به گزارش «فرهیختگان»، قبلا هم نوشتیم، حالا هم می‌نویسم، حتی اگر قرار باشد عده‌ای حمله کنند یا حتی موضع‌گیری خلاف آنچه می‌نویسیم، داشته باشند. درحال حاضر، خرید واکسن کرونا از شرکت‌ها و کشورهایی که موفق به تهیه واکسن این ویروس کشنده شده‌اند، از هر کار و فعل دیگری واجب‌تر است و قطعا هر یک نفر فوتی یا موارد ابتلا بعد از تولید و توزیع واکسن در دنیا، نشان از بی‌مسئولیتی و قصور کشورهایی دارد که برای تهیه این واکسن وقت‌کشی و تعلل کردند. حالا حتما عده‌ای نظری خلاف آنچه من می‌نویسم دارند، منتها واقعیت این است و جز این نیست. 16-15 کشور در دنیا در تولید واکسن به مراحل پایانی کارآزمایی بالینی رسیده‌اند و چند واکسن هم تاییدیه‌های نهایی را گرفته‌اند و درحال تولید هستند. جنگ پنهانی هم بین کشورها درجریان است بر سر اینکه هرکدام از آنها بتوانند تعداد واکسن‌های بیشتری را از منابع مختلف و متعدد تهیه کنند و تعداد بیشتری از شهروندان‌شان را دربرابر این ویروس واکسینه کنند. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست و سوای تلاش برای این مهم، خودش هم دستی بر آتش دارد و توانسته تولید واکسن ایرانی کرونا را به حد قابل‌قبولی پیش ببرد و امیدواری‌هایی را ایجاد کند. منتها از آنجاکه پروسه تولید و انجام آزمایش‌های و کارآزمایی‌های واکسن آن‌هم برای این ویروس عجیب‌وغریب طولانی است و حتی با ارائه مجوزهای اورژانسی این ماجرا ادامه پیدا کرده است، به‌علاوه اینکه هر کشور خودش به‌تنهایی نمی‌تواند تمام نیاز خود به واکسن را تامین کند، منطقی‌ترین و علمی‌ترین کار، تامین واکسن‌های موردنیاز از منابع مختلف و کشورهایی است که واکسن ایمنی را تولید و به جهان عرضه کرده‌اند. حالا یا از کانال سازمان بهداشت جهانی یا ارتباط مستقیم با خود شرکت‌ها این مرحله قابل‌اجرا و پیگیری است؛ مرحله‌ای که بعد از گذشت مدت‌زمان قابل‌توجهی، هنوز در ایران عینیت پیدا نکرده و متاسفانه ایران جزء معدود کشورهایی است که هنوز واکسیناسیون در آن آغاز نشده است. بدتر از این تعلل در تهیه واکسن، ماجراها و حواشی دیگری است که بالاتر از سلامت، اعتماد عمومی به مراجع و متولیان امر سلامت را هدف گرفت و تاحدی هم موفق عمل کرد! ایجاد دودستگی و دوقطبی در تهیه واکسن از فلان شرکت و عدم تهیه و خرید از بهمان کمپانی، آن‌هم ازسوی جامعه علمی و سیاستگذار در کشور چنان جو عجیبی را ایجاد کرد که حالا بعد از چندروز و اتفاقات عدیده‌ای که در ارتباط با برخی واکسن‌ها رخ داده است، می‌توان ادعا کرد که کاش! کاش برخی چهره‌های علمی و سیاسی، مدتی سکوت می‌کردند!
واکسن می‌خریم، واکسن معتبر می‌خریم
واکسن معتبر بخرید؛ همان مطالبه‌ای است که از صدر تا ذیل سیستم مدیریت و حکمرانی کشور آن را می‌گوید و پیگیری می‌کند. اصل و اساس هم بر همین است، ما قرار نیست چشم‌بسته از فلان کشوری که نام بزرگی دارد و از بهمان کشوری که روابط دیپلماتیک خوبی با آن داریم، واکسن بخریم و سر سلامت مردم قمار کنیم. به‌هرحال هرچیزی در هر سیستم و حکومتی متولی دارد و اینجا هم متولی خرید و تایید صحت و سلامت و ایمنی واکسن‌های کرونا، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است. این وزارتخانه است که باید تمام جوانب را بسنجد، چالش‌ها و ابهامات را برطرف کرده و بر مدار سنجش‌های علمی، برای نظام سلامت کشور تصمیم‌گیری کند. حالا خواه این تصمیم‌گیری در سطوح خرد باشد یا در یک سطح کلان همچون خرید واکسن کرونا از کشورهای تولیدکننده و ادامه روند تولید واکسن در داخل کشور. با علم به این مساله اما این اواخر و بعد از شنیدن زمزمه‌ها و البته توافقاتی پیرامون خرید واکسن «اسپوتنیک‌وی» روسیه، حواشی متعدد و عجیبی در کشور ایجاد شد که مع‌الاسف این حواشی این‌بار صرفا محدود به رسانه‌های خارجی و همان خرده‌گیران همیشه در صحنه نبود. این‌بار برخلاف انتظار، جامعه علمی و البته برخی سیاسیون به میدان آمدند و تا توانستند به اعتماد عمومی ضربه زدند. رسانه‌ها هم، خصوصا آن خارجی‌ها مثل همیشه کم نگذاشتند و تا توانستند از این آب گل‌آلود ماهی گرفتند. از همه اینها عجیب‌تر هم این بود که جدال در خود نظام بهداشت و سلامت بالا گرفت و سازمان نظام پزشکی درمقابل وزیر و مدیران عالی وزارت بهداشت صف‌آرایی کرد و القصه اینکه چنان فضای عجیبی ایجاد شد و چنان بلبشویی شد که آن سرش ناپیدا.
بالاخره نتایج کارآزمایی نهایی واکسن روسی منتشر شد
پیرو همین اتفاقات و حواشی بد نیست ابتدا به آخرین اخبار و اطلاعات در ارتباط با واکسن روسی اسپوتنیک‌وی اشاره کنیم و بعد هم مروری بر آنچه از حواشی و ابهامات گذشت، داشته باشیم. احتمالا یادتان هست، چندماه پیش که همه کشورها درحال انجام مطالعات برای ساخت واکسن بودند، روسیه به‌عنوان اولین کشور در دنیا خبر از تولید واکسن کرونا داد؛ خبری که خیلی زود مورد استقبال و البته انتقاد متخصصان و مردم دنیا قرار گرفت. اما در همان وانفسا و کمی که پیش رفتیم، نشریه «لنست» که از معتبرترین نشریات علوم پزشکی در دنیاست، اولین مقاله خود را در ارتباط با واکسن روسی که اسپوتنیک‌وی نام داشت، منتشر کرد. منتها از آنجاکه روسیه از همان ابتدا علقه‌ای به انتشار جزئیات ساخت این واکسن نداشت، خیلی محدود و مختصر امکان اطلاع یافتن از جزئیات اسپوتنیک‌وی میسر بود و همین مساله شدت انتقادات به روسیه را بیشتر می‌کرد؛ ماجرایی که دستمایه انتقادات به خرید واکسن توسط ایران از این کشور هم شد و به‌نوعی بهانه خوبی بود برای اینکه اصل خرید واکسن از این کشور توسط ایران زیرسوال برود. البته بهانه کوچکی هم نبود و از منظر علمی باید اطمینان خاطر نسبت‌به این واکسن ایجاد می‌شد (در ادامه به این ماجرا بیشتر اشاره می‌کنم). این توسعه به‌اصطلاح چراغ‌خاموش اسپوتنیک‌وی روسی ادامه داشت تا اینکه همین دوسه روز پیش مجله معتبر پزشکی «لنست» مقاله دوم خود را در ارتباط با این واکسن منتشر کرد و حالا دیگر همه از جزئیات کارآزمایی‌ها و اثربخشی و ایمنی این واکسن مطلع شدند؛ «واکسن اسپوتنیک‌وی مطمئن و موثر بوده و حفاظت کامل در مقابل موارد سخت بیماری کووید-۱۹ را تضمین می‌کند.» این شاید اصلی‌ترین خروجی و اطلاعی است که از مقاله اخیر «لنست» استخراج می‌شود.
در این مقاله آمده است: «۱۴۹۶۴ داوطلب که واکسن واقعی اسپوتنیک‌وی تزریق کردند، 1.3 تا 1.5 برابر آنتی‌بادی بیشتر درمقابل ویروس کرونا در بدن‌شان شکل گرفت نسبت‌به کسانی که بیماری کووید-۱۹شان بهبود یافته است. درطول تحقیقات ۴۹۰۱ شرکت‌کننده دارونما گرفتند، همان‌طور که طبق قوانین آزمایشات بالینی در مقیاس بزرگ معمول است. در تحقیقات گروه داوطلبان از سنین ۶۰ تا ۸۷ سال شرکت کردند که نتایج قابل‌توجهی را برای این گروه سنی نشان داد. تعجب‌آور است که کارآیی اسپوتنیک‌وی در بین افراد مسن با گروه سنی ۱۸ تا ۶۰ سال (91.8درصد) قابل‌مقایسه است. درخصوص امنیت، کمیته مستقل نظارت بر اطلاعات تایید کرد که ۹۴درصد از کل عوارض جانبی خفیف بوده است. هیچ عارضه جانبی جدی یا آلرژی مرتبط با واکسن مشاهده نشده و اکثر موارد عوارض جزئی به شکل آنفلوآنزا یا سردرد بوده است.»
کریل دیمیتریف، مدیر کل بنیاد سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه که در تولید واکسن اسپوتنیک‌وی با موسسه گامالیا مشارکت داشت، در ارتباط با این واکسن گفت: «اطلاعات منتشرشده در Lancet نشان می‌دهد اسپوتنیک‌وی نه‌تنها اولین واکسن ثبت‌شده در جهان، بلکه یکی از بهترین‌هاست. طبق اطلاعاتی که به‌طور مستقل توسط همکاران جمع‌آوری و کنترل شده و سپس درLancet منتشر شده، این واکسن به‌طور کامل درمقابل نوع سخت کووید-۱۹ محافظت می‌کند. اسپوتنیک‌وی یکی از سه واکسن در جهان با کارآیی بیش از ۹۰درصد است و از نقطه‌نظر امنیت، ساده بودن در حمل‌ونقل به‌خاطر نیاز به نگهداری از ۲ تا ۸ درجه مثبت و قیمت مناسب‌تر برتری دارد. اسپوتنیک‌وی واکسنی برای کل بشریت است.» بعد از انتشار این مقاله، بسیاری از متخصصان و دانشمندان که پیش از این به‌دلیل عدم انتشار نتایج حاصل از آزمایش این واکسن از منتقدان آن بودند، به تایید و تمجید از آن پرداختند و عملا این واکسن را یکی از بهترین انواع واکسن‌های تولیدشده برای مقابله با پاندمی کرونا معرفی کردند.
اگر کمی صبر می‌کردیم این دودستگی در جامعه ایجاد نمی‌شد
در ارتباط با این ماجرا، با پروفسور سیدعلیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح‌دانشوری به گفت‌وگو پرداختیم تا هم یک شرحی بر روند انجام کارآزمایی‌های نهایی و درج اطلاعات حاصل از آن در مجلات بین‌المللی بدهد و هم فضای موجود در کشور برای تهیه واکسن از روسیه را ارزیابی کند. او در این‌باره به «فرهیختگان» گفت: «به‌طور کلی «لنست» جزء معتبرترین مجلات پزشکی دنیا است. می‌بینید که اکثر اطلاعات در رابطه با واکسن‌ها منتشر می‌شود. در همین گونه مجلات است که اعتبار بسیار بالایی دارند. البته ناگفته نماند که چاپ کردن مقالات در این مجلات هم اهمیت بالایی دارد و نشان‌دهنده این است که اطلاعات مربوط به این واکسن‌ها مورد بررسی قرار گرفته است، ولی در هرصورت این با تایید شدن خود واکسن هم می‌تواند متفاوت باشد و صرف چاپ در این مقالات به‌منزله تایید قطعی آن نیست و بعد از انتشار این اطلاعات سازمان بهداشت جهانی و... وارد گود بررسی می‌شوند و کارهای بعدی را انجام می‌دهند.
واکسن اسپوتنیک مرحله اول اطلاعات مربوط به فاز سه کارآزمایی‌هایش را منتشر کرد. کارآزمایی بالینی این واکسن هنوز در برخی کشورها ادامه دارد و نتایج حدود 22 هزار نفری که تا به‌حال اعلام شده، نتایج بسیار بسیار خوبی داشته است، هم ازنظر کفایت و هم ازنظر بدون عارضه بودن و ایمن بودن آن. ما همه منتظر بودیم جزئیات مربوط به این واکسن چاپ شود، ولی خب این انتظار در کشور ما با حواشی زیادی همراه بود و ما دلگیر شدیم از برخی افرادی که خیلی سریع و بدون تامل نسبت‌به این واکسن واکنش نشان دادند. واقعیت این است که وزارت بهداشت مبدا تصمیم‌گیرنده در ارتباط با استفاده و انتخاب واکسن در ایران است. بالاخره تشکیلاتی به‌نام معاونت غذا و دارو دارد که با تأسی به مطالعاتی که آنجا صورت می‌گیرد، گزینش‌ها را انجام می‌دهد. با این‌همه اگر ما ایراداتی نسبت‌به وزارت بهداشت داریم، خیلی خوب است که صحبت بکنیم و دیالوگ شکل بگیرد، اما نه اینکه به این شدت برهنه و عیان انتقاد بکنیم و هیجاناتی که ایجاد می‌شود را به جامعه منتقل کنیم و باعث دودستگی در اجتماع شویم. من فکر می‌کنم کسانی که نسبت‌به واکسن روسی ایراد می‌گرفتند و می‌گفتند ما دیتایی درباره این واکسن نداریم و بدون دلیل خاصی به‌خاطر اینکه روسی است و متعلق به بلوک شرق، رد می‌کردند و عده‌ای هم بلوک غرب را نفی می‌کردند، باید کمی خوددارتر می‌بودند و صبر می‌کردند. اثرگذاری همه افراد در جامعه یکسان نیست، برخی افراد به‌خاطر جایگاه علمی و... که دارند، اثرگذاری بیشتری دارند و باید صبر بیشتری هم داشته باشند. با این‌همه به‌نظر من سازمان نظام پزشکی بی‌محبتی زیادی کرد و واکنش نامناسبی نشان داد. نظام پزشکی به‌عنوان سازمان مربوط به حیطه پزشکی باید صبر بیشتری می‌کرد و با مکالمات و دیالوگ با وزارت بهداشت مشکلش را حل می‌کرد. ما باید براساس علم و اطلاعاتی که وجود دارد اظهارنظر و تصمیم‌گیری کنیم. حالا خدارا شکر این واکسن نشان داد که مزیت‌های بسیار زیادی دارد و به کلکسیون واکسن‌های مربوط به کووید اضافه شد. ما درحال حاضر اطلاعات اسپوتنیک‌وی را داریم. ما اگر اشکالاتی در مجموعه وزارت بهداشت هم می‌بینیم حق این نیست که بخواهیم در جامعه گروکشی کنیم. ما باید با ارکان وزارت بهداشت به‌عنوان متولی اصلی نظام سلامت عاقلانه‌تر رفتار کنیم و البته می‌کردیم.»
روی اعصاب مردم راه نروید
برخی اظهارنظرها را بد نیست باهم مرور کنیم. مینو محرز، عضو کمیته علمی ستاد مقابله با کرونا در ارتباط با واکسن روسی گفت: «تهیه و واردات واکسن کرونای روسی توسط دولت، از شانس بد مردم ایران است. درحال حاضر به هیچ عنوان از این انتخاب راضی نیستم. من به‌عنوان یکی از اعضای کادر درمان این واکسن را تزریق نمی‌کنم زیرا تاکنون هیچ اطلاعاتی از آن منتشر نشده است. واکسن کرونا باید دارای استاندارد‌های جهانی باشد. از نظر ما واکسنی استاندارد است که مورد تایید یکی از منابع بین‌المللی باشد که یکی از آنها سازمان بهداشت جهانی و دیگری سازمان غذا و داروی اتحادیه اروپاست؛ اما این واکسن تاییدیه هیچ کشوری را ندارد زیرا به دلیل تعصبات حاضر نیستند اطلاعات واکسن را در اختیار دیگر کشورها قرار دهند. البته روسیه جزء اتحادیه اروپاست، پس چرا تاکنون واکسن را برای تاییدیه به سازمان بهداشت اروپا نفرستاده است؟» کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو هم در واکنش به سخنان محرز گفت: «اگر ایشان [مینو محرز] مطالعه‌ای در این زمینه دارند، می‌توانند به سازمان غذا و دارو جهت بررسی ارائه دهند. درغیر این صورت، «اظهارنظر سلیقه‌ای»، وجهه علمی و فنی نخواهد داشت.»
در ادامه، سازمان نظام پزشکی آتش این مجادله را تندتر کرد و در نامه‌ای از طرف ۹۸ عضو مجمع عمومی این سازمان به رئیس‌جمهور نوشت: «خرید این واکسن را که تاییدیه‌های حداقلی جهانی را طی نکرده و اثربخشی و بی‌خطر بودن آن در کشور تولیدکننده نیز با ابهام و اعتراض مواجه است، غیرموجه و خطرآفرین می‌دانیم.» این روال همچنان ادامه داشت و پای رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس هم به این معرکه‌گیری باز شد. حسینعلی شهریاری ضمن تاکید بر این نکته که معلوم است واکسن روسی نمی‌زند گفت: «درباره هر واکسن خارجی نظر من این است که بعد از واردات، ابتدا خود مسئولان واکسن را بزنند و در‌صورتی‌که این واکسن مشکلی نداشت برای عموم مردم استفاده شود چراکه وقتی از انجام مراحل کامل کارآزمایی بالینی واکسن اطمینان نداریم قرار نیست روی مردم ما آزمایش شود. بنابر سابقه‌ای که تا امروز از دارو دیده‌ایم، به نظر می‌رسد واکسن‌های کوبایی از واکسن‌های روسی مطمئن‌تر هستند.»
آنقدر آش تهیه واکسن خارجی در ایران و تصمیم‌گیری و اظهارنظر درباره آن شور شد که عباس عبدی، تحلیلگر سیاسی اصلاح‌طلب هم در ارتباط با آن اظهارنظر کرد و در توئیتی نوشت: «اگر واکسن روسی واقعا موثر باشد باید به تایید سازمان بهداشت جهانی برسد. بدون این تاییدیه استفاده از این واکسن نابخردی است و «ما هم واکسن بدون تاییدیه نمی‌زنیم.» این واکنش‌‌ها همچنان ادامه داشت و هرکس که توانست به این شعله می‌دمید و از آنجایی هم که متولی اصلی، وزارت بهداشت است، اصل انتقادات به این وزارتخانه معطوف شد. منتها این به معنای سکوت وزارت بهداشتی‌ها هم نبود و در کنار جهانپور و علیرضا وهاب‌زاده، سعید نمکی، وزیر بهداشت هم منتقدان را بی‌نصیب نگذاشت و طی اظهاراتی خاطرنشان کرد: «هم واکسن داخلی را دنبال می‌کنیم، هم کواکس و هم از معتبرترین منابع که واکسن می‌آید، آن را وارد می‌کنیم و به کوری چشم خیلی‌ها ابتدا به خانواده خودمان تزریق می‌کنیم تا نشان دهیم سلامت مردم برای ما ارجحیت دارد. این روزها صحبت‌های زیادی می‌شود که برخی از آنها با ما زاویه دارند درحالی‌که چه دلیلی دارد افکار عمومی را پریشان کنیم آن هم از چیزی که شاید اصلا واقعیت نداشته باشد؟ برخی از افراد از سر دلسوزی صحبت می‌کنند و برخی بیانات عالمانه‌ای که شاید مبنای علمی نداشته باشد می‌کنند اما من به‌عنوان یک متخصص ایمونولوژی صحبت می‌کنم. این روزها عده‌ای افکار عمومی را مورد حمله قرار می‌دهند و می‌گویند ما واکسن کرونا را نمی‌زنیم. خب معلوم است که نباید بزنید زیرا کسانی که جزء بهبودیافتگان کرونا هستند کاندیدای تزریق واکسن نیستند اما با گفتن این حرف‌ها دل مردم را خالی می‌کنند، مردمی که خسته هستند و ذهن‌شان پر از آشفتگی است. پس نباید اجازه دهیم اعتماد آنها به سربازان خط مقدم از بین برود، این کار عین خیانت ملی است. بنده هرگز اجازه نمی‌دهم پای یک خائن به مجموعه سلامت کشور باز شود که برخلاف سلامت مردم حرف بزند و در تضاد با آن باشد.»
وضعیت عجیبی است. البته با انتشار جزئیات مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن اسپوتنیک وی در مجله معتبر «لنست» تا حدی آب روی این آتش ریخته شد اما واقعا عجیب و تاسف‌برانگیز است که این‌طور مسئولان و سیاستگذاران نظام سلامت به اعتماد عمومی و حیثیت نظام بهداشت وسلامت کشور حمله کنند. واقعا دو طرف ماجرا نمی‌توانستند کمی صبر کنند؟ نمی‌شد این مجادلات را به دفاتر خودشان ببرند و با گفت‌وگو حل‌وفصلش کنند؟ دسته اول، یعنی مخالفان سرسخت واکسن روسی، نمی‌توانستند کمی صبر کنند تا این جزئیات در مجلات بین‌المللی منتشر شود و جواب خودشان را بگیرند؟ وزارت بهداشت نمی‌توانست کمی صبر کند و با ناله و نفرین جواب منتقدان را ندهد؟ اگر قرار بود این واکسن تا ابدالدهر مجوز نگیرد و اطلاعاتی از آن منتشر نشود، خب وزارت بهداشت چرا خرید واکسن از روسیه را تایید کرد؟ اگر از جزئیات باخبر بودند، چرا بعد از آغاز حواشی یا حتی قبل‌تر از آن چیزی نگفتند؟ این دوستان و پزشکان و متخصصان و سیاستمداران عالم به همه علوم چرا آنقدر سریع ماجرا را سیاسی کردند و پای بلوک شرق و غرب را وسط کشیدند؟ در نتیجه اینکه این مردم به حد کافی در این حدود یک سال همه‌گیری کرونا از سیاست‌ها، اظهارات و تصمیمات ناگهانی و نابخردانه برخی مسئولان متضرر شده‌اند و روا نیست بیش از این و با چنین مجادلات بی‌فایده‌ای روی اعصاب‌شان راه بروید.
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه