به گزارش «فرهیختگان»، این سکوت را می‌بینید؟ این استیصال و بی‌برنامگی را چطور؟ همین من و خیلی‌های دیگر شبیه من، چند قدم که در خیابان‌های پایتخت برمی‌داریم، نفس‌مان به شماره می‌افتد، سرفه امان‌مان نمی‌دهد و سردرد و حالت تهوع هم که بیچاره می‌کند. برای چه؟ برای این هوای لعنتی و تمام دود و آلودگی‌هایی که در آن ایجاد شده و به ریه‌های ما می‌رود. هیچ‌کس هیچ‌کاری نمی‌کند، کاری از دست هیچ‌کس برنمی‌آید، حتی دیگر پای باد و باران را هم وسط نمی‌کشند و نمی‌گویند که صبر کنیم باران بیاید و یا باد بوزد بلکه این آلودگی‌های هوای تهران و کلانشهرهای دیگر کشور شر‌شان را کم کنند. یک سکون و رخوت آزاردهنده، علتش هم مشخص است، همه ناامیدیم، همه می‌دانیم چرا هوای تهران این‌طور شده است، همه می‌دانیم که حمل‌ونقل عمومی کفاف جمعیت شهر و مسافران را نمی‌دهد، بنزین کیفیت مناسبی ندارد، جلوی مسیرهای ورودی باد در غرب تهران را بسته و جایش را برج کاشته‌اند، موتورسیکلت‌های بنزینی و کاربراتوری از سروکول خیابان‌ها بالا می‌روند و دود به حلق ما می‌ریزند، اتوبوس‌های شهری فرسوده‌اند و بیش از جابه‌جایی مسافرها، دود در شهر پخش می‌کنند، نیروگاه‌ها در اطراف پایتخت مازوت می‌سوزانند و... . همه ما اینها را می‌دانیم و راه‌حلش را هم از حفظیم. منتها چرا کاری نمی‌کنیم، باید از سکوت مسئولان پرسید، از آن چندین و چند نهادی که اسم‌شان به‌عنوان متولی در قانون هوای پاک ذکر شده است اما کاری نمی‌کنند. هر سال هم که به این روزها می‌رسیم و نفس‌ها تنگ می‌شود، قلم برمی‌داریم به مطالبه‌گری که آهای شهرداری، آهای وزارت فلان و آهای مجلس و... به داد این مردم برسید و آنها هم حواله‌مان می‌دهند به آسمان و بارش باران و وزش باد! این برای نگارنده حتما دردآورتر از سردردی است که از صبح که پا در خیابان و تا شب که سر بر بالین می‌گذارد، دارد. با این همه به رسم وظیفه و رسالتی که بر دوش است، دوباره و برای نمی‌دانم بار چندم از آلودگی هوای کلانشهرها، خصوصا پایتخت می‌نویسم شاید یک جایی، یک روز، از پایان این آلودگی‌های خطرناک خبر دادیم.
هر سال بدتر از سال قبل
ابتدا و قبل از هر چیزی بد نیست سری به اعداد و ارقام و تعداد روزهای آلوده سال 99 تا اینجا و مقایسه آن با سال گذشته بزنیم. مقایسه‌ای که به ما نشان می‌دهد، در شرایطی که کرونا باعث تعطیلی مدارس و بسیاری دیگر از رویدادها و اتفاقات در کشور شده است و انتظار می‌رفت این تعطیلی‌ها و کاهش رفت‌وآمدها از میزان آلودگی هوا هم بکاهد، اما آن چیزی که شاهدش هستیم، وخامت بیشتر وضعیت آب‌وهوایی است. براساس اطلاعات و آمار موجود، از ابتدای سال 99 تا 13 دی‌ماه، تهران 15 روز پاک، 181 روز قابل‌قبول، 87 روز ناسالم برای گروه‌های حساس و 6 روز ناسالم برای تمام گروه‌ها را پشت‌سر گذاشته است. این درحالی است که در همین بازه زمانی در سال 98، تهران 25 روز پاک، 199 روز قابل‌قبول، 60 روز ناسالم برای گروه‌های حساس و پنح روز ناسالم برای تمام گروه‌ها را سپری کرده بود و این نشان می‌دهد که وضعیت امسال به‌مراتب بدتر از سال گذشته است.
سال 98: روزهای پاک: 25 روز / روزهای قابل‌قبول: 199 روز / روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس: 60 روز / روزهای ناسالم برای تمام گروه‌ها: 5 روز
سال 99: روزهای پاک: 15 روز / روزهای قابل‌قبول: 181 روز / روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس: 87 روز / روزهای ناسالم برای تمام گروه‌ها: 6 روز
مشکل و راهکار مشخص است، اراده نیست!
کمی هم به اظهارنظرها و وجوه مختلف این فضای آلوده اشاره کنیم. وقتی به اظهارنظرهای برخی کارشناسان و مسئولان، خصوصا در این چند روز مراجعه می‌کنیم، سوختن مازوت به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل آلودگی هوای پایتخت معرفی می‌شود. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت با بیان اینکه کیفیت هوای بعضی مناطق کلانشهر تهران در وضعیت خطرناک قرار دارد، گفت: «با توجه به پایداری هوا و استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها، شرایط هوای شهر تهران و سایر کلانشهرها وضعیت بدتری پیدا می‌کند. با وجود ارتباط افزایش غلظت آلاینده‌های هوا به‌خصوص غلظت ذرات معلق کوچکتر از 2.5میکرون و میزان ابتلا و مرگ ناشی از کووید-19 از عموم مردم به‌خصوص گروه‌های حساس مانند بیماران قلبی، ریوی، زنان باردار، سالمندان، کودکان و بیماران مبتلا به دیابت و آسم می‌خواهم که از تردد در فضای آزاد اجتناب کنند. از مسئولان ذی‌ربط می‌خواهم جهت حفظ سلامت مردم اقدام عاجل جهت کاهش منابع آلاینده به‌خصوص ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها را انجام دهند.»
عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست هم در رابطه با نقش سوزاندن مازوت در آلودگی هوای تهران خاطرنشان کرد: «درحال‌حاضر ظرفیت پالایشگاه‌ها از مازوت پر شده و به‌واسطه تحریم‌های بین‌المللی کسی خریدارشان نیست، بنابراین مجبوریم در برخی نقاط از سوخت مازوت استفاده کنیم. هرچند محیط‌زیست در ابتدا اصرار داشت در برخی کلانشهرهایی که مشکل آلودگی هوا دارند- مانند تهران و اصفهان- از سوخت مازوت استفاده نمی‌شود اما داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بیانگر استفاده از سوخت‌های غیراستاندارد در صنایع و نیروگاه‌های تهران است، چراکه علی‌رغم ممنوعیت تردد خودروهای دیزلی در تهران طی هفته گذشته، غلظت آلاینده دی‌اکسیدگوگرد-که ارتباط مستقیمی با مصرف سوخت‌های غیراستاندارد ازجمله مازوت دارد- افزایش یافته است.» کلانتری همچنین چند وقت پیش مدیریت مساله آلودگی هوای پایتخت را متوجه استانداری دانسته و در این رابطه گفته بود: «وضعیت آلودگی هوای تهران قرمز است و در این شرایط استاندار تهران باید براساس اختیارات خود تصمیم به تعطیلی یا ادامه فعالیت‌ها بگیرد. باید از رفت‌وآمد خودروهای دیزلی جلوگیری و فعالیت نیروگاه‌ها کنترل شود. نمی‌توانیم به صرف اینکه می‌خواهیم برق تولید کنیم و گاز نداریم، مازوت دهیم و هوای شهر را به این روز بیندازیم.»
مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم چندی پیش گفت: «حتی اگر تردد خودروهای شخصی نسبت به گذشته ۵۰درصد کمتر شده باشد، باز این رقم تاثیر زیادی روی کاهش آلودگی هوا نخواهد گذاشت. علاوه‌بر این صنایع، نیروگاه‌ها، خودروهای دیزلی، اتوبوس‌ها و... همانند گذشته در بیشتر شهرهای کشور مشغول فعالیت هستند و حتی مصرف گاز نیز در کشور بیشتر از سال گذشته شده است. ازاین‌رو نباید توقع داشت که با کاهش تردد خودروهای شخصی و تعطیلی برخی مراکز، آلودگی هوا نیز کمتر شود. متاسفانه براساس آخرین آمار از روزهای ابتدایی هفته گذشته تعدادی از نیروگاه‌ها در تهران نیز به‌سمت مازوت‌سوزی رفته‌اند. به‌هرحال ما به دادستانی نامه زده و خواسته‌ایم که به‌سرعت جلوی این اقدام گرفته شود. نسبت آلایندگی منابع متحرک مانند خودروهای دیزلی، موتورسیکلت‌ها و خودروهای شخصی به منابع ثابت مانند صنایع و نیروگاه‌ها حدود ۶۰ به ۴۰ است اما اگر نیروگاه‌ها و صنایع از سوخت مازوت استفاده کنند این نسبت به‌هم خواهد خورد و سهم زیادی در آلودگی هوا خواهند داشت. متاسفانه هیچ اراده‌ای برای رفع آلودگی هوای تهران وجود ندارد، چراکه هم موضوع مشخص است و هم راهکارهای اجرایی اما اقدامی نمی‌شود. براساس آخرین نمونه‌برداری‌ها کیفیت سوخت گاز و بنزین حدود ۸۰درصد در کشور استاندارد است اما طی روزهای آینده مجدد از جایگاه‌های سوخت نمونه‌برداری خواهد شد. به‌نظر می‌رسد که آمار جدید متفاوت با نمونه‌برداری‌های پاییز باشد.»
تهران دو روز تعطیل می‌شود؟
روز گذشته جلسه کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران برگزار شد و انوشیروان محسنی‌بندپی، استاندار تهران در این جلسه گفت: «درحال‌حاضر هیچ صنایع و نیروگاهی در تهران از سوخت مازوت استفاده نمی‌کند و این موضوع موردتایید شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی و محیط‌زیست استان تهران است. به این ترتیب صنایع از سوخت گاز و گازوئیلی که حداقل ۵۰درصد آن از یورو۴ برخوردار است، استفاده می‌کنند. از سوی دیگر پلیس نیز از تردد خودروهای دودزا و فاقد معاینه فنی جلوگیری کرده و با نظارت بر این بخش اقدام موثری انجام شده است. همچنین تلاش برای برخورد با موتورسیکلت‌های فاقد معاینه فنی در دستورکار قرار گرفته است. فعالیت‌های عمرانی تا اطلاع ثانوی متوقف است و تلاش می‌کنیم فعالیت معادن شن و ماسه به میزان تاثیری که بر آلودگی هوا دارند، کنترل شوند. ظرف روزهای گذشته دو لایه وارونگی در ارتفاع ۲۰۰ و ۹۰۰ متری را شاهد بوده‌ایم، به این ترتیب علی‌رغم همه تمهیدات اتخاذشده باید تمهید دیگری اندیشیده شود. بر همین اساس و با توجه به مصوبه هیات وزیران که در چنین شرایطی باید تدابیر سخت‌تری نسبت به حفظ و ارتقای سلامت جامعه اتخاذ کنیم، باید تصمیماتی برای کاهش عوامل تماس با این ذرات گرفته شود؛ لذا پیشنهاد و جمع‌بندی جلسه امروز برای معاون‌اول رئیس‌جمهور ارسال خواهد شد. بی‌تردید برای حفظ سلامت آحاد جامعه و با توجه به معیارها و قوانین مصوب هیات وزیران جمع‌بندی این جلسه که پیشنهاد اعضا بوده، یعنی دو روز تعطیلی برای همه دستگاه‌های اداری دولتی، خصوصی و همچنین فعالیت‌های عمرانی به معاون‌اول رئیس‌جمهور ارائه خواهد شد که برابر قوانین معاون‌اول رئیس‌جمهور و یا هیات وزیران در این خصوص تصمیم‌گیری نهایی را انجام خواهند داد.»
راهکارهایی برای مواجهه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت
آنقدر متولیان زیادند و کلاف مواجهه با ماجرای آلودگی هوای پایتخت پیچیده شده است که واقعا نمی‌دانیم به کدام ریسمان چنگ بیندازیم که کسی فکری به حال سلامت این مردم بکند. یکی شهرداری را مسئول می‌داند، یکی استانداری را، یکی پلیس را و آن یکی وزارت کشور و سازمان حفاظت از محیط‌زیست و... . سرآخر هم سرگردان بین همین نهادها و سازمان‌ها و اسامی، خوش‌شانس اگر باشیم بادی می‌وزد و بارانی می‌بارد و همه‌چیز فراموش می‌شود تا سالی دیگر و ایام پر از دود دیگر! با این همه در رابطه با آلودگی هوای پایتخت و آنچه بر سر مردم و سلامت‌شان آمده و می‌آید، با محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط‌زیست هم گفت‌وگویی انجام دادیم و او در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «در کوتاه‌مدت باید تمام فعالیت‌های برداشت شن و ماسه در اطراف تهران و فعالیت‌های معدنی تعطیل شود، تمام ساختمان‌سازی‌ها باید تعطیل شود که در کوچه‌های شهر شاهد هستیم ساختمان‌سازی می‌شود، شب‌ها با بیل مکانیکی خاک‌برداری می‌کنند و این ذرات کوچکتر از 2.5 میکرون را ایجاد می‌کند. هر نوع تخریب ساختمان کلا باید توسط شهرداری شفاف اعلام شود که به مدت یک ماه ممنوع است. این کارهایی است که باید در کوتاه‌مدت انجام دهند، با توجه به این وزیر بهداشت هم از وزارت نفت درخواست کرد که مصرف مازوت را در نیروگاه‌ها قدغن اعلام کند، به نظرم می‌رسد الان ستاد ملی کرونا می‌تواند به‌عنوان فصل‌الختام وارد ماجرا شود و عالی‌ترین ستادی که نظرات آن را باید نیروهای مسلح هم اجرا کنند، اجازه مصرف مازوت در نیروگاه‌ها و کارخانه‌های صنعتی دست‌کم در کلانشهرهایی که با مشکل روبه‌رو هستند، داده نشود. اینها کارهایی است که در کوتاه‌مدت می‌تواند انجام شود و در میان‌مدت با توجه به اینکه دانشگاه‌های صنعتی ما به‌خصوص دانشگاه شریف، دانشکده فنی دانشگاه تهران و امیرکبیر پیشنهادهایی را به وزارت نفت مطرح کردند که می‌توانند این مازوت را که الان خریداری ندارد تبدیل به مواد ارزشمند دیگری کنند و نیاز نباشد بسوزانند، باید توصیه کنیم و از طریق فراکسیون محیط‌زیست مجلس فشار بیاوریم که وزارت نفت هزینه این پژوهش‌ها را بپذیرد و اگر با چنین شرایطی روبه‌رو شدیم منتظر نباشیم از مازوت برای آلوده کردن طبیعت استفاده کنیم یا در نیروگاه‌ها بریزیم و بسوزانیم و خسارت‌های جبران‌ناپذیرتری را به ارمغان بیاوریم. این ماده با خردمندی می‌تواند تبدیل به ارزش‌افزوده بیشتری شود و اصل ماجرا این است که ظرفیت معابر عمومی کلانشهرهای ما خیلی وقت است پر شده.
در تهران که شاهد بیشترین نهضت اتوبان‌سازی و پل‌سازی بوده، خود آنها اعلام می‌کنند تعداد خودروها بیش از 6 برابر ظرفیت معابر عمومی است. باید به‌سمت بهبود کیفیت حمل‌ونقل عمومی برویم. اگر تعداد واگن‌های متروی ما بیشتر بود، اگر تعداد BRTهای ما و ون‌های ما بیشتر بود می‌توانستیم با رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی عین اتفاقی که در کشورهای اروپایی افتاده، همچنان مردم را تشویق کنیم که از خودروهای شخصی خود استفاده نکنند. چرا الان این همه شاهد ترافیک‌هایی بدتر از زمانی که کرونا نبود، هستیم؟ به‌خاطر اینکه بخشی از مردم ناچار هستند از خودروی شخصی استفاده کنند، چون در استفاده از مترو یا اتوبوس‌ها احساس امنیت نمی‌کنند. این امر ترافیک و آلودگی هوا و کم‌تحرکی را تشدید می‌کند. کم‌تحرکی باعث می‌شود مردم نسبت به کرونا آسیب‌پذیرتر شوند. اینها سلسله عملکردها و راهکارهایی است که می‌تواند در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در دستورکار سازمان محیط‌زیست، سازمان شهرداری‌ها و وزارت کشور قرار گیرد.»
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه