به گزارش «فرهیختگان»، «هوش مصنوعی»؛ عبارتی که در سال‌های اخیر جای خود را در حوزه‌های مختلف باز کرده است. به‌تعبیر بسیاری از کارشناسان، این هوش به دنیای انسان‌ها پا گذاشته است تا تحولی شگرفت در جهان ایجاد کند. هوش مصنوعی شاخه‌ای از علوم کامپیوتری است، هدف تولیدکنندگانش این است ماشین‌های هوشمندی تولید کنند که توانایی انجام وظایفی را که نیازمند به هوش انسانی است، داشته باشد. به‌بیان ساده‌تر هوش مصنوعی نوعی شبیه‌ساز هوش انسانی برای کامپیوتر است و به‌گونه‌ای برنامه‌نویسی شده‌ که مانند انسان فکر کند و توانایی تقلید از رفتار وی را داشته باشد. ناگفته نماند این تعریف می‌تواند به تمامی ماشین‌هایی که به‌گونه‌ای مانند ذهن انسان عمل می‌کنند و می‌توانند کارهایی مانند حل مساله و یادگیری داشته باشند، اطلاق شود. هدف هوش مصنوعی بر سه پایه استوار است؛ یادگیری، استدلال و درک. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد به‌زودی شیوه زندگی انسان‌ها با این فناوری تغییر می‌کند و حتی به‌سمتی پیش می‌رود که مداخله انسان در امور مختلف زندگی کاهش می‌یابد.

    10 دانشگاه برتر در حوزه هوش‌مصنوعی

بی‌شک باید یکی از بزرگ‌ترین روزنه‌‌های اقتصادی کشور در آینده نزدیک را فناوری هوش مصنوعی دانست. ایران نیز در سال‌های اخیر و با رشد روزافزون سطح علمی و فناوری کشور، همگام با دیگر کشورهای دنیا به اهمیت توسعه هوش مصنوعی واقف شده است. در این راستا، دانشگاه‌ها در جایگاه مراکز تولید علم، پیشتاز فناوری‌ هوش مصنوعی بوده‌اند و درحال‌حاضر دانشگاه‌های متعددی در ایران رشته هوش مصنوعی را به‌عنوان یکی از گرایش‌های تحصیلی خود، به متقاضیان تحصیل در این رشته ارائه می‌دهند. دانشگاه‌های شریف، امیرکبیر، تهران، علم‌وصنعت، شهید بهشتی، خواجه‌نصیر، صنعتی اصفهان، شیراز، فردوسی مشهد و دانشگاه اصفهان را به‌عنوان بهترین دانشگاه‌های این رشته از لحاظ سطح علمی اساتید، کیفیت و رتبه دانشگاه و سطح علمی دانشگاه می‌توان نام برد. دستاوردهای علمی ایران در حوزه هوش مصنوعی موجب شد ایران در نظام رتبه‌بندی سایمگو که یک گروه پژوهشی در اسپانیاست، در سال 2018 صدرنشین علم هوش مصنوعی در منطقه غرب آسیا باشد.

در این رتبه‌بندی محققان ایرانی هزار و 830 مقاله در زمینه هوش‌مصنوعی منتشر کردند که از این تعداد هزار و 672 مورد یعنی حدود 92 درصد از مقالات ارائه‌شده از نظر علمی قابل استناد هستند. ترکیه، عربستان سعودی، مصر، امارات متحده عربی، عراق، اردن، قطر، لبنان، عمان، کویت، بحرین، یمن و سوریه به‌ترتیب در رتبه‌های بعد از ایران قرار گرفته‌اند. همچنین ایران در میان 155 کشور جهان که از دانش هوش مصنوعی برخوردارند، رتبه نهم را دراختیار دارد. چین صدرنشین کشورهای جهان در هوش مصنوعی است. نکته قابل‌توجه اینکه در رتبه‌بندی دستیابی به دانش و تحقیقات در زمینه هوش مصنوعی نیز محققان ایرانی بالاتر از کره‌جنوبی، استرالیا، کانادا، اسپانیا، برزیل، مالزی، سنگاپور و لهستان قرار دارند.

طبق آماری که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ارائه شده است، درحال‌حاضر 60 کشور، سندی ملی برای توسعه این فناوری کاربردی در کشور خود تنظیم کرده‌اند. در این راستا، 10 کشور چین، ویتنام، اندونزی، آمریکا، تایلند، برزیل، فرانسه، انگلستان، لهستان و ایتالیا در این حوزه رشد قابل‌توجهی داشته‌اند و بیشترین میزان استفاده از این فناوری را دارند. برآوردها نشان می‌دهد حجم اقتصادی این فناوری نوظهور در دنیا تا سال 2030، رقمی حدود 16 هزار میلیارد دلار برآورد شده است. همچنین براساس آمار‌های جهانی پیش‌بینی‌شده 4۷ درصد از کل جایگاه‌های شغلی در سال ۲۰۳۰ به شکل اتوماسیون و بدون حضور انسان انجام ‌شوند.

    کاربردهای هوش مصنوعی

 استفاده از هوش مصنوعی محدود به یک یا چند حوزه نمی‌شود. تمام فعالان اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و به‌طور کلی همه بخش‌های خدمات‌رسان در هر کشوری می‌توانند از هوش مصنوعی در راستای پیشبرد اهداف خود و صرفه‌جویی در وقت و هزینه استفاده کنند. شاید ذکر چند مثال جایگاه هوش مصنوعی را در زندگی روزمره مشخص و اهمیت آن را تبیین کند. قانون و حوزه‌های حقوقی یکی از بسترهای استفاده از هوش مصنوعی است. از آنجا که از یک‌سو بخش عمده‌ای از تحقیقاتی که در حوزه قانون و رسیدگی به شکایات انجام می‌شود، بسیار وقت‌گیر و پرهزینه است و از سوی دیگر با درنظر گرفتن اینکه انسان جایزالخطاست و می‌تواند مرتکب اشتباه شود و ممکن است با کوچک‌ترین خطای یک وکیل، زندگی یک فرد با مخاطره مواجه شود، لذا بسیاری از شرکت‌های حقوقی، به سیستم‌های کشف الکترونیکی با استفاده از هوش مصنوعی روی آورده‌اند. این سیستم‌ها ایمیل‌ها و اسناد را غربالگری می‌کنند تا موارد مرتبط با یک دادخواهی را شناسایی کنند. براساس آمار سیستم‌های کشف الکترونیکی تقریبا در ۹۵ درصد زمان وکالت صرفه‌جویی می‌کنند.

خدمات مالی یکی دیگر از بخش‌هایی است که از هوش مصنوعی برای تصمیم‌گیری در آن استفاده می‌شود. در این حوزه، شرکت‌ها می‌توانند با استفاده از این هوش به تجزیه و تحلیل فوری داده‌ها بپردازند، به‌عنوان مثال یک بانک می‌تواند با استفاده از هوش مصنوعی پیشنهادهای بهتری از خدمات بانک به مشتری ارائه دهد و با تحلیل شرایط بازار، تصمیمات گذشته مشتری و رویدادهای اخیر زندگی بهترین خدمات را در اختیار مشتریان خود بگذارد. کاربرد هوش مصنوعی در حوزه حمل‌ونقل و ترافیک نیز بسیار مهم است، مثلا مدیریت هوشمند حمل‌ونقل و ترافیک هم‌اکنون از طریق ابزارهای هوش مصنوعی با کمترین میزان اشتباه انجام می‌شود. این موارد، تنها بخش کوچکی از کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه‌‌های مختلف است. با وجود این، روزبه‌روز بهره‌گیری از هوش مصنوعی در دنیا رو به افزایش است و تکنولوژی‌های نوین به کمک کارکردهای هوش مصنوعی در زندگی انسان‌ها می‌آیند.

    افزایش 5 برابری سرمایه‌گذاری در هوش‌مصنوعی

حمایت از توسعه فناوری هوش مصنوعی توسط ستاد توسعه فناوری‌های اقتصاد دیجیتال معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری دنبال می‌شود. این ستاد اعلام کرده است به‌دنبال افزایش پنج برابری سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی در این صنعت جهانی است، چراکه این ضرورت در ایران هم درک شده و نخبگان و سرآمدان علمی کشور با ورود به این عرصه می‌کوشند زیست‌بوم فناوری و نوآوری هوش مصنوعی در کشور را ارتقا دهند. یکی از اقداماتی که در این راستا انجام شده تلاش برای افزایش تعداد استارتاپ‌های این حوزه به حدود 200 مورد است که از این رهگذر سرمایه‌گذاران برای حضور در حوزه هوش مصنوعی ترغیب شوند. بر این اساس ستاد فناوری هوش مصنوعی با سه دانشگاه فعال در این حوزه وارد مذاکره شده تا آزمایشگاه‌های تخصصی هوش مصنوعی در این دانشگاه‌ها راه‌اندازی شود. به‌گفته معاون فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات درحال‌حاضر ایران در حوزه دانشی و بهره‌مندی از نیروی انسانی در حوزه هوش مصنوعی وضعیت مناسبی در دنیا دارد. همچنین ایران از نظر فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و تولید علم هوش مصنوعی در رتبه‌های بین هفتم تا پانزدهم جهان قرار گرفته است.

    کمک هوش مصنوعی به مهار کرونا

شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین بسترهایی که می‌توان به کارآمدی هوش مصنوعی و کاربردهای آن پی برد، وضعیت حال‌حاضر کشور است. درواقع ضرورت وجود هوش‌های مصنوعی زمانی بهتر درک شد که جهان با شیوع ویروس‌های همه‌گیری مانند کرونا مواجه شد. به‌عبارت‌دیگر زمانی که ارتباط انسان با انسان به‌دلیل شدت انتقال ویروس باید به‌حداقل ممکن می‌رسید ربات‌ها و هوش‌های مصنوعی وارد میدان می‌شوند. با توجه به افزایش روزافزون تعداد مبتلایان به ویروس و فقدان نیروی کار لازم در برخی کشورها برای پردازش و تشخیص بیماری نیاز به دقت خستگی‌ناپذیری مانند هوش مصنوعی است تا به کمک بیماران بیاید. نخستین و موثرترین کاربرد هوش مصنوعی در مبارزه با بیماری کرونا استفاده از آن برای تشخیص بیماری است، یکی از اصلی‌ترین روش‌های تشخیص بیماری کرونا استفاده از عکس ریه افراد مشکوک به کروناست. درواقع بررسی وجود ویروس در ریه افراد و تجزیه و تحلیل آن توسط متخصصان اهمیت هوش مصنوعی را دوچندان کرده است. بدیهی است اگر این تجزیه و تحلیل برعهده عامل انسانی باشد، امکان خطا در آن هم زیاد می‌شود، اما وقتی این وظیفه به هوش مصنوعی سپرده می‌شود، امکان بررسی با دقت بالاتر و امکان خطای کمتر مزیتی است که هوش مصنوعی به‌همراه دارد. در این راستا، اقدامات قابل‌توجهی در ایران رخ داده است. راه‌اندازی سامانه آنلاین برای ارائه خدمات هوش مصنوعی با هدف بررسی عکس ریه بیماران و تشخیص کرونا در آنها یکی از کاربردهای اخیر هوش مصنوعی در دوران کرونایی کشور بوده است.

البته ناگفته نماند برای تشخیص بیماری کرونا راه‌های مختلفی در جهان مورد بررسی قرار گرفته، اما مهم‌ترین و کم‌خطاترین روش برای تشخیص بیماری استفاده از سی‌تی‌اسکن قفسه سینه بیمار است. بر این اساس، از زمان شیوع کرونا در کشور، سامانه تشخیص کووید-19 با همکاری تیمی دانشگاه‌های مختلف در مدت یک‌ماه طراحی شد که ضریب خطای آن نسبت به دو نمونه مشابهی که در چین و استنفورد طراحی شده بود، بسیار پایین‌تر است. متخصصان می‌گویند برای طراحی و ارزیابی این سیستم از سه دسته تصویر استفاده شده است؛ تصویر قفسه سینه افراد سالم، افراد مبتلا به کووید-19 و افرادی که بیمار بوده‌اند، اما کووید-19 نداشته‌اند. توانایی دیگری که این سامانه دارد اندازه‌گیری حجم ناحیه عفونی است که می‌تواند توسط مراکز درمانی مورد استفاده قرار بگیرد. این مراکز درمانی می‌توانند به‌صورت آنلاین تصاویر سی‌تی‌اسکن را برای پزشکان سیستم ارسال و نتیجه آن را با دقت بسیار بالایی دریافت کنند یا حتی قابلیت نصب این نرم‌افزار در مراکز درمانی وجود دارد.

    ظرفیت‌‌ها و چشم‌انداز هوش مصنوعی در ایران

به‌گفته فعالان و کارشناسان فناروی هوش مصنوعی، درحال‌حاضر ایران در تولید علم در زمینه هوش مصنوعی از شرایط خوبی در دنیا برخوردار است، اما در حوزه جذب هوش مصنوعی، به این معنی که بتوان از این ظرفیت در صنایع مختلف استفاده کرد، نیاز به توجه بیشتری وجود دارد. درواقع به‌رغم اینکه وضعیت تولید علم در حوزه هوش مصنوعی در ایران خوب است، اما در استفاده از کاربردهای آن رتبه قابل‌توجهی نداریم و این فناوری در صنایع مختلف مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. به‌نظر می‌رسد دلیل اصلی و عمده این امر آن است که ضرورت هوش مصنوعی در کشور تبیین نشده و با وجودی که در صحبت‌های برخی مدیران دولتی و خصوصی از این هوش نام برده می‌شود، اما باور جدی به آن وجود ندارد و این موضوع باعث می‌شود در استفاده از هوش مصنوعی، تلاش‌های لازم انجام نشده تا این فناوری به کمک بهره‌وری هر چه بیشتر بیاید.

از نگاه کارشناسان همچنین دلیل دیگر این است که اگرچه علم هوش مصنوعی یک فرصت محسوب می‌شود، اما جنس آن فکرافزاری است. به این معنا که مدیران و مسئولان کشور باید بخشی از وقت و زمان خود را برای تکنولوژی‌های نوظهور بگذارند و به آن بپردازند. ناگفته نماند برای تحقق این هدف حمایت‌های مادی باید درکنار حمایت‌های معنوی ارائه شود، لذا تا زمانی که وضع برهمین منوال باشد، شاهد استفاده حداکثری از هوش مصنوعی در صنایع مختلف هستیم.

    بومی‌سازی به‌جای واردات هوش‌مصنوعی

نخبگان و دانشگاهیان کشور اگرچه معتقدند حق هوش مصنوعی در ایران ادا نشده و این فناوری مورد غفلت واقع شده است، اما عده‌‌ای نیز بر این باورند که در مواردی در سطح قابل‌قبولی از ظرفیت هوش مصنوعی استفاده شده است، برای مثال گفته می‌‌شود پردازش تصویر ازجمله مواردی است که بی‌تردید به‌لحاظ زیرساختی، در بستر هوش مصنوعی شکل می‌گیرد و هوش مصنوعی است که این امکان را فراهم می‌کند تا محدوده آلودگی هوا مورد رصد قرار گیرد و به‌تبع‌آن محدودیت‌های ترافیکی اعمال شود.

حال این سوال مطرح می‌شود که چرا با وجود توانمندی نخبگان و بدنه علمی کشور در گسترش و توسعه هوش مصنوعی هنوز این فناوری در بخش‌های مختلف، یک فناوری وارداتی است و برای بومی‌سازی آن اقدامی صورت نگرفته است؟ از نگاه کارشناسان آنچه در علم هوش مصنوعی به‌عنوان پیش‌نیاز یا سنگ بنای شکل‌گیری مورد توجه قرار می‌گیرد، بحث «داده» است. اگر پیام هوش مصنوعی درک شود، داده‌ها به‌صورت طبیعی از یک صنعت به صنعت دیگر، ماهیت متفاوتی داشته و با توجه به زیرساخت شکل‌گیری و اثر آن در اقتصاد دیجیتال، قابلیت بومی شدن دارند. به‌عنوان مثال لازمه فرمان‌گیری دستیارهای صوتی با یک زبان خاص، این است که فرد بتواند از آن گفتمان، دیتای مورد نیاز خود را داشته باشید. این دیتا به‌عنوان زیرساخت هوش مصنوعی به‌صورت طبیعی در کشور وجود دارد و تا زمانی که نتوان ابزارهای مورد نیاز را برای این فضا سفارشی‌سازی و طراحی کرد، نمی‌توان بهره‌وری مورد نیاز را تامین کرد.

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار