به گزارش «فرهیختگان»، امنیت غذایی اساسی‌‌ترین و ابتدایی‌‌ترین نیاز بشر است؛ بحث امنیت غذایی با توجه به اهمیت آن، از مسیر برنامه‌ریزی بلندمدت بر مبنای محوریت بخش کشاورزی قابل‌تحقق است و دانشگاه آزاد اسلامی نیز مدت زیادی است که تمام تمرکز خود را روی این مهم قرار داده است. در‌مورد تامین امنیت غذایی دو حوزه کاری وجود دارد که یکی در حوزه دام و طیور و دیگری حوزه کشاورزی است. مسئولان دانشگاه روی هرکدام از این حوزه‌ها برنامه‌ریزی خاص خود را دارند. یکی از اقداماتی که این دانشگاه در راستای بحث دام و طیور انجام داده، راه‌اندازی مرکزی با عنوان مرکز تولید مواد ژنتیکی دامی است که حفاظت از تنوع ژنتیکی دام‌های بومی، اصلاح نژادی دام و بهبود تولیدات دامی را دنبال می‌کند. اما چرا راه‌اندازی چنین مرکزی ضروری بود؟
امروزه صنایع مرتبط با علوم دامی بعد از صنعت نفت از سودآورترین فعالیت‌های افتصادی کشور است و حتی در کشوری مثل آمریکا این حرفه درکنار سایر فعالیت‌های مرتبط با کشاورزی، بالاتر و سود آورتر از صنعت نفت است. صنایع و مشاغل مرتبط با رشته علوم دامی از سودآورترین فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود و این رشته همواره بیشترین زمینه‌های کارآفرینی و اشتغال را دارد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) نیز طی این سال‌ها موفقیت‌های چشمگیری را در عرصه فعالیت‌های علمی و پژوهشی از آن خود کرده است. این واحد دانشگاهی در ادامه روند توسعه تولید بذر هیبرید و توجه به ذخایر ژنتیکی گیاهی، مرکز تولید مواد ژنتیکی جانوری را برای اولین‌بار در کشور راه‌اندازی کرده است. مرکزی که نه‌تنها به اصلاح نژادی دام و بهبود تولیدات دامی کمک می‌کند، بلکه به جلوگیری از خروج ارز نیز کمک می‌کند. مرکز تولید مواد ژنتیکی با هدف حفاظت از تنوع ژنتیکی دام‌های بومی، تشکیل بانک ژن، تعیین نیازها و اولویت‌های اصلاح نژادی دام و بهبود تولیدات دامی برای به‌دست آوردن جانورانی با تولید و سود بیشتر، در دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان) تشکیل شد؛ اقدامی که برای اولین بار در کشور اتفاق افتاده است.
این مرکز اهدافی را دنبال می‌کند؛ هدف اصلی از تاسیس این مرکز مرجعی برای حفاظت از منابع و ذخایر ژنتیکی کشور و به‌کارگیری آنها برای پیشبرد اهداف تحقیقاتی و افزایش امنیت غذایی و سلامت جامعه با استفاده از منابع طبیعی و تنوع زیستی کشور و حمایت از فعالیت‌های این عرصه است. در همین راستا، این مرکز ضمن پشتیبانی از مراکز ذخایر زیستی کشور و ایجاد شبکه ملی صادرات و واردات مواد ژنی (اسپرم، جنین، دام زنده و...) گونه‌های مختلف دامی در کشور و نظارت بر اجرای آنها در صدد است تا به مرکزی پیشتاز برای گردآوری، تکمیل، سامان‌دهی، استانداردسازی و حفظ ذخایر ژنتیکی و زیستی برای توسعه دانش، فناوری و افزایش کیفیت زندگی تبدیل شود.
به‌عبارت بهتر، مرکز تولید مواد ژنتیکی دامی حفاظت از تنوع ژنتیکی دام‌های بومی، تشکیل بانک ژن، تعیین نیازها و اولویت‌های اصلاح نژادی دام و بهبود تولیدات دامی را در دستور‌کار خود قرار داده و برای به‌دست آوردن دام‌هایی با تولید و بهره‌وری بیشتر و همچنین خروج کمتر ارز از کشور فعالیت خود را آغاز کرده است. مجوز این مرکز توسط قطب علمی ترانسژنزیز دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) اخذ شده است. قطب علمی ترانسژنزیز در تراز بین‌المللی، پیشگام در توسعه علم، فناوری و نوآوری در علوم زیستی و موثر در ارتقای سلامت جامعه است. این مرکز شامل گروه‌های پژوهشی زیست‌شناسی سلول جنسی دام، مهندسی ژنتیک، و گروه زیست فناوری است. ازجمله تخصص‌های این مرکز، پژوهش و توسعه علم و فناوری در زمینه‌های دامپزشکی، کشاورزی، زیست‌شناسی، زیست‌‌فناوری و آموزش و ترویج‌یافته‌های علمی در سطح ملی و بین‌المللی، تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی برای ارائه خدمات و تولید محصولات زیستی به‌منظور رفع نیازهای علمی تخصصی کشور است.
قطب علمی ترانسژنزیز فعالیت‌های زیادی را در دستور کار خود ارائه داده است، به‌طور مثال آندرلوژی و کشت سلولی و بافت یکی از این فعالیت‌هاست؛ یکی از اولویت‌های تحقیقاتی این مرکز، در حیطه تولیدمثل و ناباروری در دام، بر محورهای سقط مکرر، عفونت‌های رحمی، ناباروری با علت نامشخص، کشت سلول و بافت، تولید جنین آزمایشگاهی و مسائل تولیدمثل در دام است. از دیگر فعالیت‌های این مرکز ارزیابی اسپرم (تحرک اسپرم، غلظت، زنده‌مانی اسپرم، حجم و مورفولوژی اسپرم) و همچنین جداسازی و تخلیص سلول یا پروتئین‌‌ها با استفاده از روش‌های نوین در این مرکز قابل اجراست.
قطب علمی ترانسژنزیز تولید و انجماد اسپرم حیوانات اهلی و حیوانات نادر را نیز دنبال می‌کند؛ یکی از برنامه‌هایی که امروزه به‌طور گسترده در کشورهای دارای تکنولوژی تولید مثل دام و حیوانات اهلی انجام می‌شود، استفاده هرچه بهتر از پتانسیل بالای ژنتیکی نژادهای برتر است. حفظ انجمادی اسپرم ابزار مفیدی برای مطالعات جنین‌شناسی آزمایشگاهی و تلقیح مصنوعی است و بخش اساسی و ضروری در فناوری‌های تولید مثل به‌حساب می‌آید. بنابراین استفاده از محیط انجماد مناسب و روش مناسب به‌منظور حفظ انجمادی منی دام و حیوانات اهلی که بتواند از اسپرم‌ها در برابر آسیب‌های انجماد-ذوب محافظت کند و زنده‌مانی و تحرک اسپرم را بعد از انجماد ذوب حفظ کند، گام مهمی در جهت استفاده از تکنیک‌های کمک- باروری در جهت استفاده بهتر این حیوانات با با نژاد برتر است. کشت مواد گیاهی عاری از میکروب اعم از بذر، جنین، بافت، سلول و پرتوپالست گیاهان عالی قطب علمی ترانسژنزیز واحد خوراسگان دنبال می‌شود. روش کشت بافت در چند دهه اخیر به‌عنوان ابزاری کارآمد برای ریز اِزدیادی، تکثیر، تولید و اصلاح گیاهان در شرایط کنترل‌شده درون‌شیشه‌ای در مراکز تحقیقاتی سراسر دنیا به‌کار گرفته شده است. از دیگر مزیت‌های کشت بافت، تولید گیاهان هاپلوئید، تولید متابولیت‌های ثانویه، ایجاد واریانت‌های ژنتیکی، وسیله‌ای برای دست‌ورزی‌های ژنتیکی، کوتاه کردن دوره اصلاحی و... را می‌توان نام برد. این مرکز با تجهیزاتی که در اختیار دانشجویان و محققان در این زمینه قرار می‌دهد در تولید انبوه گیاهان مورد نیاز کشور نقش بسزایی در این مهم ایفا خواهد کرد. اکبر پیرستانی، رئیس مرکز تولید مواد ژنتیکی دامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان( خوراسگان) در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از جزئیات مرکز تولید مواد ژنتیکی دامی و اهداف آن سخن گفت.
او با بیان اینکه این مرکز برای اولین بار در ارتباط با تولید و انجماد اسپرم در حیوانات و همچنین سایر مواد ژنتیکی در حیوانات راه‌اندازی شده است، گفت: «مجوز این مرکز از وزارت جهاد کشاورزی اخذ شده و با توجه به امکانات و زیرساخت‌هایی که در این مرکز وجود دارد این مواد از قبل تولید شده بود اما مجوز بهره‌برداری آن را نداشتیم. درحال‌حاضر توانستیم مجوز بهره‌برداری آن را نیز از سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی اخذ کرده و اکنون درحال تولید این مواد هستیم.» او اضافه کرد: «قبلا مرکز اصلاح نژاد این کار را انجام می‌داد که دولتی بود؛ بسیاری از ارقام ژنتیکی درحال‌حاضر وارداتی بوده، بنابراین شاهد هدرروی ارز در کشور هستیم. همچنین درخصوص حفظ گونه‌های ژنتیکی می‌توانیم اقدامات خوبی انجام داده و آنها را حفظ کنیم. تاسیس یک بانک در رابطه با مواد ژنتیکی نیز در دستور کار قرار دارد، بنابراین می‌توانیم از آن به‌عنوان ذخیار ژنتیکی کشور نیز استفاده کنیم.»
رئیس مرکز تولید مواد ژنتیکی جانوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) با بیان اینکه به‌دنبال این هستیم تا نژادها و ژنتیک ایران را نیز به کشورهای همسایه صادر کنیم، اظهار کرد: «به‌طور مثال برای واردات اسپرم بزهای سانن حداقل بین 300 تا 400 هزار تومان هزینه می‌شود؛ ما می‌توانیم با هزینه‌های بسیار نازلتری، این اسپرم را تولید کرده و در اختیار دامداران قرار دهیم. از سوی دیگر برخی مواقع نژادهای بومی که درحال کار روی آنها هستیم، با شرایط آب و هوایی و اقلیم ایران وفق داده شده‌اند و این باعث می‌شود مقاومت ژنتیکی آنها در مقابله با بیماری‌ها افزایش پیدا کند.»
پیرستانی درخصوص درآمدزایی این مرکز گفت: «از آنجا که مواد ژنتیکی را به‌صورت خالص در‌اختیار داریم، می‌توانیم با تکنولوژی‌ای که در مرکز وجود دارد آنها را منجمد و ذخیره کرده و به‌مرور در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهیم. هر دوز از اسپرم‌ها هزینه بسیار کمتر نسبت به نمونه خارجی داشته و از نظر کیفیت نیز با آنها برابری کرده و حتی در بسیاری مواقع یک سر و گردن از نژادهای وارداتی خارجی بالاتر است.»
او گفت: «بنابراین به‌دنبال این هستیم روی نمونه‌های داخلی خودمان تمرکز کرده و بحث فروش مواد را در دستور‌کار قرار دادیم. تاکنون در هیچ‌جای کشور روی تولید مواد ژنتیکی به این شکل سرمایه‌گذاری نشده است و برای حفظ و گسترش و جلوگیری از انقراض آن کار کنند. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اولین دانشگاهی است که به این مساله ورود کرده تا هم به درآمدزایی دانشگاه آزاد اسلامی کمک کرده و هم برای امنیت غذایی کشور قدم‌های موثری را بردارد.»
به گفته رئیس مرکز تولید مواد ژنتیکی جانوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) این مواد تولید شده و از ماه آینده نیز بحث فروش آغاز می‌شود.
توانایی تولید 2 میلیون دوز اسپرم در مرکز تولید مواد ژنتیکی دامی
المیرا ضیاءمطلبی‌پور، عضو قطب علمی ترانسژنزیز دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره اهداف این مرکز توضیح داد: «مهم‌ترین کار تولید و انجماد اسپرم است؛ اسپرم منجمد شده اسب، بز و گوسفند در این مرکز تولید شده و درکنار آن نیز یک‌سری کارهای ژنتیکی نیز انجام می‌شود تا بتوانیم ژن‌های برتر را تشخیص دهیم. همچنین کارهای پی‌سی‌آر، الکتروفورز و سایر اقداماتی تحقیقاتی که مربوط به کارهای ژنتیکی مولکولی باشد در این مرکز انجام می‌شود.»
عضو قطب علمی ترانسژنزیز دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) اضافه کرد: «علاوه‌بر این اقدامات، یک آزمایشگاه در قطب علمی ترانسژنزیز وجود دارد که کاشت بافت را انجام می‌دهد، بنابراین می‌توانیم تولید گیاهان عاری از میکروب و همچنین گیاهانی که می‌خواهیم آنها را به تولید انبوه برسانیم را در این مرکز انجام دهیم.»
او با بیان اینکه تولید و انجماد اسپرم در مرکز تولید مواد ژنتیکی جانوری برای اصلاح نژاد انجام می‌شود، اظهار کرد: «دامپرور می‌تواند ارقام مرغوب با پتانسیل ژنتیکی بالا را از مرکز تهیه کرده و به‌مرور باعث امنیت غذایی کشور شود.»
ضیاءمطلبی‌پور درخصوص کمک این مرکز به بحث واردات و صادرات نیز گفت: «توانایی تولید دومیلیون دوز اسپرم در این مرکز وجود دارد؛ بنابراین واردات کم شده و می‌توانیم به بحث جلوگیری از خروج ارز از کشور کمک کنیم. هدف‌مان این است که بتوانیم از ذخایر ژنتیکی در کشور حمایت و حفاظت کرده و وابسته به خارج نباشیم.»
او با تاکید بر اینکه هر کشوری آب‌وهوا و اقلیم خاص خود را دارد، تصریح کرد: «برخی از ارقام نمی‌توانند در محیط ایران، همان کارایی را که در کشور تولید‌کننده دارد، داشته باشند. بنابراین به‌دنبال این هستیم که خودمان ذخایر ژنتیکی کشور را تولید کرده و در منطقه نیز کارهای صادرات را دنبال کنیم.»
تولید اسپرم برای کمک به اصلاح نژاد دام
مجید طغیانی، معاون پژوهشی و فناوری و عضو کارگروه تولیدات ژنتیک حیوانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره این مرکز گفت: «مرکز تولید مواد ژنتیکی جانوری در قالب قطب ترانسژنزیز دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) تاسیس شده است؛ قطب ترانسژنزیز از چندسال پیش کار خود را آغاز کرد و موفقیت‌های زیادی نیز داشته است که یکی از این موفقیت‌ها در رابطه با فعالیت در زمینه تولید و انجماد اسپرم است که توانست موافقت اصولی از مرکز اصلاح نژاد دام کشور و موافقت بهره‌برداری از سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی را اخذ کرد.» او ادامه داد: «از برنامه‌هایی که امروزه به‌طور گسترده در کشورهای دارای تکنولوژی تولید مثل دام و حیوانات اهلی انجام می‌شود، استفاده هرچه بهتر از پتانسیل بالای ژنتیکی نژادهای برتر است، بنابراین این مرکز به تولید اسپرم برای کمک به اصلاح نژاد دام کمک خواهد کرد.»
عضو کارگروه تولیدات ژنتیک حیوانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان در ادامه تصریح کرد: «این مرکز برای اولین بار در کشور راه‌اندازی شده و به تولید اسپرم اسب و دام‌های کوچک می‌پردازد. مجوز این مرکز از سازمان نظام مهندسی جهاد کشاورزی اخذ شده است تا بتوانیم کشور را از واردات بی‌نیاز کنیم.»
طغیانی توضیح داد: «درواقع به‌دنبال این هستیم تا مواد ژنتیکی را در داخل کشور تولید و از خروج ارز از کشور پیشگیری کنیم. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اولین دانشگاه در کشور است که مجوز این مرکز را اخذ و اقدام به راه‌اندازی چنین مرکزی کرده است.»
* نویسنده: سارا طاهری، روزنامه‌نگار