پیش از این، در ستونی تحت‌عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته‌مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده‌ و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.

سیداسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی گفتاری جالب نیز درباره بیماری‌های دستگاه گوارش1 و کبد2 دارد. او نشانه‌هایی از سرطان کبد3 و سیروز کبدی4 و یرقان5 می‌دهد که جالب است. اسهال خونی6 را شرح داده و درباره بَواسیر7 و شقاق8 و بیماری‌های انگلی ازجمله، کِرمک (اُکسیور9) و اَسکاریس و حتی گردش لارْو10 اَسکاریس در شش‌ها و ایجاد سرفه ناشی از خروج آن، و کرم کدو11 ناشی از خوردن گوشت گاو مبتلا و راه درمان آنها مطالب مبسوطی آورده است. بیماری‌های مجاری گُمیز (ادرار) و گُمیزدان (مثانه12) و سنگ‌های این مجاری و درمان آنها و حتی راه جراحی مثانه برای خارج کردن سنگ، بیماری‌های دستگاه تناسلی مردان و فتق13 و آب‌آوردگی بیضه14، بیماری‌های زنان و زایمان15، سرطان‌های زهدان16، نقرس17، طاعون18، دُمَل‌ها19، سوختگی‌ها، استئومیلی یا چرکی شدن استخوان20، زخم‌های ساده و عفونی، دَررَفتگی استخوان‌ها21، شکستگی استخوان‌ها22، بیماری‌های پوست و موی و ناخن23، زهرها و پادزهرها، مارگزیدگی و گزِش حشرات موذی، بیماریِ هاری24، و گازگرفتن سگ یا گرگ هار و حیوانات مشابه و درمان آنها دیگر موضوعاتی است که جرجانی آنها را مشروحا در کتاب نهم مورد بحث قرار داده است.25  

پی‌نوشت:
1-    . Alimentary System
2. Liver
3. Cancer of Liver
4. Cirrhosis of Liver
5. Icterus
6. Dysentery
7. Hemorroid
8. Fissure
9. Oxyuriasis
10. Larv
1 . Taenia Saginata Tapeworm
12. Urinary Blader
13. Hernia
14. Hydrocele
15. Gynecology and Obstetrics
16. Cancers of Uterus
17. Gout
18. Pestilence
19. Abseces
20. Osteomyelitis
21. Luxation-dislocation
22. Fracture of bone
23. Dermatology and hair and nail
24. Hydrophobia-rabies
25. خالدپور، سیروس (1377-پاییز). «پایه‌گذار نمودارِ تَب در جهان پزشکی: اخوینی بخاری»، ایران‌شناسی، سال دهم، ش 3، ص 516.