به گزارش «فرهیختگان آنلاین»،  حادثه تلخ سقوط هواپیمای تهران– کی‌یف جدای از متن ماجرا، حواشی زیادی را به وجود آورد. برجسته شدن مساله «مهاجرت» یکی از همین حواشی بود که بازتاب‌های متفاوتی در رسانه‌های داخلی و خارجی داشت. در این میان، برخی رسانه‌ها با اسکی روی این موضوع، آن را نشانه گستردگی نرخ مهاجرت نخبگان از ایران عنوان کردند و آمارها و عددهای متفاوت و البته متناقضی را برای مخاطبان خود ارائه دادند. اما این عدد و رقم‌ها چقدر قابل اعتماد است؟ آیا آمارهای قطعی و دقیقی را می‌توان برای جمعیت دانشجویان بین‌المللی نه‌تنها در ایران بلکه در دیگر کشورهای جهان استخراج کرد؟ به‌طور مثال یکی از این رسانه‌ها ادعا کرده است: «در سال ۱۳۹۱ حدود ۱۵۰ هزار دانشجو تقاضای خروج از کشور را کرده‌اند که بیشترشان دانشجوی دوره دکتری بودند. همچنین ۶۴ درصد دانش‌آموزان ایرانی مدال‌آور المپیاد در ۱۴ سال گذشته از ایران مهاجرت کرده‌اند.» این درحالی است که براساس اطلاعات موجود در پایگاه مرکز بنیاد ملی نخبگان «کل دانشجویان بین‌المللی ایران در جهان در سال 91، براساس آمار یونسکو 49457 نفر بوده، این رقم کمتر از یک‌سوم رقم ادعایی تقاضای خروج 150 هزار نفری در یک سال است.»

رصدخانه مهاجرتی ایران که وابسته به پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی‌شریف است، اخیرا چکیده‌ای از آخرین وضعیت شاخص‌های کلیدی مهاجرت‌های بین‌المللی ایران در قیاس با تراز جهان در حوزه‌های مختلف جابه‌جایی دانشجویی، مهاجرت کاری– اقتصادی و مهاجرت اجباری (پناهجویی و اقلیمی) منتشر کرده که این آمارها تا پایان سال 2018 استخراج شده است.این رصدخانه درباره چرایی انتخاب بازه تاریخی آماری خود نوشته است: «نکته حائز اهمیت اینکه با توجه به دشواری تهیه و همگون‌سازی داده‌های متنوع مهاجرت‌های بین‌المللی در کشورهای مختلف مهاجرفرست و مهاجرپذیر دنیا، معمولا یک تاخیر زمانی یک تا دو ساله میان زمان انتشار گزارش‌های مرجع مهاجرتی و زمان رجوع به داده‌های آماری وجود دارد. از این حیث، ارجاع و دسترسی بیشتر گزارش‌های مهاجرتی سال 2019 به داده‌های مهاجرتی مربوط به سال 2017 یا حداکثر سال 2018 میلادی بوده است. با این حال رصدخانه مهاجرت ایران سعی کرده ضمن ارجاع به اطلاعات معتبرترین گزارش‌های جهانی مهاجرت در سال 2019، داده‌های آماری مربوط به سال 2019 را از منابع ملی و محلی استخراج یا با امکان‌سنجی قابلیت اتصال و مقایسه‌پذیری این داده‌ها، آنها را در گزارش پیش‌رو ارائه کند.»
 
 نگاه کلی

با نگاهی دقیق به این گزارش داده‌های قابل‌توجهی استخراج می‌شود، به‌طور نمونه جمعیت دانشجویان ایرانی ساکن آمریکا با کاهش قابل‌توجهی روبه‌رو شده، به این معنی که تعداد دانشجویان ایران از 12783 نفر در پایان سال 2017 به 12142 نفر در پایان سال 2018 رسیده است. یا درمورد دیگر رتبه ایران در میان کشورهای دانشجوفرست از رتبه 12 در سال 2012 به رتبه 20 در سال 2017 رسیده است. البته این آمارها وجه دیگری نیز دارد و محدودیت‌های آمریکا باعث شده دانشجویان شاغل به تحصیل در این کشور را به سمت کشورهای کانادا، آلمان و ترکیه سوق دهد. بخش مهم این گزارش تعداد متخصصان و فارغ‌التحصیلان بازگشتی به ایران است که آمارها از افزایش 12 برابری نسبت به سال‌های قبل حکایت دارد.

 کشورهای دانشجوفرست

این پژوهش در بخشی از گزارش خود به وضعیت ایران بین کشورهای دانشجوفرست اشاره کرده است. سال 2016، ایران با 52307 دانشجوی بین‌المللی در رتبه 18 دنیا قرار دارد و کشورهایی چون چین، آلمان، کره‌جنوبی، هند، فرانسه، عربستان، اوکراین، ایتالیا و روسیه در رتبه‌های بالاتری از ایران قرار دارند. البته با نگاهی به بخش دیگر این گزارش جایگاه ایران در سال 2017 نیز بهبود پیدا کرده و با تعداد 52521 دانشجوی بین‌المللی در رتبه 20 جهان قرار گرفته که در مقایسه با سال 2012 که جمعیت 54556 نفری بوده، با کاهش حدود 2000 نفری روبه‌رو شده است.

 افزایش خروج از آمریکا

یکی دیگر از نتایج قابل‌توجه این پژوهش وضعیت تحصیل دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های آمریکاست. براساس داده‌های این گزارش، شیب افزایش دانشجویان ایران ساکن در آمریکا که طی سال‌های 2010 تا 2016 با افزایش قابل‌توجهی همراه شده بود، طی سال‌های اخیر با کاهش روبه‌رو شده است. به این معنی که سال 2015 تعداد 12269 نفر، در سال 2016 تعداد 12645 نفر، در سال 2017 تعداد 12783 نفر و سال 2018 تعداد 12142 دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های آمریکا تحصیل می‌کردند.این پژوهشکده پیش‌بینی جالبی درباره آینده حضور دانشجویان ایران در آمریکا کرده و می‌نویسد: «با توجه به محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی دولت ترامپ برای ورود اتباع ایرانی به خاک آمریکا، تعداد دانشجویان ایرانی در آمریکا کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود ادامه این روند سهم و تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در آمریکا را با کاهش روبه‌رو کند. همچنین پیش‌بینی می‌شود کشورهایی چون ترکیه، کانادا و آلمان تبدیل به مقاصد جایگزین برای دانشجویان ایرانی شود. البته آمارحضور ایرانی‌ها در آمریکا نسبت به دیگر کشورها قابل مقایسه نیست. به‌طور نمونه اگر از چین و هند به دلیل جمعیت زیاد این دو کشور عبور کنیم، کره‌جنوبی با 52250 دانشجو، عربستان با 37080، کانادا با 26122، ویتنام با 24392، ژاپن با 18105 و برزیل با 16059 دانشجو، در رتبه بالاتری از ایران به لحاظ تعداد دانشجوی حاضر در این کشور قرار دارند.»

 شیفت به کانادا و آلمان؟

یکی دیگر از بخش‌های این پژوهش، وضعیت دانشجویان ایرانی ساکن کاناداست، آمارها نشان می‌دهد جمعیت دانشجویان ایرانی در سال 2000 از 381 نفر به 3884 نفر در سال 2017 رسیده است. البته در بازه زمانی 2013 و 2014، تعداد دانشجویان به حداکثر میزان خود یعنی 4254 و 4068 نفر رسیده که در دو سال بعد از آن با کاهش روبه‌رو بوده‌ایم. البته این آمار در سال 2017 باز افزایش یافته و نزدیک به 150 دانشجو در سال‌های 2016 و 2017 به دانشگاه‌های این کشور اضافه شده‌اند. از سوی دیگر میزان علاقه دانشجویان ایرانی به تحصیل در دانشگاه‌های آلمان افزایش یافته، به‌طوری که تعداد دانشجویان ایرانی در این کشور از 3135 نفر در سال 2013 به 4846 دانشجو در سال 2017 رسیده که یک افزایش 54 درصدی بوده است. برخی کارشناسان دلیل این افزایش جمعیت دانشجو در کانادا و آلمان را محدودیت‌های آمریکا عنوان کرده‌اند و به نوعی شیفت جمعیتی تعبیر شده است.
 
 افزایش آمار بازگشت به ایران

کاهش علاقه به تحصیل در کشور استرالیا یکی دیگر از نتایج این پژوهش است، درحالی که موج حضور ایرانی‌ها در دانشگاه‌های استرالیا از 236 نفر در سال 2001 به 2817 نفر در سال 2012 رسیده بود، طی سال‌های بعد، این میزان به 2438 نفر در سال 2018 رسیده است که این آمارها از کاهش 13 درصدی خبر می‌دهند.البته این گزارش یک بخش قابل‌توجه دیگری نیز دارد و آن هم افزایش بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به ایران طی چهار سال گذشته است. براساس این آمارها، در سال 1394، تنها 113 فارغ‌التحصیل دانشگاهی به ایران بازگشته‌اند که این آمار در سال 1395 به  نفر376، سال 1396 به 806، سال 1397 به 1097 و در آذر سال 1398 به 1402 نفر رسیده که نسبت به سال ۹۴ به‌عبارتی افزایش 12 برابری داشته است.

* نویسنده: محمدرضا حیاتی، دبیر گروه  دانشگاه