به گزارش «فرهیختگان»، شکوفایی ایده‌های نو و نوآوری نوین، همواره نیازمند بستری است که از آن به بهترین نحو ممکن بهره‌برداری شود. در این بستر فرصتی برای صاحبان ایده و طرح‌های نو فراهم می‌شود که نقاط ضعف به نقاط قوت تبدیل شده و آینده روشن‌تری پیش‌روی آنها قرار گیرد. یکی از بسترهای مهمی که زمینه شکوفایی نوآوری‌ها و ایده‌های نو را فراهم می‌کند، کارخانه‌های نوآوری است. استارتاپ‌ها به‌عنوان کسب‌وکارهای نوین که زمان زیادی نیز از تولد و عمر آنها در ایران نمی‌گذرد، یکی از همان اجزای زیست‌بوم فناوری است که در بستر یک کارخانه نوآوری رشد و بلوغ پیدا می‌کنند. درواقع یکی از کارکردهای کارخانه‌های نوآوری، بسترسازی برای ترقی و توسعه کسب‌وکارهای نوین از جمله استارتاپ‌هاست.

به بیان ساده‌تر، کارخانه نوآوری، بستری است که در آن، بسیاری از ابزارها و منابع مورد نیاز کارآفرینی شامل زیرساخت‌ها، مربیان و مشاوران، سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر، شتاب‌دهنده‌ها، خدمات‌دهندگان به استارتاپ‌ها و کسب‌وکارها و... به‌نوعی بازیگران اصلی اکوسیستم کارآفرینی را در یک فضا گردهم می‌آورد که برای راه‌اندازی و توسعه کسب‌وکار مورد نیازند. هدف از راه‌اندازی کارخانه‌های نوآوری، تجمیع منابع، تسهیل رشد کسب‌وکارها و افزایش شانس موفقیت آنهاست.

همچنین کارخانه نوآوری مجموعه‌ای غیرانتفاعی‌‌-منطقه‌ای است که ضمن در اختیار قراردادن فضای اشتراک‌ کاری، امکان تعامل و همفکری مجموعه کارآفرینی را فراهم می‌کند. به‌طور معمول مراکز رشد، شتاب‌دهنده‌ها، پارک‌های علم و فناوری، سرمایه‌گذاران، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر، شرکت‌های بزرگ فناوری، استارتاپ‌ها، فضاهای اشتراک‌کاری و ارائه‌دهندگان خدمات به کسب‌وکارها و استارتاپ‌ افراد و گروه‌هایی هستند که از کارخانه نوآوری نفع می‌برند.

   چرا «کارخانه»؟

شاید نام کارخانه نوآوری، تصویری از یک کارخانه با تجهیزات صنعتی را در ذهن تداعی کند که با انبوهی از ماشین‌آلات و دستگاه‌ها، محصولی را تولید می‌کند، اما حقیقت این است که این نام از شکل‌گیری «استیشن اف» پاریس در جهان مطرح شد. درواقع فرانسوی‌ها فضای قدیمی ایستگاه راه‌آهن پاریس که غیرقابل استفاده بود را با معماری مدرن و جذاب به یک فضای استارتاپی تبدیل کرده‌اند. استیشن اف بزرگ‌ترین مرکز برای استارتاپ‌ها محسوب می‌شود و صدها کارآفرین در این ساختمان‌های فعالیت می‌کنند. ایستگاه اف، یک ایستگاه عظیم قطار بود که به‌طور کامل بازسازی شد و اکنون مجهز به هزاران میز کار، هزاران اتاق کنفرانس و شرکت‌های استارتاپی است. این ساختمان که سال‌ها زمان صرف ساختن آن شده است، به اندازه یک برج ایفل افقی است و از نزدیک هرکسی را جذب می‌کند. پس از این، موضوع تغییر فضاهای قدیمی مثل کارخانه‌هایی که با بزرگ‌شدن شهرها، در درون شهرها قرار گرفته و تعطیل و متروکه شده‌اند به فضاهای استارتاپی و نوآوری در سایر کشورها توسعه یافت و اکنون در بسیاری از شهرهای بزرگ مثل برلین و لیسبون نمونه آنها وجود دارد. البته نام آنها لزوما کارخانه نیست و از اسامی متنوعی ازجمله کارخانه هم استفاده می‌کنند. این فضاها مختص مجموعه‌های نوپاست و عمدتا نقش مربیگری و توانمندسازی را بخش خصوصی انجام می‌دهد و به‌صورت عملی شرکت‌های بزرگ حتی فناور در کارخانه‌ها حضور ندارند و تنها می‌توانند دفتری برای ارتباط با استارتاپ‌ها داشته باشند و یا نهایتا مرکز نوآوری خود را آنجا مستقر کنند. درواقع به‌نوعی مدل جدیدی از پارک‌ها و مراکز رشد فناوری در درون شهرها هستند تا بتوانند فضاهای متروکه را بازآفرینی کرده و برای نیازهای روز کشور، به‌خدمت گرفته شوند.

در ایران نیز کارخانه‌های نوآوری بر‌اساس تجربه‌های موفق جهانی ایجاد شده است که ظرفیت اشغال‌زایی بالایی دارند و طی این چند سال توانسته‌اند حجم بالایی از نوآوری را به صنایع کشور تزریق کنند. وجه بارز کارخانه‌های نوآوری در این است که به دست بخش خصوصی توسعه می‌یابند و فضاهای لازم را برای تبدیل نوآوری به کسب‌وکار فراهم می‌کنند.

  تحقق شهر هوشمند با کارخانه‌های نوآوری

همانطور که گفته شد کارخانه‌های نوآوری یکی از زیرمجموعه‌های اکوسیستم نوآوری هستند. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز به‌عنوان متولی اصلی زیست‌بوم فناوری در کشور، طی سال‌های گذشته، در مسیر ایجاد و توسعه کارخانه‌های نوآوری گام برداشته است. سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با اشاره به اینکه کارخانه‌های نوآوری یک ابتکار جدید در راستای توسعه زیست‌بوم نوآوری است بارها بر این نکته تاکید کرده است که یکی از بخش‌های شهر هوشمند، ایجاد مراکز و بسترهایی است که جوانان بتوانند ایده‌هایشان را به شرکت تبدیل کنند. تحقق شهر هوشمند بیش از هرچیز، به یک زیست‌بوم نیاز دارد و پهنه‌های نوآوری این زیست‌بوم را کامل می‌کنند که در این راستا کارخانه‌های نوآوری بخشی مهم و جدایی‌ناپذیر از این زبست‌بوم به‌شمار می‌روند. بدیهی است که با ایجاد این کارخانه‌ها، کشور به‌سمت تحقق شهر هوشمند حرکت می‌کند.

بر‌اساس آمار ارائه‌شده از سوی معاونت علمی و فناوری، درحال حاضر در 14 استان کشور کارخانه‌های نوآوری راه‌اندازی شده است که عمده این کارخانه‌‌ها در ساختمان‌های متروکه و بلااستفاده شهری به‌ویژه در بطن شهرهای بزرگ ایجاد شده‌اند و محلی برای رشد و پرورش ایده‌های نوآورانه و فناورانه جوانان خلاق و سرآمدان علمی کشور شده است. این کارخانه‌ها به‌صورت بومی و با توجه به توانایی‌های استانی و منطقه‌ای ایجاد شده و اداره می‌شود. ایجاد کارخانه‌‌های نوآوری در اماکن و ساختمان‌های بلااستفاده اقدامی است تا به‌جای صرف منابع محدود دولت در ایجاد فضاهای جدید، بهینه‌سازی پهنه‌های شهری متروکه را محور قرار دهد. داده‌‌های آماری نشان می‌دهد که تاکنون حدود 6 هزار مترمربع از فضاهای متروکه، بهسازی و بازسازی شده و در‌اختیار شرکت‌ها و استارتاپ‌ها قرار گرفته است. سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اعلام کرده است که تا سال ۱۴۰۰، بیش از ۱۰هزار استارتاپ جدید، بیش از یک‌میلیون مترمربع فضای تازه برای کسب‌کارهای نوپا فعالیت می‌کنند و بیش از ۳۰۰ شتاب‌دهنده زمینه‌ساز رونق هرچه بیشتر اقتصاد دانش‌بنیان می‌شوند. 

مشهد؛ میزبان بزرگ‌ترین کارخانه نوآوری شرق کشور

18 دی‌ماه سال‌جاری، بزرگ‌ترین کارخانه نوآوری در شرق کشور در مشهد و با دستور رئیس‌جمهور به‌صورت ویدئوکنفرانس افتتاح شد. این کارخانه با پیگیری‌ و تحقیقات شتاب‌دهنده فردوسی در سال 97، تفاهمنامه‌ای دو‌جانبه بین شهرداری مشهد و شتاب‌دهنده کسب‌وکار فردوسی برای راه‌اندازی اولین کارخانه نوآوری در مشهد ایجاد و سپس با ورود و همکاری معاونت علمی ریاست‌جمهوری به تفاهمنامه‌ای سه‌جانبه تبدیل شد. برای افتتاح این کارخانه نوآوری، شهرداری مشهد به‌عنوان طرف اول، مسئول تهیه زیرساخت‌ها مثل فضای مناسب، گرفتن مجوزهای لازم و تامین بخشی از هزینه‌های ساخت‌وساز مجموعه شد و شتاب‌دهنده فردوسی به‌عنوان طرف دوم این تفاهمنامه مسئولیت طراحی و پیاده‌سازی محتوایی، هم‌افزایی و کنار هم قرار دادن زیست‌بوم شرق کشور را به‌عهده گرفت. این کارخانه در محل یک کارخانه نوشابه‌سازی تعطیل‌شده، راه‌اندازی شده است. این کارخانه نوشابه‌سازی 63 سال قبل، یکی از مجهزترین کارخانه‌های نوشابه‌سازی کشور بود اما شتاب و گسترش شهرنشینی باعث شد تا این کارخانه در محدوده شهری قرار بگیرد و لذا تعطیل و تبدیل به انبار محصولات این کارخانه شد.

اولین توافق‌ها برای جمع آوری این کارخانه از سال ۸۰ شکل گرفت و در سال ۸۲ صلحنامه‌ای میان شهرداری مشهد و صاحب کارخانه کوکاکولا امضا شد. از میان همه طرح هایی که برای استفاده از زمین کارخانه مطرح شده بود، مهم‌ترین ایده، ایجاد بوستانی بود به نام بوستان پژوهش و طبق طرح و بررسی قرار بود بخش اعظم مجموعه 7/3  هکتاری به بوستان تبدیل شود و ۲ سوله کارخانه هم به‌قوت خود باقی بماند و مرکزی برای خلاقیت نوآوری جوانان شهر باشد. اما این ایده‌ها و طرح‌ها از مرحله ایده و طرح فراتر نرفت تا اینکه در سال ۹۷ طبق توافقنامه‌ای که میان معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری و شهردار مشهد منعقد شد، قرار شد سازوکار احداث این مجموعه در سطحی وسیع و با حجم سرمایه گذاری وسیع تری انجام و تبدیل به بزرگ‌ترین کارخانه نوآوری شرق کشور شود.

با افتتاح این کارخانه نوآوری، درواقع بزرگ‌ترین مرکز هم افزایی برای مولفه‌های اکوسیستم فناوری در شرق کشور افتتاح شد که در آن با ایجاد یک کریدور ارتباطی، صادرات خدمات و انتقال و ارائه فناوری به سراسر کشور و کشور‌های دیگر دنبال می‌شود.

برای اجرای این پروژه حدود 100 میلیارد تومان هزینه شده است و تلاش ‌شده فضاها و مجموعه عناصر به‌نحوی جانمایی شود که تمام نیازمندی‌های یک فعالیت استارتاپی تامین شود. ازجمله این فضاها می‌توان به فضای اشتراکی، فضاهای مستقل قابل واگذاری، آمفی‌تئاتر، کافی‌شاپ و رستوران، کلاس‌های تولید محتوا، آزمایشگاه نوآوری، اتاق جلسات و اتاق‌های گفت‌وگو و... اشاره کرد. مخاطبان این کارخانه، فعالان دانشگاهی، ایده‌پردازان، کسب‌وکارهای نوپا و فناورانه، شتاب‌دهنده‌ها، فعالان اقتصادی و... هستند. در این مکان امکان تبادل دانش میان استارتاپ‌ها به‌وجود آمده و شبکه‌سازی انجام می‌شود. فضای کاری این مجموعه امکان تعامل و هم‌فکری را ایجاد کرده و به نیازها و الزامات ایجاد یک کسب‌وکار نوپا مانند مشاوره، جذب سرمایه و تبلیغات پاسخ می‌دهد.

  اشتغال پایدار؛ دستاورد کارخانه‌های نوآوری

کورش ارجمند، عضو مرکز رشد پارک علم و فناوری شریف در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اهمیت وجود کارخانه‌های نوآوری در توسعه و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در کشور می‌گوید: «مزایای ایجاد یک کارخانه نوآوری را نمی‌توان از یک بعد نگاه کرد، بلکه دستاوردهایی که ایجاد این کارخانه‌ها برای بخش‌های مختلف کشور از‌جمله اقتصادی، اجتماعی، علمی، فرهنگی و... به‌همراه دارد، نشان می‌دهد‌ کارخانه‌های نوآوری فراتر از آنچه گفته می‌شود، کارکرد و کارآیی دارند.»

به گفته وی مهم‌ترین مزیت ایجاد کارخانه‌های نوآوری، توسعه اشتغال پایدار است. امروزه بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی که صاحبان ایده‌های نو و طرح‌های نوین در رشته‌های تحصیلی خود هستند، همواره دغدغه و نگرانی خاصی نسبت به آینده شغلی خود دارند. از طرف دیگر نیز ایمان به اینکه ارائه ایده‌هایشان می‌تواند مشکلی از اقتصاد، صنعت، اجتماع و بخش‌های دیگر جامعه را حل کند، موجب می‌شود تا به‌دنبال راهی برای طرح و اجرای ایده‌‌های خود داشته باشند. از این رو ورود آنها به کارخانه‌‌های نوآوری علاوه‌بر ایجاد اشتغال، بستری را فراهم می‌کند تا ایده‌ها تبدیل به ثروت و ثروت درجهت تحقق و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور هزینه شود.

وی با اشاره به مزایای دیگر ایجاد کارخانه‌‌های نوآوری ادامه می‌دهد: «کارخانه‌های نوآوری عموما در اماکن و محل‌‌های متروکه و از کار افتاده احداث می‌شوند. این، یعنی ارزش افزوده. یعنی مکانی که تا چندین سال گذشته پویا و فعال بوده، امروز به کمک ایده‌های نو، دوباره احیا می‌شود و با شکل و شمایل جدیدی فعالیت می‌کند. درواقع صنایع‌سنتی و کارخانه‌های تعطیل‌شده و متروکه برای بقا و ماندگاری در عرصه رقابت، دروازه جدیدی روی نوآوری و ایده‌های خلاق دانش‌بنیان و استارتاپی‌ها باز می‌کنند.»

  تقویت صنایع با اتصال به کارخانه‌های نوآوری

ارجمند معتقد است وجود یک صنعت واقعی در گروی طراحی، ماشین‌سازی و بهینه‌سازی است و امروزه صنایعی می‌توانند موفق عمل کنند که با نوآوری و تکنولوژی گره خورده باشند. ایجاد کارخانه‌های نوآوری کمک بسیار بزرگی به بخش صنعت کشور ارائه می‌دهد. درواقع صنایع مختلف با پیوند نوآوری و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط مفهوم صنعت را واقعیت می‌بخشند. در این صورت دانشگاه نیز برای صنعت نقش حیاتی پیدا می‌کند و دانشگاه‌ها با ارائه نوآوری‌هایش، در مسیر تعامل با صنعت قرار خواهند گرفت. به گفته وی کارخانه‌های نوآوری عموما یکی از حلقه‌های زنجیره زیست‌بوم فناوری هستند که با هدف تکمیل زنجیره کارآفرینی و نوآوری با حضور همه بازیگران این زنجیره و به‌منظور هم‌افزایی و رشد ایده‌های نخبگان و دانشجویان ایجاد می‌شود. مضاف بر این یکی از حوزه‌های فعالیت این کارخانه‌ها توسعه بازار و کسب‌وکارهای فناورانه در یک منطقه از کشور است. به‌عبارت دیگر وجود کارخانه‌های نوآوری در تمامی شهرهای کشور و عدم‌تمرکز آن، تنها در پایتخت موجب رشد صنایع بومی و اشتغال‌زایی منطقه‌ای می‌شود و این اتفاق می‌تواند پیامدهای بسیار مثبتی برای جوانان بومی منطقه داشته باشد.

ارجمند با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین مزایای ایجاد کارخانه‌های نوآوری، امکان ارائه ایده‌های نو در تمامی زمینه‌هاست، می‌گوید: «صاحبان ایده‌‌ها و کسب‌وکارهای نو در هر زمینه‌ای مانند هوش‌مصنوعی، سلامت، کشاورزی، اقتصادی، صنعتی و... در یک کارخانه نوآوری گردهم جمع می‌شوند و در یک محیط کاملا علمی به خلق و پرورش ایده‌‌های خود می‌پردازند. وجود شتاب‌دهنده‌ها، مشاوران، سرمایه‌گذاران و تمامی بازیگران زیست‌بوم فناوری در کنار یکدیگر و زیر سقف کارخانه نوآوری، این مزیت را برای صاحبان کسب‌وکارهای نو ایجاد می‌کند که بدون دغدغه و نگرانی از آینده فعالیت خود، با اطمینان‌خاطر روی توسعه ایده‌‌های خود تمرکز کنند.» وی معتقد است سرمایه‌گذاران بخش خصوصی نقش مهمی در توسعه اکوسیستم نوآوری ایفا می‌کنند و خود نیز از دستاوردهای توسعه این بخش بهره‌مند می‌شوند.

  حل چالش‌های منطقه‌ای به‌دست مبتکران محلی

شکی نیست که بخش عمده‌‌ای از چالش‌های بومی و محلی می‌توانند به بهترین وجه ممکن از طریق راه‌حل‌های توسعه‌یافته محلی و بومی و به‌دست فناوران و ایده‌پردازان محلی حل‌وفصل شود. بررسی نتایج راه‌اندازی کارخانه‌های نوآوری در کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که تمامی آنها یک هدف مهم و آن شناسایی راه‌های توسعه پایدار و پشتیبانی از آن را دنبال می‌کنند. در این کشورها عموما راهکارهای رسیدن به توسعه پایدار با یافتن مبتکران، نوآوران و جوانان خلاق و صاحب ایده محقق می‌شود. حتی ایجاد تبادل بین‌منطقه‌ای و فراهم‌کردن بستری برای صاحبان ایده از ملیت‌های دیگر برای هم‌افزایی و بهره‌وری بهتر، یکی از امکاناتی است که در کشورهای توسعه‌یافته، در بستر کارخانه‌های نوآور محقق می‌شود. موسسان یک کارخانه نوآوری در آلمان بر این باورند که تیم‌های فعال در کارخانه‌های نوآوری قادر هستند از موفقیت‌ها و شکست‌های یکدیگر یاد بگیرند. به همین دلیل سفرهای یادگیری را به کشورهای مختلف اروپا را برنامه‌ریزی می‌کنند تا با انجام آن بازیگران اصلی این اکوسیستم در تمامی کشورها با یکدیگر درارتباط بوده و از تجربیات یکدیگر بهره‌مند شوند. اگرچه در ایران، راه‌اندازی کارخانه‌های نوآوری یک پدیده نوپا و جدید است، اما اگر ایده‌های که در دل این کارخانه‌ها تولید و عرضه می‌شود، مورد استفاده قرار گیرد، تحقق اقتصاد دانش‌بنیان، زمان زیادی نیاز ندارد.

*  نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار