گذاران از امکانات ایجاد شده در این شهرک‌ها و نواحی صنعتی است.

شهرک‌ها و نواحی صنعتی با یکپارچه‌سازی، تجمیع و استقرار صنایع مختلف و متعدد در کنار هم، هم‌افزایی، افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود را برای واحدهای صنعتی ایجاد و رشد و شکوفایی منطقه، استان و درنهایت کشور را تضمین می‌کنند. درحال حاضر 231 سرمایه‌گذار خارجی با اشتغال 18 هزار و 660 نفر و سرمایه‌گذاری 3.1 میلیارد دلار در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی فعالیت می‌کنند. همچنین این سازمان و شرکت‌های استانی تابعه از طریق حمایت از 22 شرکت مدیریت صادرات و شناسایی 72 کنسرسیوم صادراتی و فعالیت 1060 واحد صنعتی صادراتی در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی در صادرات محصولات صنعتی نقش مهمی ایفا می‌کنند. تاکنون میزان صادرات واحدهای صنعتی مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی حدود 14.4 میلیارد دلار بوده و این میزان از طریق اجرای برنامه‌های حمایتی از قبیل برگزاری نمایشگاه‌های خارجی، توسعه کنسرسیوم‌های صادراتی و شناسایی بازارهای مستعد بین‌المللی برای SME‌های کشور، درحال افزایش است.

میزان اشتغال در این شهرک‌ها حدودا 935 هزار نفر گزارش‌شده است، با توجه به ظرفیت‌های موجود، علت پایین بودن سهم شهرک‌های صنعتی از اشتغال کشور چیست؟

از آنجایی که اغلب واحدهای صنعتی مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور، صنایع خرد، کوچک و متوسط هستند، میزان اشتغال آنها معیار مناسبی برای رونق و شکوفایی آنها محسوب نمی‌شود. تولید و توزیع اکثر اقلام موردنیاز مردم در کشور و صادرات بسیاری از محصولات صنعتی در دوران تحریم از طریق صنایع کوچک و متوسط و SME‌ها صورت می‌پذیرد که نقطه قوت این صنایع علاوه‌بر کوچک بودن، تعداد پرسنل و نیروی انسانی شاغل کم اما با بهره‌وری بالا و تولید محصولات موردنیاز است. در تمام کشورهای دنیا، SME‌ها علی‌رغم کوچک بودن و تعداد اشتغال پایین، توانایی تاثیرگذاری مستقیمی را در شکوفایی اقتصادی و تامین نیازهای اساسی مردم هر کشور دارا هستند. رونق اقتصادی و تسهیل مولفه‌های تاثیرگذار بر توسعه اقتصادی، تاثیر مستقیمی را در میزان سرمایه‌گذاری و احداث واحدهای صنعتی در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی درپی دارد و شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور آمادگی کافی و لازم را برای پذیرش هرچه بیشتر واحدهای صنعتی در خود دارند و با فراهم آوردن امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌توانند به‌عنوان قطب‌های اشتغال و کارآفرینی در کشور، فعالیت کنند. درحال حاضر علاوه‌بر اشتغال مستقیم حدود 950 هزار نفر نیروی انسانی در واحدهای صنعتی مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی، نیروهای انسانی متعددی در شبکه و زنجیره تامین، تولید و توزیع این واحدهای صنعتی نقش ایفا می‌کنند و این موضوع درحال توسعه و افزایش است.

شهرک‌های صنعتی در ایران چه خدمات و مشوق‌هایی را به صنایع کوچک ارائه می‌دهند که ورود تولیدکننده به این شهرک‌ها جذاب باشد و همچنین هزینه تولید را کاهش دهد؟

یکی از برنامه‌های مهم سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، ارائه خدمات نرم‌افزاری و انجام حمایت‌های همه‌جانبه از صنایع ایجاد شده در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور و تعریف و اجرای مشوق‌ها برای SME‌ها است. این سازمان از طریق «تعریف» و تدوین برنامه‌های حمایتی و بسته حمایت ویژه از صنایع کوچک و متوسط مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور، تسهیل‌گر، توسعه‌دهنده و شتاب‌دهنده فعالیت‌ها و تولیدات واحدهای صنعتی است. برنامه‌های حمایتی این سازمان در طیفی گسترده شامل برنامه‌های حمایتی از نیروی انسانی شاغل در SME‌ها، توسعه فناوری، توسعه بازار و تامین منابع مالی و سرمایه‌گذاری در صنایع مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی است.

این برنامه‌های حمایتی عبارت‌اند از: 1- برگزاری دوره‌های آموزش برای پرسنل شاغل در واحدهای صنعتی، 2- حمایت از استارتاپ‌های توسعه SME‌ها، 3- برگزاری تورهای صنعتی برای تبادل و انتقال تجربیات، 4- ارائه خدمات مشاوره‌ای در کلینیک‌های کسب‌وکار، 5-عضویت واحدهای صنعتی کوچک و متوسط در سامانه‌های داخلی فروش محصولات و تامین مواد اولیه، 6- پذیرش در فرابورس برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، 7- کمک به بازاریابی صنایع کوچک و تشکیل کنسرسیوم‌های صادراتی، 8- جذب سرمایه‌گذار خارجی، 9- اخذ استانداردها و گواهینامه‌ها، 10- حمایت از نمایشگاه‌های داخلی و خارجی صنایع کوچک و متوسط، 11- امکان ثبت‌نام در سککوک به‌منظور حضور در زنجیره تامین مالی و 12- تامین مالی کوتاه‌مدت غیربانکی و اعطای تسهیلات از محل اعتبارات وجوه اداره شده.

طبق آمارها، قریب به 9 هزار واحد تولیدی در شهرک‌های صنعتی غیرفعال هستند؛ علت تعطیلی این واحدها چیست؟

ببنید براساس آمار استخراج شده تا پایان اسفند سال 1398 در حدود 78 درصد واحدهای صنعتی مستقر در داخل شهرک‌ها و نواحی صنعتی فعال و 22 درصد غیرفعال بوده‌اند. این درحالی است که تا پایان آذر سال 1399 تعداد 48 هزار و 812 واحد صنعتی در شهرک‌ها و نواحی صنعتی به بهره‌برداری رسیده‌اند که از این تعداد 38 هزار و 80 واحد (81 درصد) فعال و 8 هزار و 732 واحد (19 درصد) غیرفعال هستند. آمار نشان‌دهنده رشد 6 درصدی مثبت واحدهای فعال و رشد منفی 11 درصدی واحدهای غیرفعال است به‌نحوی که واحدهای غیرفعال از 9 هزار و 821 واحد در پایان اسفند سال 1398 به 8 هزار و 732 واحد در پایان آذر سال 1399 رسیده است. بیشترین علل غیرفعال شدن واحدهای صنعتی، کمبود نقدینگی، تامین مواد اولیه و فقدان بازار است که به‌منظور رفع مشکلات فوق، سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران در کنار فعالیت‌های زیرساختی شهرک‌ها و نواحی صنعتی، حمایت‌های نرم‌افزاری از واحدهای صنعتی مستقر در داخل شهرک‌ها و نواحی صنعتی را فراهم کرده که منتج به افزایش ظرفیت تولید واحدهای صنعتی و کاهش روند غیرفعال شدن واحدهای صنعتی مستقر در داخل شهرک‌ها و نواحی صنعتی شده است.

یکی از مشکلات تولید در ایران، مشکل تامین نقدینگی است. در این حوزه چه اقداماتی انجام شده است؟

معضل تامین نقدینگی از نظام بانکی فقط مشکل ما نیست، اما در این مرحله متوقف نشدیم و به‌منظور رفع مشکلات مالی واحدهای صنعتی، تامین مالی صنایع کوچک از طریق بازار سرمایه و ایجاد بازار صنایع کوچک و متوسط در فرابورس در کنار بازار پول مدنظر قرار گرفته شده و این امکان وجود دارد که صنایع کوچک و متوسط در بازار SME‌ها با شرایط سهل‌تر نسبت به بازارهای اول و دوم، مورد پذیرش قرار گیرند. استفاده از وجوه اداره شده در کنار منابع بانکی نیز یکی دیگر از راهکارهای تامین مالی واحدهای صنعتی مستقر در داخل شهر‌ک‌ها و نواحی صنعتی بوده است.

با توجه به رتبه ضعیف ایران در شاخص سهولت کسب‌وکار (رتبه 128 در بین 190 کشور جهان) و پتانسیل شهرک‌های صنعتی برای رفع این مشکل، شاهد نقش‌آفرینی ضعیف شهرک‌های صنعتی در این امور هستیم. دلیل این امر چیست؟

سرمایه‌گذاری و احداث واحدهای صنعتی در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی از روال و رویه اداری و قانونی یکپارچه و بسیار ساده‌ای برخوردار است و سرمایه‌گذاران پس از حضور در سطح شهرک‌ها و نواحی صنعتی با اخذ موافقت‌های لازم برای احداث واحد صنعتی، دیگر نیازی به اخذ مجوزهای جداگانه ندارند و صرفا از طریق اخذ مجوز ساخت و بهره‌برداری ابنیه صنعتی از شرکت شهرک‌های صنعتی استان و انجام تمامی امور اداری در داخل شهرک‌ها و نواحی صنعتی، می‌توانند نسبت به احداث واحد صنعتی و بهره‌برداری آن اقدام کنند. همچنین این سازمان از طریق اجرای برنامه‌های حمایتی نرم‌افزاری از صنایع مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی کشور، صاحبان صنایع را برای اخذ خدمات نرم‌افزاری از مراجعه به خارج از شهرک‌ها و نواحی صنعتی بی‌نیاز کرده است و از طریق راه‌اندازی مرکز خدمات فناوری و کسب‌وکار، نسبت به تامین نیازهای مشاوره تخصصی در زمینه تولید، توزیع، بازار، فروش، تامین مالی، فناوری، ماشین‌آلات و آموزش‌های لازم، بیمه اختصاصی صنایع کوچک و... اقدام کرده است.

جایگاه شهرک‌های صنعتی در چشم‌انداز کلان سیاستگذاری صنعتی کشور کجاست؟

از لحاظ سابقه تاریخی تدوین سند راهبردی در سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، اولین‌بار در سال ۱۳۸۷ تجربه تهیه برنامه استراتژیک توسط معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وقت وجود داشته است. در گزارش سند راهبردی مذکور، راهبردها با افق ۲۰ ساله پیش‌بینی شده بود. با توجه به گذشت زمان ۲۰ ساله از تدوین سند راهبردی قبلی و همچنین تغییرات در کارکردها و وظایف و فرآیندها، این سازمان نسبت به تشکیل جلسات با اندیشکده‌ها و مراکز مطالعاتی مختلف برای تجدیدنظر در استراتژی‌ها و ساختارهای سازمانی اقدام کرده و طرح پیشنهادی در کارگروه پژوهش، فناوری و بهره‌وری سازمان تصویب و در مرحله اقدام است.

چه راهکارهایی برای توسعه و تقویت هرچه بهتر نقش و کارکرد شهرک‌های صنعتی در کشور وجود دارد؟

مهم‌ترین مانع توسعه شهرک‌ها و نواحی صنعتی، عدم تخصیص منابع پیش‌بینی شده در قوانین است؛ از قبیل عدم اجرای ماده(۸۱) قانون الحاق برخی از مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت ماده(۲) برای تامین امکانات زیربنایی در شهرک‌ها و نواحی صنعتی توسط وزارتخانه‌های نیرو، نفت و ارتباطات و فناوری اطلاعات و همچنین ماده(۵۴) قانون احکام دائمی برنامه پنجم توسعه که در راستای حمایت از استقرار صنایع در شهرک‌ها و نواحی صنعتی و رقابت‌پذیری تولیدات صنعتی و معدنی به دولت اجازه داده است در قالب بودجه‌های سنواتی، کمک‌های لازم را به شهرک‌ها و نواحی صنعتی دولتی و غیردولتی، به‌ویژه در امور تامین راه، آب، برق، گاز و تلفن تا ورودی واحدهای مستقر در این شهرک‌ها انجام دهد.