به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، از سال 1357 تاکنون، بیش از 40 سال است که ایران هرساله‌‌‌ و به بهانه‌‌‌های مختلف از سوی دولت‌‌‌ آمریکا مورد تحریم قرار می‌‌‌گیرد. تحریم‌‌‌ها اگرچه در طول سال‌‌‌‌‌‌های گذشته تاثیراتی بر بخش‌‌‌های مختلف کشور گذاشته، اما چاره‌‌‌اندیشی‌‌‌هایی که معمولا از سوی کارشناسان و متخصصان برای مقابله با تحریم ارائه شده است‌‌‌، توانسته اثرات تحریم‌‌‌ها را خنثی کند. بدنه دانشگاهی کشور در ارائه راهکارهایی که بتواند تاثیر تحریم را بر کشور کاهش دهد، نقش بسیار مهمی داشته و دارند و هر‌‌‌ساله تعداد قابل توجهی از پایان‌‌‌نامه‌‌‌ها و رساله‌‌‌های دانشگاهی به موضوع تحریم اختصاص یافته است. اهتمام دانشجویان در پرداختن به موضوع تحریم و تحقیق و پژوهش در این حوزه، چند مزیت را به‌‌‌همراه دارد؛ نخست آنکه موضوع تحریم، تبعات و راهکارهای برون‌‌‌رفت از آن به‌‌‌صورت تخصصی پیگیری می‌‌‌شود. دوم اینکه دانشجویان با تحقیق و پژوهش در این حوزه، چالش‌‌‌ها و معضلاتی که تحریم‌‌‌ها به‌‌‌همراه دارند را دقیق‌‌‌تر بررسی می‌‌‌کنند و لذا رساله‌‌‌ها و پایان‌‌‌نامه‌‌‌هایی که در این حوزه نوشته می‌‌‌شوند، منابع قابل استنادی در اختیار سیاستگذاران و تصمیم‌‌‌گیران کلان کشور قرار می‌‌‌دهند تا با استفاده از آن بتوانند در سیاستگذاری‌‌‌های خود، با دقت بیشتری عمل کنند. علاوه‌‌‌بر‌‌‌این و با توجه به اینکه پایان‌‌‌نامه و رساله عموما از سوی دانشجویان مقاطع کارشناسی‌‌‌ارشد و دکتری ارائه می‌‌‌شود، لذا انتخاب موضوع تحریم و بررسی آن در قالب یک پایان‌‌‌نامه یا رساله، نشان از اهمیت موضوع داشته و این نکته را گوشزد می‌‌‌‌‌‌کند که مقابله با تحریم، یک اقدام مهم و نیازمند تخصص و دانش کافی است. در سایت پایگاه علمی ایران که یکی از مراجع مهم پایان‌‌‌نامه و رساله‌‌‌‌‌‌ها محسوب می‌‌‌شود، دو عبارت پایان‌‌‌نامه و رساله به اختصار «پارسا» نام‌‌‌گذاری شده است. از این‌‌‌رو در متن این گزارش پیش‌‌‌رو نیز در مواردی به‌‌‌جای دو کلمه پایان‌‌‌نامه و رساله، از واژه پارسا استفاده می‌‌‌شود.

 جهش و ریزش پایان‌‌‌نامه‌‌‌‌‌‌ها و رساله‌‌‌های دانشگاهی

طبق آمار پایگاه علمی ایران، در یک دهه گذشته یعنی از سال 88 تا پایان سال 98‌‌‌، تعداد هزار و 526 پایان‌‌‌نامه به موضوع تحریم اختصاص داشته است. در این میان روند ارائه این پایان‌‌‌نامه‌‌‌ها، از سال 88 تا سال 97 افزایشی بوده، اما در سال 98 این روال، با شیب تندی کاهش یافته است. جهش و ریزش پایان‌‌‌نامه‌‌‌هایی که موضوع تحریم را تحلیل‌‌‌و‌‌‌بررسی کرده‌‌‌اند؛ نشان می‌‌‌دهد در سال‌‌‌هایی که تحریم‌‌‌ها شدت بیشتری داشته، پرداختن به آن در نظام آموزشی نیز افزایش یافته است. از سال 88 و به‌‌‌ویژه ازسال 92 به بعد که اوج تحریم‌‌‌های آمریکا علیه ایران اعمال شده، موضوع تحریم در بسیاری از دانشگاه‌‌‌های کشور، در اولویت نگارش رساله‌‌‌ها و پایان‌‌‌نامه‌‌‌ها قرار گرفته است. درواقع در شرایطی که ایران در سال‌‌‌های پس از سال 92 با شدیدترین تحریم‌‌‌ها دست‌و‌پنجه نرم می‌‌‌کرده، بدنه دانشگاهی کشور، با دریافتن اهمیت این موضوع، بیش‌از‌پیش به ابعاد مختلف تحریم پرداخته‌‌‌اند. به این ترتیب در سال های 88، 89، 90، 91، 92، 93 ، 94، 95، 96، و 97 به ترتیب 18، 49،  67، 81، 115، 153، 161، 198، 261 و 275 پایان‌نامه با موضوع تحریم ارائه شده است. در سال  98 اما، روند کاهشی پایان‌نامه‌ها با شیب تندی همراه بوده، به این ترتیب که در سال 98 تحریم،  موضوع 148پایان‌نامه قرار گرفته است. که این امر می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که در سال‌های اخیر یا موضوعات دیگری در اولویت نگارش پایان‌نامه قرار داشته یا اینکه تمایلی به تحلیل و پژوهش در مورد تحریم، وجود نداشته است.

 دانشگاه‌‌‌های پیشرو‌‌‌ کدامند؟

براساس داده‌‌‌های آماری، بیشترین پایان‌‌‌نامه با موضوع تحریم در دانشکده حقوق و علوم سیاسی و دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکز ارائه شده است؛ دانشکده حقوق و علوم سیاسی 45 پایان‌‌‌نامه و در دانشکده ادبیات و علوم انسانی 28 پایان‌‌‌نامه حول محور تحریم نوشته شده است. پس از آن دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران  با ارائه 25 پایان‌‌‌نامه، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس با 23 پایان‌‌‌نامه و دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران با 23 پایان‌‌‌نامه با موضوع تحریم در رده‌‌‌های بعدی قرار دارند. ذکر این نکته ضروری است که در رشته علوم سیاسی 85 پایان‌نامه، در رشته حقوق 80، در رشته مدیریت 78، در رشته معارف اسلامی 58 و در رشته اقتصاد 55 پایان‌نامه با موضوع تحریم نوشته شده است. ناگفته نماند که سهم دانشگاه‌‌‌ها و موسسه‌‌‌های آموزش عالی استان‌‌‌های تهران، یزد، قم، مازندران و اصفهان از دیگران در پژوهش‌‌‌های انجام شده در زمینه «تحریم» بیشتر است.

 استقبال اندک از موضوع تحریم در نگارش پایان‌نامه و رساله‌های دانشگاهی

وحید شقاقی‌شهری، عضو هیات‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه خوارزمی تهران در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که در سال‌های اخیر با موضوع تحریم در دانشگاه‌ها ارائه شده است، می‌گوید: «زمانی که سیاست‌های کلی اشتغال کشور ابلاغ شد، موضوع همراستا بودن و پیوستگی میان نظام آموزشی و بازار کار مورد تاکید قرار گرفت، به این معنا که نظام آموزشی کشور باید با همه بخش‌ها اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... همسو باشد. درواقع براساس این سیاست، نظام آموزشی باید به‌عنوان یک نظام اثربخش عمل کند تا از طریق پایان‌نامه‌‌ها و رساله‌های دانشجویی مسائل، مشکلات و چالش‌های کشور رصد و پس از بررسی علمی، راهکارهای مناسب برای آنها درنظر گرفته شود. بدیهی است تحقق این امر در پژوهش‌های دانشگاهی نمود پیدا کرده و اثربخش خواهد بود. درواقع موضوعاتی که درقالب پژوهش‌های دانشگاهی مورد بررسی قرار می‌گیرد، قابلیت حل مسائل کلان اقتصادی را به‌صورت عملی دارد.»

 تلاش چندانی در دانشگاه برای پژوهش در حوزه تحریم‌ها صورت نگرفت

به گفته وی، تحریم نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موضوعات 40سال گذشته کشور، باید در نظام آموزشی کشور مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد، او افزود: «این درحالی است که به‌نظر می‌رسد در این زمینه دانشگاه‌ها نتوانسته‌اند آن‌گونه که باید و شاید، تحریم را محوریت تحقیقات و پژوهش‌های خود قرار دهند. مفهوم تاب‌آوری اقتصادی که پس از بحران سال 2008 در جهان مطرح شد، در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و سازمان‌‌های بین‌المللی، موضوع پژوهش‌ها و تحقیقات دانشگاهی قرار گرفته تا ماحصل آن بحران به وجود آمده را حل کند. این مفهوم در ایران نیز با عبارت اقتصاد مقاومتی مطرح شد، اما متاسفانه آن‌طور که در کشورهای بحران‌زده اقتصادی به آن پرداخته شد، در ایران مورد توجه نظام آموزشی قرار نگرفت و استقبال چندانی از این موضوع نشد. درمورد تحریم نیز وضع بر همین منوال است و باید گفت تلاش چندانی در این راستا صورت نگرفته است.»

 آثار پژوهش‌ها در تصمیم‌گیری‌های کلان مشاهده نمی‌شود

وی معتقد است دانشگاه‌ها باید در مسائل کلان کشور پیشرو باشند درحالی که میان پژوهش‌های دانشگاهی و مسائل کلان کشور رابطه هماهنگ و منسجمی حاکم نیست. از یک‌سو تمایل چندانی ازسوی نظام آموزشی به پرداختن به موضوعاتی از این دست وجود ندارد و ازسوی دیگر و حتی درصورت توجه دانشگاهیان به چنین مسائلی، آثار آن در تصمیم‌گیری‌های کلان مشاهده نمی‌شود؛ چراکه از یک‌سو بیشتر مباحث علمی در مقالات چاپ و ارائه می‌شود که این مقالات نیز عمدتا چارچوب‌های خاص خود را دارند و ازسوی دیگر، مسائل کاربردی باید در مجلات پژوهشی و پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها درج شود که متاسفانه این مورد، آنچنان‌که باید و شاید مورد استقبال دانشگاهیان قرار نمی‌گیرد.
 ناتوانی دولت در استفاده از ظرفیت‌های دانشگاهی برای حل مسائل کشور

شقاقی‌شهری می‌گوید: «رویکرد دانشگاهیان بیشتر به ارائه پژوهش‌های بنیادی است و پژوهش‌های کاربردی در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرد. هرچند معمولا پژوهش‌های کاربردی نیز مربوط به مسائل روز کشور نیست و اهمیت آن نسبت به مسائلی مانند تحریم و اقتصاد مقاومتی کمرنگ‌تر است، اما در این میان دولت نیز نتوانسته از توانایی و ظرفیت‌های دانشگاهیان برای حل مسائل کلان کشور استفاده کند و شاید همین موضوع ‌انگیزه‌ای برای قشر دانشگاهی ایجاد نمی‌کند که برای مثال به موضوع تحریم و مسائلی از این قبیل بپردازند.»

 دانش؛ راه مقابله با تحریم

عبور از هر بحرانی نیازمند دانش و علم به ماهیت بحران است. کشورهایی که در دنیا با بحران‌‌‌های مختلفی روبه‌‌‌رو بوده‌‌‌اند، در‌صورتی توانسته‌اند از دل بحران به‌سلامت بیرون بیایند که براساس یک اصول علمی و پژوهشی گام بردارند و راه‌‌‌های برون‌رفت از بحران را با تحلیل‌‌‌های دقیق علمی و متکی به دانش متخصصان پیدا کنند. در این راستا نظام آموزشی هر کشور پیشخوان حل چالش‌‌‌ها و بحران‌‌‌‌‌‌هاست و دانشجویان به‌‌‌عنوان سربازان این عرصه، باید پژوهش و تحقیق را سلاح اصلی خود برای مقابله با هر بحرانی قرار دهند. شاید به‌همین‌دلیل است که ارتباط دانشگاه با تمامی بخش‌‌‌های یک جامعه ضروری بوده و دولت‌‌‌ها باید پیش از انجام هر کاری، تحلیل درستی از آن داشته باشند. این تحلیل تنها و تنها در نظام آموزشی و به‌دست متخصصان و در قالب پژوهش‌‌‌های جامع امکان‌‌‌پذیر است. بنابراین نیاز هر جامعه به پژوهش‌‌‌های دانشگاهی، پایان‌‌‌نامه‌‌‌ها و رساله‌‌‌های دانشگاهی غیرقابل انکار است. همان‌‌‌طور‌که در ابتدای این گزارش ذکر شد، ایران بیش از 40 سال است که با موضوع تحریم دست‌و‌پنجه نرم می‌‌‌کند و تحریم‌‌‌ها با شدت و ضعف هرساله، جامعه ایران را هدف قرار داده است. طبیعی است که دست‌روی‌دست گذاشتن و بی‌‌‌تفاوتی نسبت به تحریم‌‌‌ها، عواقب جبران‌‌‌ناپذیری در پی دارد و حتی کمترین‌‌‌ تحریم‌‌‌ها نیز می‌‌‌تواند یک جامعه بی‌‌‌تفاوت را زودتر از موعد از پای درآورد. اما از سوی دیگر اگر مقابله با تحریم و رفتارهایی که موجب ایجاد بحران در کشور می‌‌‌شود، مورد توجه قرار گیرد، آن‌وقت نیاز به دانش کافی برای مقابله امری ضروری محسوب می‌‌‌شود. برخورداری از دانش رویارویی با تحریم نیاز به تخصص و مطالعه و پژوهش فراوان دارد و این امر میسر نمی‌‌‌شود مگر در نظام آموزشی کشور. آمارهای ذکر شده در این گزارش نشان می‌‌‌دهد روند پرداختن به موضوع تحریم طی چند سال اخیر، روندی کاهشی بوده در‌حالی‌که تا پیش از سال 94، موضوع تحریم و راهکارهای مقابله با آن دغدغه بسیاری از دانشجویان محسوب می‌‌‌شده است.  نگاهی به‌عملکرد دولت‌‌‌‌‌‌ به‌‌‌ویژه در حوزه اقتصادی طی سال‌‌‌های اخیر نشان می‌‌‌دهد گویا تحقیق و پژوهش در زمینه تحریم چندان مورد توجه دولتمردان نبوده و شاید همین امر موجب دلسردی دانشجویان و نظام آموزشی کشور برای پرداختن به این موضوع بوده باشد. به‌هر‌حال تا زمانی که دولت به این باور نرسیده است که راه ساختن جامعه و گریز از بحران‌‌‌ها، توسعه علم و عمل به دانش است، نمی‌‌‌‌‌‌توان به بهبود وضعیت چندان امیدوار بود.

  * نویسنده :  زهرا فریدزادگان،روزنامه نگار