به گزارش «فرهیختگان»، پیش از این، در ستونی تحت عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.
کتاب قانون به پنج کتاب تقسیم شده است که هریک از آنها شامل چندین فن، تعلیم و شماری فصل است و از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به همین نظم و فصل‌‌بندی دقیق، تألیفی منسجم، موضوعاتی سرشار از معنا و عباراتی روشن و قابل درک اشاره کرد.1
بوعلی در این کتاب، هم به طب نظری و هم به طب عملی توجه کرده است. او در آثار طبی خود و به‌ویژه در کتاب قانون، همواره کوشیده تعالیم عملی و بالینی خود را در قالب تعریف‌های نظری و علمی بیان کند. مشاهدات بالینی قانون را می‌توان با مفاهیم تجربی بالینی الحاوی رازی مقایسه کرد. بوعلی در شرح داروهای مفرد و قرابادین، نخست ماهیت آنها را ذکر می‌کرد و سپس، نوع عالی و دانی آنها را شرح می‌داد. بیشتر داروهایی که ابن‌سینا در قانون ذکر کرده، از داروهای گیاهی و حیوانی‌اند. وی از موادمعدنی و ترکیبات شیمیایی نیز در داروسازی بهره می‌برده است: ازجمله طلا، سرب، نقره، سفیداب، گوگرد، زَرنیخ، لاجوَرد و زنگار. ابن‌سینا ضمن توصیف کارکرد این مواد اطلاعات جالبی نیز درباره شیمی غیرآلی بیان کرده است. در کتاب اول قانون برخی آگاهی‌ها درباره شیوه آزمایش مواد به‌دقت آمده است، ازجمله در شرح تصفیه آب به‌هنگام مسافرت.2
برخی موضوعات مطرح‌شده در کتاب قانون بدیع و کم‌نظیرند، بدین معنا که پزشکان پیش از ابن‌سینا کمتر بدان توجه می‌کرده‌اند. موارد زیر از آن جمله‌اند:
1. ابن‌سینا با اطمینانْ رؤیا را از واکنش‌های مزاج دانسته است. وی از رؤیای بیماران خود به اختلال تعادل مزاج‌هایشان پی می‌برد و معالجه را آغاز می‌کرد. او در مواردی هم به دانه‌ها و ادویه‌هایی اشاره کرده که با خوردن‌شان می‌توان رؤیاهای شیرین دید.
2. بر ورزش و تنوع حرکتی در تندرستی جسم و روان تأکید بسیار کرده است.
3. آگاهی‌هایی کاملا درست از مراحل سه‌گانه بیماری سل عرضه کرده است. وی برای درمان این بیماری از تربانتین و مازو و گردو استفاده می‌کرده که امروزه نیز تا حدودی متداول است.
4. برای اسهال، خوردن آب پنیر و پنیر بز را تجویز کرده که شبیه تجویز اسیدلاکتیک و شیرخشک‌های لاکتیک‌دار در روزگار امروزه است.
5. ابن‌سینا درباره بهداشت، ورزش، استفاده از هوای پاک، حمام آفتاب و جوشاندن آب پیش از نوشیدنش نظریاتی درست و کامل عرضه کرده است.
6. تغییر فصول را در بیماری‌های گوناگون موثر می‌دانست.
7. بیماری‌هایی همچون سل و سرخک و آبله را به‌خوبی می‌شناخت و بر این نظر بود که این بیماری‌ها از راه آب‌وهوا منتقل می‌شود.
8. در جراحی به بی‌حسی توجه داشت و بعد از جراحی هم محل بریدگی را با هر نوع محلول الکل‌دار می‌شست.
9. او را نخستین جراحی دانسته‌اند که اعصاب بریده‌شده را بخیه زده و شیوه این کار را در کتابش شرح داده است. ابن‌سینا از موی اسب برای تهیه نخ بخیه استفاده می‌کرده است. او به شرایط محیط عمل جراحی هم بسیار توجه می‌کرده است.
10. او برای درمان سنگ‌هایی که در مجاری ادرار گیر می‌کنند استفاده از نوعی صندل فلزی با پوشش چرمی را توصیه کرده است. او این وسیله را قاثاطیر نامیده که امروزه کاتاتر خوانده می‌شود.
11. او برای نخستین‌بار در این کتاب سرطان معده را تعریف و توصیف کرده است.
12. ابن‌سینا در این کتاب درمان سرطان سینه را با حرارت توصیه کرده است.
13. مفاصل و استخوان‌ها را به‌خوبی می‌شناخته و روش‌های موثری برای شکسته‌بندی ابداع کرده بوده که در کتاب خود آورده است؛ مثلا اینکه بیمار را از دو سو می‌کشیدند تا مهره دررفته جا بیفتد.
14. برای نخستین‌بار، ابن‌سینا شیوه درمان با بخار سیماب را به‌کار برده و مسمومیت‌ها با این بخار را نیز شرح داده است.
15. وی با این کتاب علم تشریح را گسترش داده است. او نخستین توصیف دقیق از بخش‌های گوناگون چشم را عرضه کرده است.
16. در این کتاب، ابن‌سینا بیماری‌های مسری تماسی را فهرست کرده و جذام را از آن میان شمرده است.
17. ابن‌سینا در این کتاب گفته که طاعون ازطریق موش و دیگر انواع حیوانات منتشر می‌شود.
18. او به روابط نفسانی و جسمانی اهمیت فراوانی می‌داده است. وی با آزمایش دو برّه به این نتیجه می‌رسد که بره‌ای که در امنیت کامل قرار داشته رشد طبیعی کرد، ولی دیگری که در نزدیکی گرگی نگه داشته می‌شده لاغر و نزار شده است.
19. وی در قانون از هذیان، صرع، غش، مرگ کاذب و سردرد شرحی مفصل داده و شیوه درمان هرکدام را نیز بیان کرده است. بوعلی به رفتار ملایم با بیماران روانی اهمیت فراوانی می‌داده؛ ازجمله بستن دیوانگان با رشته‌های نرم و خواباندن‌شان در بسترهای نرم و آرام. همچنین او شادی و نشاط پزشکان و پرستاران را در درمان سریع بیماران مؤثر می‌دانسته است. آرای روان‌شناسانه او در این کتاب و دیگر آثارش بیان شده‌اند. روان‌درمانی او در قانون مثال‌زدنی است. وی نقش تلقین را در درمان بسیاری از بیماری‌ها ذکر کرده است.
20. بوعلی برای نخستین‌بار در این کتاب اثبات کرده که میان مراکز عصبی و غدد متشرحه داخلی پیوند نزدیکی وجود دارد.
21. او شیر مادر را بهترین غذای نوزادان می‌دانست.
22. بوعلی برای نخستین‌بار در کتاب قانون به درد عصب سه‌شاخه که امروزه تری ژومو خوانده می‌شود اشاره کرده است.
23. او به غذادرمانی و رژیم غذایی بیش از دارودرمانی اهمیت می‌داد. وی در کتاب‌های دوم و پنجم قانون بر مصرف بجا و درست دارو تأکید کرده است.
24. ابن‌سینا در قانون از بیماری‌های مسری از مادر به فرزند نیز سخن گفته و بیماری‌های وبا و بیماری‌های عفونی و موسمی و فصلی را از آن‌جمله شمرده است.
25. او به بیماری‌های سرطان پوست، رشته با پیوک، ورم نخاع، سکته و زخم معده توجه خاصی کرده است.
26. ابن‌سینا توصیه کرده که با بالا بردن حرارت بدن می‌توان بیماری‌هایی همچون تشنج را درمان کرد.
27. باتوجه به قانون، ابن‌سینا را می‌توان از پایه‌گذاران دانش پِدیاتری یا علم تندرستی کودکان به‌‌شمار آورد.
28. او بر ارزش آب‌معدنی و تاثیر آن بر سلامت انسان‌ها صحه گذاشته است.
پی‌نوشت:
1. فرشاد، مهدی (1366). تاریخ علم در ایران، تهران، امیرکبیر، ج 2، ص 694.
2. امینی، صص 35-34.