به گزارش «فرهیختگان»، بخش کشاورزی به‌عنوان یکی از ظرفیت‌های بالقوه و مهم در هر کشوری می‌تواند در فرآیند توسعه اقتصادی آن کشور نقش بی‌بدیلی ایفا کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد حتی بسیاری از کشورهایی که از کمترین امکانات و ظرفیتها در بخش کشاورزی برخوردار بوده‌اند، توانسته‌اند با سیاستگذاری درست و دقیق، بیشترین بهره‌وری را از این حوزه در جهت توسعه اقتصادی پایدار ببرند. ایران نیز با توجه به موقعیت ممتاز جغرافیایی و تنوع آب‌و‌هوایی برای کاشت محصولات مختلف کشاورزی، وجود نیروی کار مناسب در روستاها و مراکز تولید، وجود نیروی تحصیلکرده کافی در رشته‌های مرتبط با کشاورزی، وجود مزیت‌های نسبی خدادادی در زمینه محصولات با ارزشی از قبیل زعفران، پسته، گیاهان دارویی، محصولات صنایع غذایی و صنایع‌دستی مرتبط با بخش کشاورزی فرصت بی‌نظیری در اختیار دارد تا از این امکانات خدادادی در جهت رشد اقتصادی و رهایی از اقتصاد تک‌محصولی استفاده کند. در سال‌های گذشته و با روی کارآمدن دولت‌های مختلف، سیاستگذاری‌‌های بخش کشاورزی نیز شاهد تغییرات گوناگونی بوده که بخشی از آنها منجر به رشد این حوزه و تاثیر آن بر اقتصاد کشور شده و بخشی نیز نتوانسته اهداف مهم اقتصادی کشور را محقق کند. آنچه مسلم است و کارشناسان این حوزه بر آن تاکید دارند، این است که برای حرکت صنعت کشاورزی به سمت توسعه پایدار و رشد اقتصادی چاره‌ای جز ورود فناوری‌های نوین به این حوزه نیست.
در جهان امروز که انسان به کمک تکنولوژی و فناوری، راه‌حل‌های میانبری برای حل چالش‌ها و مشکلات روزمره خود پیدا کرده است، قطعا در حوزه‌های کلانی مانند کشاورزی نیز استفاده از دستاوردهای فناورانه می‌تواند راهگشا باشد. یکی از مهم‌ترین دلایل توسعه اقتصادی کشورهایی مانند چین، آمریکا، اسپانیا، آلمان، فرانسه و برزیل توجه ویژه این کشورها به مدرن‌سازی صنعت کشاورزی و ورود فناوری‌های نوین به این صنعت است.
افزایش راندمان محصولات کشاورزی
در سال 2018 در هندوستان مطالعه‌ای در مورد صنعت کشاورزی دیجیتال انجام شد. نتایج این تحقیقات نشان داد که در‌صورت دسترسی کشاورزان به موبایل، امکان ارسال اطلاعات در‌مورد زمان کشت و نکات مهم کشاورزی از طریق پیام‌های مکتوب یا صوتی وجود دارد. از طرف دیگر پایگاه‌های مطالعاتی کشاورزی در کشور می‌تواند راه‌اندازی شود و اطلاعات مورد نیاز برای کشاورزان هر منطقه به‌صورت تخصصی در اختیار آنها قرار بگیرد و حتی مرکزی برای پاسخگویی به سوال‌های کشاورزان ایجاد شود. نتایج این مطالعه به‌صورت یک سیاستگذاری در یکی از شهرهای جنوبی هند اجرا شد و در روند اجرای آن اطلاعات به‌صورت روزانه به ۸۰۰ هزار کشاورز آن منطقه ارائه شد. پس از گذشت یک سال از اجرای این سیاست نتایج جالب توجهی به‌دست آمد که نشان می‌داد در طی یک سال، راندمان تولید مزارع آنها ۱۰ درصد رشد پیدا کرده است. این درحالی است که انتظار می‌رفت در سال اول اجرای این طرح که استقبال زیادی از آن انجام نشده است، تولید و رشد ملموسی نداشته باشد. درواقع کشاورزانی که از اطلاعات دیجیتال استفاده کرده بودند، توانستند راندمان تولید محصولات کشاورزی خود را افزایش دهند و درآمد بیشتری کسب کنند. از طرف دیگر افزایش توان تاب‌آوری آنها در‌برابر شوک‌هایی که کسب‌وکارشان را هدف قرار می‌دهد، فاکتور مثبت دیگری بود که به‌دنبال دیجیتالی شدن کشاورزی اتفاق افتاد. پس از آن نشریه «ساینس» نیز بر‌مبنای اطلاعات تهیه‌شده در یک مقاله علمی نوشت کشاورزانی که پیشنهادهای دیجیتالی را به‌صورت روزانه دریافت می‌کنند و از این پیشنهادها در کارشان استفاده می‌کنند به ازای هر یک دلاری که هزینه می‌کنند، ۱۰ دلار درآمد کسب می‌کنند که تقریبا دوبرابر دیگر کشاورزان است.
توسعه اقتصادی با کشاورزی دیجیتال
دیجیتالی شدن بسیاری از کسب‌وکارها و فعالیت‌های انسان که به دنبال ورود اینترنت به زندگی بشر رخ داد، دنیای جدیدی پدید آورد که در آن بسیاری از فعالیت‌های روزمره انسان به کمک یک تلفن هوشمند و تنها با فشردن یا لمس یک دکمه انجام می‌شود. این فرآیند در مقیاس وسیع‌تر و در حوزه‌های کلان‌تر نیز سرعت انجام کارها را افزایش داده است. کشاورزی دیجیتال یکی از همان مفاهیم و دستاوردهایی است که در صنعت بزرگی مانند کشاورزی، امکانات منحصربه‌فردی را در اختیار کشاورزان قرار می‌دهد و کمک می‌کند تا توسعه اقتصادی پایدار از مسیر کشاورزی راحت‌تر محقق شود. کشاورزی دیجیتال درواقع به معنای استفاده از امکانات مدرن تکنولوژیکی در صنعت کشاورزی است به‌گونه‌ای که راندمان در فعالیت کشاورزی افزایش یابد. لذا انتظار می‌‌رود در دنیای امروز که همه‌چیز به سمت دیجیتالی شدن حرکت می‌کند، کشاورزی نیز به‌سرعت در همین مسیر حرکت کند. جالب است که در این مسیر، شیوع ویروس کرونا و پاندمی جهانی آن، در سرعت‌بخشی به دیجیتالی شدن صنعت کشاورزی نقش داشته است. نتایج یک تحقیق در دانشگاه شیکاگو که با رویکرد همه‌گیری کرونا و چهارمین انقلاب صنعتی در جهان انجام شده، حاکی از آن است که صنعت کشاورزی در این دوران با این سیر تحولی همسو شده است و فعالان این صنعت بر این باورند تنها در‌صورتی صنعت کشاورزی می‌تواند در اقتصاد دنیا به فعالیت ادامه دهد و تامین غذای آینده را برعهده بگیرد که با چهارمین انقلاب صنعتی یعنی دیجیتالی شدن، در دنیا همسو شود. در این میان، ایران نیز با توجه به آنچه در مورد ظرفیتها و امکانات بخش کشاورزی آن گفته شد، ناگزیر باید خود را با این انقلاب صنعتی بزرگ همسو کند.
ضرورت خداحافظی با کشاورزی سنتی
یکی از ملزومات حرکت به‌سمت کشاورزی دیجیتال، تغییر شیوه‌های سنتی کشاورزی است. براساس آمارهای منتشر‌شده از‌سوی مرکز آمار ایران،9.8 درصد تولید ناحالص داخلی مربوط به بخش کشاورزی است و حدود ۲۰ درصد از کل شاغلان در این صنعت مشغول به فعالیت هستند. با این وجود هنوز این صنعت کاربردی نتوانسته سهم قابل قبولی در تولید ارزش افزوده داشته باشد. براساس اعلام نهادهای مرتبط، درحال حاضر حدود 12 تا 15 درصد از کل زمین‌های ایران زیر کشت کشاورزی است. رقمی بزرگ و قابل توجه که استفاده درست از فناوری‌های مدرن؛ نقشی اثرگذار در توسعه آن خواهد داشت. این فناوری‌های جدید در دیگر کشورها جزء جدایی‌ناپذیر از این صنعت است اما در ایران هنوز بخش اعظمی از کشاورزی با شیوه سنتی و به روش‌های معمول قدیمی انجام می‌شود. درحالی‌که ایران همپای دیگر کشورها درحال استفاده از فناوری‌هایی است که تحول صنعت کشاورزی را بسیار آسان می‌کند و مسیر رسیدن به این هدف را کوتاه‌تر. برای مثال اینترنت اشیا یکی از فناوری‌هایی است که صنعت کشاورزی را دگرگون کرده است. در ایران شرکت‌های دانش‌بنیانی هستند که در این حوزه فعالیت می‌کنند و حرفی برای گفتن دارند که اگر توانمندی آنها به صنعت کشاورزی متصل شود بی‌شک این صنعت با تحول فناورانه بزرگی روبه‌رو خواهد شد.
دیجیتالی‌شدن کشاورزی، زمانبر است
منصور شهرکی، فارغ‌التحصیل دکتری رشته سیاست وتوسعه کشاورزی دانشگاه زابل و بنیانگذار استارتاپ «کشت‌آپ» در حوزه بازاریابی محصولات کشاورزی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به ضرورت حرکت به‌سمت کشاورزی دیجیتال در کشور می‌گوید: «کشاورزی دیجیتال در ایران در ابتدای مسیر قرار دارد و تغییر کشاورزی به کشاورزی مدرن، زمانبر است. البته در این مسیر اتفاقات بسیار قابل‌توجه و خوبی رخ داده است و دستاوردهایی که در این حوزه به‌دست آمده، با توجه به شرایط حاکم بر صنعت کشاورزی کشور، قابل قبول است.»
به گفته وی، اگرچه به کمک جوانان و نخبگان دانشگاهی راه‌های متعددی برای دیجیتالی شدن صنعت کشاورزی در کشور باز شده، اما نباید از این نکته غافل بود که هنوز در بسیاری از شهرها و روستاهای دورافتاده که معیشت مردم بر پایه کشاورزی استوار است، دیجیتالی شدن، نیازمند بسترسازی، فراهم کردن ابزارهای موردنیاز و بیش از همه فرهنگ‌سازی است. کشاورزانی که همچنان به شیوه سنتی کشاورزی می‌کنند عموما افراد پابه سن گذاشته‌ای هستند که معمولا یا به‌دلیل خشکسالی یا عدم بهره‌برداری مناسب از زمین کشاورزی مجبور به ترک کار شده‌اند یا به‌دلیل عدم آشنایی با دنیای دیجیتال، تمایلی به ورود به این حوزه ندارند. طبیعتا احیای دوباره فعالیت این افراد زمانبر و نیازمند عزم همگانی است.
وی در‌مورد فناوری‌هایی که در صنعت کشاورزی تحول ایجاد می‌کنند می‌گوید: «امروزه به کمک اینترنت اشیا و حسگرها در زمین کشاورزی نظارت بر زمین کشاورزی آسان‌تر شده است چراکه به کمک این سیستم، اطلاعات یکپارچه‌ای با استفاده از سنسورهای نور، رطوبت هوا، رطوبت دما و... در اختیار کشاورز قرار می‌دهد. همچنین کشاورز می‌تواند، وضعیت زمین را در هر کجای دنیا که باشند، رصد کنند. سیستم‌های کشاورزی مبتنی‌بر اینترنت اشیا، علاوه‌بر کاربرد در روش‌های کشاورزی سنتی و در مقیاس بزرگ، قابل استفاده در مزرعه‌های کوچک خانگی و روش‌های کشاورزی ارگانیک و مدرن است.»
رباتها؛ کشاورزان آینده
شهرکی می‌افزاید: «علاوه‌بر کاربردهای مهم اینترنت اشیا در صنعت کشاورزی، استفاده از هوش مصنوعی نیز روند فعالیت در حوزه کشاورزی را تسهیل کرده است. ساخت انواع ربات‌های مجهز به هوش مصنوعی موجب می‌شود که رباتها براساس پروتکل هوش مصنوعی تعریف‌شده برای آنها و همچنین داده‌های تولید‌شده توسط ابزارهای دیگر ازجمله پهپادها، تله‌های هوشمند و سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی، به‌صورت خودکار وارد مزرعه یا باغ شده و عملیات کشاورزی را انجام دهند. این، یعنی کاهش قابل توجه هزینه‌‌های جاری یک کشاورز. برای مثال فرض کنید یک کشاورز برای مراقبت از محصولات خود از یک ربات استفاده کند. رباتی که قادر است وارد مکان‌های ایزوله مثل گلخانه شده و عملیات مبارزه با علف‌های هرز را به‌صورت اتوماتیک انجام دهد. با توجه به اینکه در این روش از هیچ‌گونه مواد شیمیایی استفاده نمی‌شود، محصول تولید‌شده ارگانیک محسوب می‌شود. طبیعتا محصول ارگانیک تولید‌شده که به‌دست مصرف‌کننده می‌رسد عاری از مواد مضر و بیماری‌زا است و لذا سلامت غذایی جامعه را تضمین می‌کند.»
شهرکی ادامه می‌دهد: «چالش سمپاشی و آفت‌کشی مزارع و کشتزارها یکی از دغدغه‌‌های همیشگی کشاورزان بوده است. در سال‌های اخیر و به کمک پهپادها این چالش تا حدود زیادی برای کشاورزان حل شده است. سمپاشی از طریق پهپاد نوعی کشاورزی هوشمند تلقی می‌شود که برای مبارزه با علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها، کاهش آلودگی محیط‌زیست و آب، کاهش مصرف سم و جذب بالای کود شیمیایی کاربرد دارد و قابلیت‌های صرفه‌جویی در مصرف آب و هزینه عملیات، دقت بالای سمپاشی در مزارع، سهولت در به‌کارگیری و تسریع در کار از مزایای آن محسوب می‌شود. درواقع یکی از مهم‌ترین مزیت‌های سمپاشی با پهپاد عدم ورود کشاورز به زمین و اجتناب از تماس با محلول‌های سمی است که علاوه‌بر همپوشانی یکنواخت سم به تمام نقاط مزرعه و کاهش مصرف آب و سم، بسته کاملی از بهترین شرایط را برای کشاورزی فراهم کرده است.»
تحلیل داده‌ها در کشاورزی هوشمند
وی با اشاره به فناوری «یادگیری ماشین و آنالیتیک» به‌عنوان یکی از ابزارهای فناورانه‌ای که صنعت کشاورزی را متحول می‌کند می‌افزاید: «یادگیری ماشین در صنعت کشاورزی در انجام کارهایی مانند اصلاح‌نژاد گیاهان و تشخیص بیماری و سنجش مواد مغذی خاک کمک می‌کند. درواقع یادگیری ماشین مانند کنترل‌کننده‌ای است که هزاران عامل مختلف را می‌سنجد و با درنظرگرفتن تمامی خطرها، بهترین تصمیم را اتخاذ می‌کند. فرض کنید یک کشاورز تصمیم دارد گیاهی را با شرایط خاص سازگار و اصلاح نژاد و دنباله مناسبی از ژن‌ها را در آن جانشین کند. سوالی که مطرح می‌شود این است که کدام دنباله از ژن‌ها بهترین انتخاب است؟ این یعنی پرورش‌دهندگان گیاهان باید میلیون‌ها گزینه مختلف را بررسی کنند تا به بهترین انتخاب برسند این درحالی است که با استفاده از فناوری یادگیری ماشین، داده‌های مربوط به بیش از 10 سال گذشته را تحلیل و بعد از بررسی دقیق تغییرات آب‌وهوا و عوامل خارج از توان انسان‌ها، ژن‌های لازم برای عملکرد بهتر گیاهان پیش‌بینی و پیشنهاد می‌شود. در این صورت، هزینه‌‌هایی که پیش از این صرف پرورش یک گیاه می‌شده و درنهایت نیز به نتیجه نمی‌رسیده، به‌طور خودکار حذف می‌شود و از ضرر و زیان کشاورز جلوگیری می‌کند.» وی معتقد است استفاده از تکنولوژی یادگیری ماشین در جهان درحال‌گسترش است و به سایر فناوری‌های مدرن در صنعت کشاورزی برای ارائه راه‌حل و مقیاس‌های دقیق کمک می‌کند.
دیجیتالی شدن کشاورزی به کمک نخبگان
همان‌طور که گفته شد، کشاورزی دیجیتال در ایران یک پدیده نوظهور و در ابتدای راه است که نیازمند ورود هرچه بیشتر شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناور و خلاق برای بهره‌وری بیشتر از ظرفیت‌های موجود در این صنعت است. با این حال هستند شرکت‌هایی که در این مسیر قدم گذاشته و با استفاده از ابزارهای موجود کشاورزی کشور را به سمت دیجتیالی شدن سوق می‌‌دهند. یک مجموعه فناور توانسته است سامانه پایش رطوبت خاک و گیاه برای آبیاری هوشمند ایجاد کند؛ سامانه‌ای که به کشاورزان کمک می‌کند رطوبت لازم و مناسب برای خاک و گیاه خود را به صورت هوشمند رصد و پایش کنند.
همچنین یک شرکت فناور توانسته سنسورهای خاک و رطوبت و گیت‌وی با پروتکل لورا به همراه نرم‌افزار اینترنت اشیا برای مدیریت زمین‌های کشاورزی تولید کند. پروتکل لورا جزء مدرن‌ترین شبکه‌های ارتباطی بی‌سیم است که در زمینه اینترنت اشیا بسیار مورد استقبال قرار گرفته است. این پروتکل از الگوریتم‌های ریاضی و رمزنگاری پیشرفته استفاده می‌کند. برنامه‌های کاربردی با نرخ پایین داده، می‌توانند به جای استفاده از سایر فناوری‌های رادیویی، با قیمت مناسب‌تری، از پروتکل لورا استفاده کنند. تولید «نود سنسور بی‌سیم» نیز محصول دیگری است که توسط یک شرکت فناور در ایران تولید شده است. این محصول برای کاربردهای مانیتورینگ در محیط‌های وسیع جزء فناوری‌های کم‌هزینه محسوب می‌شوند. این حسگرهای کوچک توانایی انجام اعمالی چون دریافت اطلاعات پردازش و اطلاعات محیطی را دارند.
آنچه مسلم است کشاورزی دیجیتال، صنعتی است ادامه یافته از کشاورزی سنتی. روشی برای کسب درآمد و تامین مایحتاج زندگی که از سالیان دور همگام با تاریخ بشر متولد شد و امروزه شکل نوین و پیشرفته‌تری به خود گرفته است. این مدل از کشاورزی نوین، امتحان خود را در کشورهایی که سال‌هاست کشاورزی دیجیتال را جایگزین کشاورزی سنتی کرده‌اند، پس داده و نیاز است که در ایران نیز با استفاده از تجربیات کشورهای پیشرو و با اتکا به توانمندی نخبگان و متخصصان ایرانی، کشاورزی نیز مسیر دیجیتالی‌شدن را با سرعت بیشتری طی کند.
* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار