به گزارش «فرهیختگان آنلاین»، در هفته پایانی مهر‌ماه، نخستین هواپیمای جت آموزشی با نام «یاسین» که با استفاده از دانش و فناوری کاملا بومی طی 6 سال طراحی و ساخته شده، با حضور وزیر دفاع و فرمانده نیروی هوایی ارتش رونمایی شد. هواپیمای «یاسین» اولین جت آموزشی ساخت ایران با قابلیت رزمی است که در سال‌های اخیر به دست طراحان، دانشمندان و متخصصان علوم و صنایع هوافضا در کشور ساخته شده است.
 تا پیش از بومی‌سازی دانش ساخت این جت، جت‌‌های آموزشی برای آموزش دانشجویان خلبانی، معمولا از طریق واردات قطعات از کشورهای پیشرو در این زمینه تامین می‌شد، اما به‌دنبال اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران و عدم امکان تامین قطعات موردنیاز جت‌های آموزشی، متخصصان و نخبگان ایرانی با استفاده از امکانات و توانمندی‌های موجود در کشور، اقدام به بومی‌سازی دانش ساخت این‌ جت‌ها کرده و درنهایت نیز موفق به ساخت جت آموزشی برای تامین نیاز بخش نظامی کشور شدند. این هواپیما مطابق استانداردهای جهانی و برای پاسخ به مطالبات و نیازهای آموزشی نیروی هوایی ارتش ساخته شده و تمام طراحی‌های آن در داخل کشور صورت گرفته است.

  همکاری 30 شرکت دانش‌بنیان درساخت توربوجت

یکی از پیچیده‌ترین قسمت‌‌های هواپیما موتور است که ساخت آن نیازمند دانش بسیار پیشرفته هوایی و استفاده از توانمندی متخصصان خبره صنعت هوافضا است. بر این اساس ساخت موتور انواع هواپیما‌ها (آموزشی، جنگنده، مسافربری، عمومی و بدون سرنشین) پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. موتور هواپیما یا سیستم پیشرانه، سازه‌ای متشکل از چهار بخش است که هر بخش از تعداد بسیار زیادی قطعه تشکیل شده است. عموما کشورهای پیشرو در دانش هوافضا در ساخت یک قطعه یا یک بخش از موتور هواپیما تخصص ویژه‌ای دارند. به عبارت دیگر، هر بخش از قطعات موتور هواپیما در کشورهای خاص تولید شده و در بیشتر موارد، یک پیشرانه، حاصل تلاش چند شرکت فراملیتی است. این امر نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه دستیابی صفر تا صدی به دانش ساخت هواپیما است؛ حقیقت مهمی که به کمک متخصصان و اندیشمندان ایرانی، در ساخت موتور توربوجت «اوج» و جت آموزشی «یاسین» محقق شد. در سال 95 موتور توربوجت «اوج» با همکاری و تعامل نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 30 شرکت دانش‌بنیان و 10دانشگاه کشور با سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع به دست متخصصان ایرانی طراحی و ساخته شد.

استفاده از این موتور در جت آموزشی یاسین و نخستین پرواز آزمایشی این جت که در هفته پایانی مهرماه انجام شد، نشان می‌دهد توانایی متخصصان ایرانی تا چه اندازه مرزهای دانش را درنوردیده است. طبق آمار ارائه‌شده از سوی اتحادیه صنایع هوایی و فضایی، سالانه به‌طور تقریبی هزار و 500 نفر در رشته‌های مرتبط با هوافضا فارغ‌التحصیل می‌شوند، این درحالی است که طی سال‌های اخیر و با آغاز به‌کار معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در صنایع مختلف، اتفاقات قابل‌توجهی را رقم زده است. یکی از صنایع مهمی که بی‌تردید می‌‌تواند زمینه مناسبی برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان باشد و به‌تبع آن از علوم به‌روز و دانش‌های پیشرفته استفاده کند، صنعت هوافضا در کشور است.

 توسعه صنایع هوافضا در گرو فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان

در حال حاضر و براساس فهرست کالاها و خدمات دانش‌بنیان که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری ارائه شده است، فناوری‌های مرتبط با صنعت هوافضا در دو دسته فناوری «سخت‌افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک» و «ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته» قرار می‌گیرند. در واقع تولیدات شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در صنعت هوافضا زیرمجموعه این دو دسته قرار دارد. طراحی و ساخت هواگردها، تجهیزات و سازه‌های هوافضا، تجهیزات ارتباطی، مخابراتی، اویونیک و هوافضا، بالون‌ها و گلایدرها، گلایدرهای معلق، هواپیماهای بدون موتور پیشرفته، پرنده‌های پیشرفته سرنشین‌دار نظیر هواپیما و هلی‌کوپتر، طراحی و ساخت پرنده‌های پیشرفته بدون سرنشین با مأموریت خاص نظیر هواپیما و هلی‌کوپتر، پارچه‌های مورداستفاده در گلایدرها و انواع هواپیما‌های سبک ورزشی و پارچه‌های ضدحریق داخل هواپیماها تولید شیشه‌های پیشرفته شناورهای زیرسطحی و هواپیما با استحکام بالا تنها بخشی از توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه هوافضا است. متخصصان و صاحب‌نظران علوم هوافضای کشور معتقدند آینده صنعت هوافضای کشور منوط به فعال شدن بیش از پیش شرکت‌های دانش‌بنیان به‌ویژه شرکت‌های دانش‌بنیان خصوصی در این حوزه است، چراکه با فعالیت‌ شرکت‌های دانش‌بنیان هوافضا علاوه‌بر خودکفایی در طراحی و ساخت ادوات و تجهیزات پیشرفته این بخش امکان ایجاد 10 هزار شغل برتر در این حوزه فراهم می‌شود.

همان‌طور که گفته شد، در روند طراحی و تولید موتور توربوجت «اوج» 30 شرکت دانش‌بنیان و 10 دانشگاه در سراسر کشور فعالیت کرده‌اند، اما به واسطه اهمیت مسائل امنیتی، اطلاعاتی از اسامی و زمینه فعالیت این شرکت‌ها منتشر نشده است. در ساخت جت آموزشی یاسین نیز شرکت‌های دانش‌بنیان فعالیت چشمگیری داشته و در واقع ساخت این هواپیمای آموزشی با استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان به سرانجام رسیده است که طبیعتا به‌دلیل حفظ منافع امنیتی نامی از شرکت‌های مذکور عنوان نشده است. با وجود این، ساخت چنین جت آموزشی که با مدل‌های مشابه خارجی مطابقت می‌کند، نشان می‌دهد توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان نیازمند حمایت و سرمایه‌گذاری بیشتر از سوی دولت است.

انحصارطلبی؛ مانع بهره‌گیری  از دانش‌بنیان‌ها

پس از رونمایی از جت آموزشی یاسین و پرواز آزمایشی این هواپیما، امیر سیاح، کارشناس اقتصادی در صفحه شخصی خود در اینستاگرام نوشت: «در تولید جت یاسین کار مهمی انجام شده است؛ بهترین راه دستیابی به فناوری پیشرفته. نیروی هوایی نیازش به جت‌های آموزشی دوموتوره مدرن را به صنایع دفاع سفارش داد. صنایع دفاع پروژه را میان شرکت‌های دانش‌بنیان تقسیم کرده و در این فرآیند دانش روز، کاربردی و به محصولی تجاری تبدیل شده است. این راه یادگیری و تجاری‌سازی فناوری را مقایسه کنید با روش شکست‌خورده انتقال فناوری از خارج که محصولش پراید و دیگر قراضه‌های خارجی است که ده‌ها سال توسط وزارت صنایع به واحدهای تولیدی ما تحمیل شده است.»

صحبت‌های سیاح حقیقتا خلأ موجود در صنایع خودروسازی کشور را در مقایسه با صنایع هوافضای کشور به خوبی نشان می‌دهد. وی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اظهار تاسف از وضعیت کنونی صنعت خودروسازی، می‌گوید: «سال‌هاست این صنعت در پیله خود فرورفته و انحصارطلبان این صنعت حاضر به استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان نیستند. در عصر جدید تولید محصول به روش سنتی و با تنگ‌نظری و انحصارطلبی امکان‌پذیر نیست، بلکه باید با روی آوردن به صنایع دانش‌بنیان علاوه‌بر به‌روزسازی تولیدات، امکان رقابت در بازارهای خارجی فراهم شود.»

صنایع نظامی موتور پیشران شرکت‌های دانش‌بنیان

حمیدرضا امیری‌نیا، رئیس کمیته اقتصاد دانش‌بنیان ستاد اجرایی فرمان امام(ره) در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به حمایت صنایع نظامی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌گوید: «صنایع دفاعی و نظامی در بسیاری از کشورها موتور پیشران توسعه تکنولوژی هستند و حمایت آنها از فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان مصداق بارز این امر است.»

به گفته وی، از آنجاکه تولیدات صنایع نظامی در زنجیره تولید تجاری قرار نمی‌گیرد و ماموریت‌محور و اقتدارمحور است، لذا نیازمند تکنولوژی و دانش «های‌تک» است، از این رو شرکت‌های دانش‌بنیان خط مقدم تولیدات صنایع نظامی هستند و به‌تبع آن نیز صنایع نظامی از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت می‌کنند. نکته قابل‌توجه اینکه این حمایت‌ها پشتیبان شرکت‌های دانش‌بنیان است و این شرکت‌ها می‌توانند در سایر حوزه‌ها نیز ورود کرده و تولیدات خود را عرضه کنند. بدیهی است زمانی که این تولیدات به سایر صنایع سرریز می‌کند، توسعه و رشد صنایع دیگر را نیز رقم می‌زند.»امیری‌نیا می‌گوید: «معمولا در کشورهای توسعه‌یافته، تولید یک محصول با تقسیم کار میان مراکز آموزشی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان انجام می‌شود. به عبارت دیگر، این فرمولی است که بسیاری از کشورها برای بهره‌وری در تولید از آن استفاده می‌کنند و در سال‌های اخیر هم، ایران با استفاده از همین فرمول درصدد افزایش جایگاه شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت است. ناگفته نماند که تحقق این هدف نیازمند تشویق، ترغیب و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان است.»

موتورتوربوجت ایرانی؛ 40 درصد ارزان‌تر از نمونه خارجی

فرشاد پازوکی، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات در گفت‌وگو با «فرهیختگان» در مورد تولید موتور توربوجت که با تکنولوژی و دانش روز و استفاده از توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان تولید شده است، می‌گوید: «این موتور برای اولین بار به‌صورت صددرصدی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی ساخته شد که در روند ساخت آن فارغ‌التحصیلان دانشگاه آزاد اسلامی علوم و تحقیقات نیز فعالیت داشتند. دستیابی به دانش تولید چنین موتوری یکی از دستاوردهای بزرگ ایران و شرکت‌های دانش‌بنیان بوده که قیمت تمام‌شده آن 40درصد نسبت به نمونه‌های خارجی ارزان‌تر است.»

به گفته وی، در حال حاضر در شرایط تحریم به سر می‌بریم و به تبع آن اجازه ورود چنین موتور‌هایی به کشور وجود ندارد، بنابراین ساخت موتور توربوجت در این وضعیت، امتیاز بزرگی برای کشور محسوب می‌شود. نکته حائز اهمیت این است که در کشورهای پیشرفته سازندگان چنین فناوری‌هایی، فعالان بخش خصوصی هستند و بخش نظامی تنها سفارش‌دهنده محصول محسوب می‌شود. به‌طور مثال، نیروی هوایی آمریکا برای تامین تجهیزات و هواپیماهای خود به شرکت بوئینگ سفارش ساخت می‌دهد، این درحالی است که این روند در ایران معکوس است و نیروهای نظامی خودشان هم سفارش‌دهنده و هم سازنده محصول هستند و به‌رغم اینکه توانمندی تولید چنین فناوری‌هایی در بخش خصوصی کشور وجود دارد، اما عملا در داخل کشور به توانایی بخش خصوصی اعتمادی نمی‌شود.

پازوکی می‌گوید: «شکی نیست که در ایران توان تولید انبوه چنین موتورهایی وجود دارد. ما می‌توانیم روی ساخت هواپیماهای کوچک و سبک سرمایه‌گذاری و به‌دنبال آن شرکت‌های دانش‌بنیان مرتبط با این حوزه را راه‌اندازی کنیم. به جرات می‌توانم بگویم تنها با این روش می‌توانیم کار عملیاتی درست در حوزه استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان انجام دهیم.»

وی با اشاره به عدم استفاده از صنایع دانش‌بنیان در صنعت خودروسازی می‌افزاید: «متاسفانه در صنعت خودرو‌سازی ایران رقابت وجود ندارد. قطعا زمانی که محصول خارجی با قیمت پایین اجازه ورود به کشور را داشته باشد، دیگر خودروساز نمی‌تواند قیمت پراید را به 50 میلیون تومان برساند. در نتیجه تا زمانی که قیمت سرسام‌آوری را برای خودروهای خارجی در کشور شاهد هستیم، خودروساز داخلی به خودش اجازه می‌دهد تا هرجا که می‌تواند، قیمت محصولش را افزایش دهد، چراکه می‌داند توان خرید مردم در حد خودروی خارجی نیست. اما اگر رقابت وجود داشته باشد، بحث کیفیت ارجحیت پیدا می‌کند و خودروسازان ناچار به استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان می‌شوند.»

* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار