به گزارش «فرهیختگان»، اوایل مهر‌ماه سال جاری طرحی با نام «جهش تولید دانشبنیان» در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید که هدف اصلی آن رفع موانعی عنوان شد که در مسیر شرکتهای دانشبنیان و فناور قرار دارد. طرح «جهش تولید دانشبنیان» در ابتدا در 33 ماده، مسائل و مشکلات شناسایی‌شده شرکتهای دانشبنیان را در زمینه‌های مختلف نظیر بیمه، مالیات، تامین اجتماعی، حضور دانش‌بنیان‌ها در مناقصات و... هدف قرار داد اما در ادامه، با وجود بررسی دقیق طرح اول، از میانه مسیر طرح دیگری مشتمل بر 16 ماده با تفاوت‌های قابل‌توجه جایگزین طرح اول شد که از نگاه کارشناسان این طرح نقاط ضعف مهمی دارد. یکی از نقاط ضعف این طرح، جای خالی صنایع و شرکتهای خلاق در طرح جهش تولید دانشبنیان است. صنایع خلاق و نوآور به‌عنوان یکی از مولفه‌های اقتصاد دانشبنیان علاوه‌بر رشد و توسعه اقتصاد پایدار و ایجاد اشتغال، در سایر زمینه‌های توسعه پایدار نیز نقش قابل‌توجهی را ایفا می‌کنند.
آمار و گزارش‌ها نشان می‌دهد که در تمامی کشورهای توسعه‌یافته جهان، به اهمیت این مطلب پی برده‌اند و سیاست‌های خود را در جهت رونق بخشیدن به این صنایع برنامه‌ریزی کرده‌اند. براساس تعریف جهانی سازمان تجارت و توسعه ملل متحد، دسته‌های چهارگانه میراث بشری ازجمله صنایع‌دستی، گردشگری و...، هنر و فرهنگ شامل عکاسی، مجسمه‌سازی و...، رسانه‌های جمعی مانند صنایع سمعی و بصری و رسانه‌های چاپی و آفرینش‌های کارکردی نظیر طراحی و معماری، همه و همه می‌توانند با سایر صنایع و فناوری‌ها نیز در ارتباط باشند و ازاین‌رو نقش فزاینده‌ای در هم‌افزایی و رشد کسب‌وکارهای گوناگون ایجاد کنند. کارشناسان بر این باورند که رویکردهای توسعه پایدار در شکل‌گیری و رشد صنایع نوآور و خلاق نشان می‌دهد که علاوه‌بر رشد اقتصادی، تاثیر این بازار در بهبود مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی و حل مسائل و مشکلات جامعه نیز قابل‌توجه است.
اقتصاد خلاق چیست؟
یکی از شاخه‌های زیست‌بوم فناوری کشور، زیست‌بوم خلاق است که با تعاریف مختلفی شامل «صنایع خلاق»، «اقتصاد خلاق» و «شرکت خلاق» شناخته می‌شود. اقتصاد خلاق یک مفهوم درحال تکامل مبتنی‌بر دارایی‌های خلاق است که می‌تواند موجب رشد و توسعه اقتصادی باشد. همچنین می‌تواند تولید درآمد و ایجاد اشتغال کند و درآمدهای ارزی کشورها حاصل از صادرات را افزایش دهد. اقتصاد خلاق درعین‌حال می‌تواند به تنوع فرهنگی و توسعه انسانی نیز کمک کند. همچنین جنبه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را در تعامل با فناوری، مالکیت معنوی و اهداف گردشگری در بر می‌گیرد. اقتصاد خلاق مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی دانشبنیان و دارای گرایش توسعه‌ای است که درسطح خرد و کلان با اقتصاد کشور تعامل دارد. سهم صنایع خلاق در اشتغال قابل‌توجه است برای مثال در کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند آلمان، به‌منظور شکوفایی مناطق صنعتی بی‌رونق، راهبردهایی برمبنای صنایع خلاق تدوین و اجرا شده که نتایج بسیار قابل‌توجهی در توسعه اقتصاد پایدار داشته است. به گفته صاحب‌نظران، اهمیت کلیدی صنایع خلاق در این است که مواد خام موردنیاز خود را نه از طبیعت و مواد طبیعی بلکه از انواع خلاقیت‌های انسانی می‌گیرد که به‌وفور و در همه جوامع وجود دارد، مشروط به اینکه نیروی انسانی فعال جامعه از آموزش کیفی و خلاق برخوردار باشد. در این اکوسیستم، شرکتهای خلاق به‌عنوان بازیگران اصلی ایفای نقش می‌کنند. شرکتهای خلاق شرکت‌هایی هستند که جوهره رشد آنها خلاقیت و نوآوری برای ارائه محصولات و خدمات جدید و مدل‌های نوین کسب‌وکار در سطح بازار هدف است و رشد و توسعه محصولات و خدمات آنها برخلاف شرکتهای دانشبنیان محصولاتی مبتنی‌بر فناوری پیشرفته نیست. منظور از مدل‌های نوین کسب‌وکار عبارت است از خلق مزیت رقابتی مبتنی‌بر نوآوری در مدل کسب درآمد، کاهش هزینه‌ها، مدیریت زنجیره تامین، بازاریابی، متمایزسازی محصولات و سایر فعالیت‌هایی که منجر به ساختارهای جدید در الگوی کسب‌وکار بنگاه می‌شود. در کنار مفهوم شرکتهای خلاق، دو مفهوم دیگر با عنوان صنایع فرهنگی و فناوری‌های نرم نیز وجود دارد. صنایع فرهنگی گونه‌ای از صنعت هستند که به خلق ایده، تولید و توزیع محصولات و خدماتی می‌پردازند که ماهیت فرهنگی دارند. این صنایع با قابلیت دانش‌بنیانی و مبتنی‌بر خلاقیت، مهارت، نوآوری و فناوری هستند. فناوری‌های نرم نیز از علوم انسانی نشأت می‌گیرند و با ارزش‌ها و عقاید هر جامعه ارتباطی نزدیک دارند. ازاین‌رو اساس و ماهیت آنها ارزش‌مدار است و نسبت به ارزش‌ها، خنثی و بی‌تفاوت نیستند.
طرح جهش تولید دانشبنیان بدون صنایع خلاق
طرح جهش تولید دانشبنیان درحالی به تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسید که نامی از شرکتهای خلاق در کنار استارتاپ‌ها و شرکتهای دانشبنیان دیده نمی‌شود. پرویز کرمی، دبیر ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانشبنیان و توسعه صنایع نرم و خلاق با اشاره به اینکه جای صنایع خلاق در طرح جهش تولید دانشبنیان خالی است، تاکید کرد در طرحی که در مجلس برای احیا و حمایت از شرکتهای دانشبنیان تصویب شده، واژه‌های «صنایع فرهنگی»، «فناوری‌های نرم» و «شرکتهای خلاق» لحاظ نشده است؛ به همین‌خاطر، این شرکت‌ها ذیل شاخص‌هایی که قانون احصا کرده، قرار نمی‌گیرند. درحالی‌که اگر شرکتهای خلاق، صنایع فرهنگی و فناوری‌های نرم آنچنان که باید و شاید موردتوجه قرار بگیرند، هم به‌خاطر وسعت و تنوع موضوع، اشتغال‌زایی عظیمی ایجاد می‌کنند و هم به‌واسطه نیروی انسانی متخصص، خلاق و هنرمند می‌توانند ارزآوری و ارزش‌آفرینی قابل‌توجهی در حوزه ثروت ملی برای کشور ایجاد کنند.
طبق آمار ارائه‌شده از سوی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری، گردش مالی صنایع خلاق و فرهنگی طی 2سال گذشته حدود 2700میلیارد دلار بوده است. در این گردش مالی در حوزه تلویزیون 500میلیارد دلار، در بخش تبلیغات 300میلیارد دلار، در بازی‌های رایانه‌ای 100میلیارد دلار، در فیلم و سینما 150میلیارد دلار و در حوزه موسیقی 100میلیارد دلار شرکتهای خلاق گردش مالی داشته‌اند. این درحالی است که سهم ایران از این گردش مالی بسیار ناچیز است و لذا هنرمندان و اهالی فرهنگ در ایران می‌توانند سهم خود را از این گردش مالی میلیاردی، در قالب شرکتهای خلاق و نوآور به‌دست آورند. درواقع با توجه به اینکه کسب‌وکارهای دیجیتال و فضای مجازی، صنایع دیداری و شنیداری (پویانمایی، فیلم و سینما، موسیقی)، میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، هنرهای تجسمی و هنرهای نمایشی، بازی، اسباب‌بازی و سرگرمی، طراحی و معماری، مد، ورزش، اوقات فراغت، نشر و چاپ و گیاهان دارویی و طب سنتی زیرمجموعه صنایع خلاق محسوب می‌شوند، امکان گسترده‌تری برای فعالیت وجود دارد.
عدم توجه به «فناوری‌های مدیوم‌تک»
مریم مقتدایی، کارشناس مدیریت منابع و بنیانگذار یک استارتاپ در حوزه گردشگری(موزه مجازی) در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اهمیت توجه به صنایع و شرکتهای خلاق و نقش تاثیرگذار آنها در توسعه اقتصاد دانشبنیان می‌گوید: «متاسفانه تمرکز بر توسعه فناوری‌های های‌تک و زیست‌بوم دانشبنیان در کشور موجب شده از فناوری‌های مدیوم‌تک که همان فناوری‌های نرم، صنایع خلاق و شرکت‌هایی است که در حوزه صنایع فرهنگی کار می‌کنند، غافل شویم. در این میان ضعف قانونگذاری نیز مزید بر علت شده و متاسفانه نقش این صنایع نادیده گرفته شده است. درحالی‌که فعالان زیست‌بوم فناوری و کارشناسان این حوزه به‌خوبی می‌دانند که تاثیرگذاری صنایع خلاق بر پیشبرد اهداف اقتصادی به‌ویژه توسعه اقتصاد دانشبنیان تا چه اندازه است.» به گفته وی دلایل فرهنگی نیز در رابطه با این موضوع تاثیرگذار است. به‌عبارت دیگر به نظر می‌رسد که ارگان‌ها و نهادهای متولی این حوزه، برداشت‌های مختلفی از صنایع خلاق و فرهنگی دارند و از آنجا که قانونی در حمایت از این اکوسیستم وجود ندارد یا اگر موجود باشد، ناقص است، لذا این حوزه نمی‌تواند به‌تنهایی و بدون حمایت قانونی، جایگاه خود را ارتقا دهد. در این میان علاوه‌بر اینکه نهادها و ساختارهای حاکمیتی و دولتی نیز چندان بر این اکوسیستم تمرکز ندارند، اهالی هنر و اعضای اکوسیستم نیز برای پررنگ‌شدن نقش خود در اقتصاد دانشبنیان تلاش چندانی نمی‌کنند. وی با اشاره به طرح جهش تولید دانشبنیان می‌گوید: «لحاظ نشدن واژه‌های صنایع فرهنگی، فناوری‌های نرم و شرکتهای خلاق در این طرح موجب می‌شود که شرکتهای فعال در این حوزه ذیل شاخص‌هایی که قانون احصا کرده است، قرار نگیرند. طبیعتا چنین شرکت‌هایی از نظر دولت، به‌عنوان مجری قانون در اولویت قرار ندارند.»
گستردگی فعالیت زیست‌بوم خلاق
مقتدایی معتقد است که دامنه تاثیرگذاری شرکتهای خلاق و صنایع فرهنگی تنها اشتغال‌زایی و ثروت‌آفرینی نیست بلکه در حوزههای دیگر هم این شرکت‌ها قابلیت‌های فراوانی دارند. منتها مشروط بر اینکه قانونگذار به توانمندسازی این شرکت‌ها توجه کند. شرکتهای خلاق همچنین در حوزه نوآوری و خلاقیت می‌توانند به خلق مفاهیم جدید و بهره‌مندی بیشتر از نوآوری کمک کنند. در حوزه اجتماعی هم موضوعاتی چون بهبود وضعیت فرهنگ عمومی، افزایش خودباوری عمومی، پرورش اتحاد و همبستگی ملی، حفظ میراث و ارزش‌ها و تولید محتوا برای صدور به دنیا، ارزش‌آفرین هستند.
وی با اشاره به ایجاد کریدور صادراتی که از سوی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری با هدف ارائه تسهیلات به شرکتهای خلاق ایجاد شده، می‌گوید: «با توجه به اینکه شرکتهای خلاق عمدتا شرکتهای کوچکی هستند، بهترین تسهیلاتی که می‌توان به آنها ارائه داد، توانمندسازی آنهاست تا بتوانند روی پای خود بایستند. با این وجود به نتیجه رسیدن این توانمندسازی باید پشتوانه قانونی داشته باشد و صراحتا در قانون از این اکوسیستم حمایت شود.» وی معتقد است رویکرد کلی طرح جهش تولید دانشبنیان، مستثنی کردن گروه خاصی از شرکت‌ها و ارائه سیاست‌هایی برای حمایت از آنهاست، درحالی‌که کارکرد آن باید مقررات‌زدایی و رفع موانع پیش‌پای فعالان اقتصادی باشد؛ چه فعالان اقتصادی شرکتهای دانشبنیان و چه فعالان اقتصادی شرکتهای خلاق. از طرف دیگر تدوین و تصویب آیین‌نامه‌های متعددی که در این طرح پیش‌بینی‌شده، نیازمند زمان زیادی است. درحالی‌که زمان یکی از مهم‌ترین متغیرهای تاثیرگذار بر کسب‌وکارهای خلاق و فناورانه است و درنتیجه طولانی شدن زمان عملا تاثیر حمایت‌ها را کمرنگ می‌کند.
مقتدایی می‌گوید: «شرکتهای خلاق نیز همانند شرکتهای دانشبنیان پیشران اقتصاد دانشبنیان و توسعه اکوسیستم نوآوری در کشور هستند. درواقع اکوسیستم نوآوری از اجزایی تشکیل شده که همکاری همه اجزا می‌تواند مفهوم واقعی اکوسیستم نوآوری و اقتصاد دانشبنیان را محقق کند. شرکتهای خلاق و صنایع فرهنگی اگرچه در مقایسه با شرکتهای دانشبنیان، کوچک‌تر و شاید کم‌کارتر باشند، اما در بستر یک اکوسیستم، شرکتهای کوچک و بزرگ مکمل یکدیگر برای تحقق اهداف اقتصادی کشور هستند.»
ضرورت حمایت از شرکتهای خلاق
صحبت‌های این کارشناس مدیریت درحالی عنوان می‌شود که برخی نمایندگان مجلس نیز معتقدند میدان دادن به شرکتهای خلاق و ایجاد بسترهای قانونی برای حمایت از آنها ازجمله پیش‌نیازهای ضروری ایجاد اشتغال در کشور است. سیدمحمد پاک‌مهر، نماینده بجنورد در این رابطه گفته است براساس مفاد طرح جهش تولید دانشبنیان، وزارتخانه‌ها و نهادهای مختلف مکلف می‌شوند که نیازمندی‌ها و ملزومات موردنیاز خود را صرفا از طریق شرکتهای نوآور تهیه کنند و همچنین براساس این طرح، واردات کالاهای بومی فناورانه و ایران‌ساخت با محدودیت‌های بسیار جدی روبه‌رو می‌شود. برای مثال وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف خواهد شد که تجهیزات، ملزومات پزشکی و نیازمندی‌های خود را صرفا از طریق زیست‌بوم فناوری کشور تهیه کند. با توجه به مفاد بسیار عالی این طرح می‌توان حمایت از شرکتهای خلاق را نیز در کنار حمایت از شرکتهای دانشبنیان در این طرح گنجاند، چراکه شرکتهای خلاق در حوزههای بسیار اشتغال‌زایی مانند میراث فرهنگی، گردشگری و گیاهان دارویی فعال هستند. برای نمونه تنها در حوزه گیاهان دارویی، استحصال فرآورده‌ها و اسانس‌های طبیعی از این گیاهان و تکمیل زنجیره تولید، می‌تواند میلیاردها دلار درآمد نصیب کشور کند. به گفته وی با توجه به وضعیت و حوزههای کاری شرکتهای خلاق، این شرکت‌ها و صنایع نرم و خلاق کشور، از این ظرفیت برخوردارند که اشتغال را به‌صورت منطقه‌ای و اقلیم‌محور ایجاد کنند. درواقع می‌توان با پشتیبانی از چنین مجموعه‌هایی، در هر استان و منطقه کشور با محوریت داشته‌ها و ذخایر طبیعی و فرهنگی آن اقلیم، اشتغال ایجاد کرد.
کمک شرکتهای خلاق به دولت در دوران کرونا
به‌واقع باید اذعان کرد تعدادی از شرکت‌هایی که دانشبنیان نیستند اما در رده شرکتهای خلاق قرار می‌گیرند، از ابتدای شیوع کرونا تاکنون خدمات چشمگیری به جامعه ارائه کرده‌اند. به‌طور مثال در حوزه آموزش آنلاین و رفع نیازها و مشکلات مردم، تولید محتواهای آموزشی، ساخت بازی و سرگرمی، تسهیل در ارائه خدمات پزشکی آنلاین و کمک به شعار «در خانه می‌مانیم»، شرکتهای خلاق، دستاوردهای جالب‌توجهی داشته‌اند. همچنین حدود 70درصد از شرکت‌هایی که در پویش کروناپلاس شرکت کردند، شرکتهای حوزه صنایع خلاق بودند. نکته قابل‌توجه اینکه، در این پویش شرکت‌هایی حضور داشتند که اگرچه جزء شرکتهای دانشبنیان نبودند، اما توانستند با تولید هوش مصنوعی در حد و اندازه یک شرکت دانشبنیان ظاهر شوند.
کرمی می‌افزاید: «معمولا استارتاپ‌های رشدیافته و به بلوغ‌رسیده که اکنون به یک شرکت تبدیل شده‌اند و در حوزه فرهنگی هنری فعالیت می‌کنند، زیرمجموعه زیست‌بوم صنایع خلاق قرار می‌گیرند.» براساس آمار ارائه‌شده از سوی معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری، درحال‌حاضر هزار و 55 شرکت خلاق در کشور در حوزههای «بازی، اسباب‌بازی و سرگرمی»، «کسب‌وکارهای دیجیتال و فضای مجازی»، «یادگیری، چاپ و نشر»، «صنایع دیداری و شنیداری»، «صنایع‌دستی، گردشگری و میراث فرهنگی»، «هنرهای تجسمی و نمایش»، «گیاهان دارویی و طب‌سنتی»، «طراحی و معماری»، «سایر صنایع خلاق و فرهنگی» و «خدمات زیرساخت و توسعه در صنایع خلاق» فعالیت می‌کنند. فعالیت این تعداد شرکت بی‌شک بخش زیادی از بار فرهنگی و اقتصادی کشور را طی سال‌های اخیر که زیست‌بوم فناوری در مسیر توسعه قرار داشته، به دوش کشیده‌اند. لذا انصاف نیست که قانونگذاران نقش مهم این بخش از زیست‌بوم فناوری را در قانون نادیده بگیرند.