انتظار مثبت و جامعه آماده

به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، انتظار ازجمله مفاهیمی است که نقشی اساسی در فرهنگ سیاسی و اجتماعی تشیع ایفا کرده است. امام‌موسی صدر انتظار را از دریچه‌ای اجتماعی نگاه می‌کند و از آنجا که به «انتظار مثبت» باور دارد، این مفهوم را دربردارنده امید و پویایی می‌داند. امید از آن‌جهت که نویدبخش آینده‌ای بهتر است و همواره درطول تاریخ همه ادیان، تحمل سختی‌ها را بر آنان آسان ساخته و گذر تاریخی را برای آنان هموار کرده است. از این جهت مفهوم انتظار دربردارنده یک نگاه تقریبی میان تمامی ادیان است، بر مشترکات آنان تاکید می‌کند و نیز از آن جهت که با دادن امید به آحاد مردم، آنان را برای تغییر مستمر درجهت بهتر شدن آماده می‌کند تاکیدی بر پویایی هم دارد. درواقع تمامی افراد جامعه باید با همه ظرفیت‌های مادی، فکری و معنوی خود زمینه‌های آماده‌سازی ظهور را فراهم کنند. درنتیجه باید قبل از ظهور به «جامعه آماده» دست پیدا کنیم که این امر نیز مستلزم همیاری اجتماعی همه مردم با یکدیگر است؛ همیاری‌ای که تمامی موانع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه قبل از ظهور را رفع می‌کند و به‌دنبال توانمندسازی و مهارت‌افزایی همه افراد جامعه از طریق تعاون و همیاری با یکدیگر است. بنابراین انتظار در اندیشه امام ‌موسی صدر با حل مشکلات امروز جامعه بشری رابطه تنگاتنگی دارد. ازاین‌رو، این مفهوم در اندیشه ایشان دربردارنده مسئولیت اجتماعی برای آحاد مردم جامعه است و «فردگرایی» را به‌شدت نفی می‌کند. درواقع پیوند پاینده با امید و همیاری اجتماعی همه انسان‌ها با هم دو مولفه اساسی در اندیشه وی هستند که جامعه منتظر برای رسیدن به تعالی باید خود را به آنها مجهز کند.

  امید راهی میان حال و آینده

انتظار در اندیشه امام موسی صدر نوعی امید به آینده و انجام وظایف حال است و ناامیدی و یأس ضداندیشه انتظارند، زیرا جامعه آماده و پویا نیاز به تحرک دارد و این تحرک نیز نیازمند وجود انگیزه کافی میان مردم است که امید به آینده می‌تواند این انگیزه بقا و پایداری جوامع را ایجاد کند. امید به آینده موجب می‌شود همه افراد تمام‌تلاش خود را برای تغییر وضع موجود انجام دهند و روزبه‌روز به دستیابی به جامعه متعالی و «مدینه فاضله»ای که آرمان تمام ادیان بوده است، نزدیک شوند و هیچ‌گاه تسلیم وضع موجود نشوند. گرچه برخی سختی‌ها و مشکلات جزئی ممکن است در این مسیر فرد منتظر را دلسرد کند، ولی این احساس یأس که گاهی اوقات با لغزش‌هایی همراه است، موقتی است، زیرا احساس یأس دائمی یعنی تسلیم وضع موجود شدن و جمود، که نتیجه آن جز مرگ و تباهی نیست. بنابراین فرد منتظر تا به بهترین شرایط تاریخی و جامعه متعالی و رو به تکامل نرسد، دست از تلاش برنمی‌دارد که همه این تلاش‌ها نتیجه امید به آینده است. درواقع «امید است که ما را حفظ کرده و زنده نگه‌داشته و امید است که میان ما و آینده راهی باز کرده است. امید خود از این عقیده (انتظار) سرچشمه می‌گیرد و نتیجه تربیتی انتظار فرج و گشایش است.»

  همیاری اجتماعی راهی برای ایجاد جامعه منتظر و آماده

برای احیای «جامعه آماده» بر همیاری اجتماعی میان تمامی افراد جامعه تاکید شده است، زیرا «ارتقای زندگی اجتماعی مردم» با کمک و مشارکت فعال همه اعضای جامعه محقق خواهد شد و امام موسی صدر می‌پرسد که آیا تمهید شرایط ظهور تنها به‌دست حضرت مهدی(عج) روی می‌دهد و صرفا بر‌عهده ایشان است؟ و این‌گونه پاسخ می‌دهد: «طبیعتا نه. ما نیز باید همکاری و همیاری کنیم» و برای احیای «جامعه آماده» نقش خود را ایفا کنیم. درواقع انتظار معنایی کاملا اجتماعی برای وی دارد و این‌گونه تعریف می‌شود: «انتظار یعنی آمادگی، بسیج شدن، آموزش و آمادگی روحی و روانی و فکری و معنوی و جسمی و نیز آمادگی تکنولوژیک و نظامی» که تحقق این امور فقط با همیاری در زمینه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی محقق خواهد شد. همیاری اجتماعی یعنی اینکه همه مردم احساس مسئولیت کنند و در فرآیند تصمیم‌گیری و رفع نیازهای مادی و معنوی جامعه باهم هم‌صدا شوند. از دیدگاه امام ‌موسی صدر احیای «جامعه آماده» ازطریق «فعالیت مستقیم یعنی اصلاحاتی که خود می‌توانیم درپی آنها برآییم و برای تحقق‌شان تلاش کنیم»، ایجاد می‌شود. این اصلاحاتی که ازطریق همیاری اجتماعی خود مردم صورت می‌پذیرد موجب توانمندسازی اقتصاد خانواده‌ها و بهبود وضع معیشتی مردم خواهد شد و درنتیجه افراد دیگر دغدغه تامین معاش و نیازهای اولیه زندگی را نخواهند داشت و این موجب خواهد شد که افراد تمرکز خود را روی تقویت بعد اخلاقی و معنوی جامعه خود بگذارند و زمینه‌ساز احیای «جامعه آماده» شوند.

  ایجاد تشکیلات راهی برای همیاری اجتماعی میان مردم و احیای«جامعه آماده»

«جامعه آماده» قبل از ظهور محقق نخواهد شد، مگر اینکه مردم در قالب تشکیلات به همیاری در حوزه‌های اجتماعی میان خود اهتمام ورزند و از فردگرایی پرهیز کنند. امام ‌موسی صدر برای از میان بردن «عقب‌ماندگی‌های رایج اجتماعی» بر نقش تعامل سازنده و همیاری اجتماعی همه مردم با یکدیگر تاکید کرده است. درواقع برای اینکه این همیاری اجتماعی صورت بپذیرد نیاز به ایجاد تشکیلات بسیار منظمی است، که به‌عنوان یک مرکزیت، ارتباط میان آحاد مردم را میسر سازد. این مرکزیت و کانون باید هدف اصلی‌اش از میان بردن فقر و نابرابری و توانمندسازی و مهارت‌افزایی افراد براساس همیاری اجتماعی با یکدیگر باشد و درمیان این همیاری و تعاونی‌هاست که «اصل احترام و اطمینان متقابل» در روابط بین افراد به‌وقوع می‌پیوندد و ما شاهد شکل‌گیری «اخلاق اجتماعی» خواهیم بود که در راستای این اخلاق اجتماعی همه افراد برای سعادت جامعه احساس مسئولیت می‌کنند و با سپردن کارها به دیگران از مسئولیت‌ها شانه خالی نمی‌کنند. اخلاق اجتماعی با تقویت انگاره‌هایی مثل «عشق و احترام به دیگران»، «کمک و یاری به نیازمندان» و از همه مهم‌تر «مشارکت در امور اجتماعی عام‌المنفعه» زمینه‌های ایجاد «شبکه‌های اجتماعی» را فراهم خواهد کرد که افراد با همیاری اجتماعی در این شبکه‌ها به توانمندسازی خود در وهله اول کمک خواهند کرد و این سرمایه انسانی به‌وجود آمده، موجب احیای «جامعه آماده» خواهد شد؛ «جمعیت البر والاحسان» نمونه‌ای از تشکیلاتی بود که امام ‌موسی صدر در این راستا بازسازی کرد.

بنابراین انتظار در اندیشه وی به‌معنای مثبت آن است. همانطور که متذکر شدیم «انتظار مثبت» برخلاف «انتظار منفی» افراد را به شانه خالی‌کردن از وظایف اجتماعی خویش دعوت نمی‌کند بلکه بالعکس، جامعه را متشکل از افراد امیدواری فرض می‌کند که با همیاری اجتماعی سعی در رسیدن به قله سعادت دارند؛ همان قله‌ای که امام ‌موسی صدر آن را نقطه عطفی تصور می‌کند که «همه انسان‌ها با تمام شایستگی‌ها، نه‌فقط با توان مادی یا فکری، در راه خیر و صلاح بشر تلاش می‌کنند» و ایجاد حس شایستگی و احساس خودسامانی نیز از نتایج همیاری اجتماعی تمامی انسان‌ها درجهت اصلاح جامعه قبل از ظهور است. وی خود با برپایی تشکیلات موجود در لبنان، سرمایه‌ای انسانی به‌وجود آورد که می‌تواند درجهت احیای جامعه آماده قبل از ظهور، تلاش کند. امام‌ موسی صدر انتظار را از منظری اجتماعی می‌بیند که قرن‌هاست در حیات این مذهب نقش اساسی داشته و متاسفانه مدتی است از نظر دور مانده و توابع و آثار خود را نیز از دست داده است. پس در وهله اول باید آسیب‌های تهدیدکننده مفهوم انتظار را شناسایی کنیم و بعد با همیاری اجتماعی میان خود، تمامی موانع را از میان برداریم و زمینه‌های احیای جامعه آماده قبل از ظهور را فراهم کنیم.

* نویسنده: امید هراتی اصل، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین‌الملل