به گزارش «فرهیختگان»، تحریم‌ها با کشورهای هدف چه می‌کند؟ این سوالی است که در چند دهه اخیر و به‌ویژه پس از مشاهده تبعات تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه عراق، موردتوجه نهادهای حقوق بشری جهانی قرار گرفت. قرار بود تحریم‌های سازمان ملل منجر به تغییر رفتار و یا از بین رفتن دولت صدام‌حسین شود اما درواقع این زیرساخت‌ها و خدمات عمومی بودند که مختل شدند و تقریبا همه‌چیز و ازجمله سیستم بهداشت و درمان در عراق را تحت‌تاثیر قرار دادند. شاید بیش از هر چیز، فشار تحریم‌ها در بغداد، دامن مردم را گرفت و حق حیات آنان را که حتی در وضعیت‌های اضطراری هم غیرقابل سلب است، هدف قرار گرفت و در کمتر از 10 سال بیش از 500 هزار کودک عراقی را به کام مرگ کشید. پس از تجربه تلخ عراق، با توجه به اینکه مشخص شد تحریم‌ها بیش از دولت‌ها، موجب فشار به شهروندان و گروه‌های غیردولتی می‌شود، اصطلاحی به نام «تحریم هوشمند» ابداع شد تا فشار بر شهروندان عادی کاهش پیدا کند اما بااین‌حال توسعه تحریم‌ها و استفاده کشورهای قدرتمند از تحریم‌های یکجانبه، بار دیگر نگرانی‌ها درباره تحریم‌ها و تهدید حقوق مردم در کشورها را تشدید کرده است. در سال‌های گذشته، با افزایش شکاف بین آمریکا و متحدانش، ایالات‌متحده تلاش کرده است برای دستیابی به اهداف جهانی‌اش، از ابزار تحریم‌های یکجانبه علیه کشورهای هدف بیشترین بهره‌برداری را بکند. دونالد ترامپ از این ابزار به شکل دیوانه‌واری بهره‌برداری و تلاش کرد در کارزار «فشار حداکثری» اقلام بشردوستانه همچون دارو و غذا را به شکلی غیرمستقیم در لیست تحریم‌ها قرار دهد و با تهدید حق حیات و سلامت مردم، ایران را ناچار به پذیرش خواسته‌هایش کند.

البته با توجه به تضاد سیاست تحریمی آمریکا با قواعد آمره و مبانی حقوق بشر، این کشور همواره مدعی است که با وجود اعمال بسته‌های متنوع تحریمی علیه ایران، معافیت‌هایی برای واردات بشردوستانه در رژیم تحریم‌هایش ایجاد کرده است. ظاهر امر هم چنین است و هیچ محدودیتی برای واردات دارو به ایران وجود ندارد اما در این میان تحریم‌ها و لابی‌های پنهانی هم وجود دارند که منجر به تحریم اقلام بشردوستانه نیز می‌شود. این تحریم‌ها از نوامبر سال ٢٠١٨، که ایالات‌متحده از برجام خارج شد و تحریم‌ها صنایع و بانک‌های ایران را فعال کرد، به اجرا درآمد. مشخص بود که حتی در چارچوب کارزار فشار حداکثری نیز نباید صادرکنندگان اقلام بشردوستانه مانند دارو و تجهیزات پزشکی و شرکت‌های فعال در این زمینه به‌خاطر تجارت با ایران توسط آمریکا تحریم شوند. اما چرا شرکت‌های دارویی حاضر نبودند با ایران کار کنند؟ پاسخ این سوال را ریچارد نفیو، معمار تحریم‌های آمریکا گفته است. او می‌گوید: «مشکل در این است که باید بانکی را پیدا کنید که حاضر باشد خط مالی و اقدامات مالی سازگار با تحریم‌ها را برای ارائه تسهیلات لازم برای چنین مبادلاتی فراهم کند.» نفیو معتقد است: «غالبا از نظر بانک‌ها چنین معامله‌ای به دردسرش نمی‌ارزد، بنابراین یک مشکل عملی در وادار کردن بانک‌ها به تقبل چنین معاملاتی وجود دارد. اما سوال این است که آیا بانک می‌تواند چنین تسهیلاتی را فراهم کند، قطعا.» البته این نکته را نباید فراموش کرد که همه داروها و اقلام دارویی معاف نیستند. جاستین واکر، مدیر روش‌های تحریم در موسسه یوکی‌فایننس که نماینده بانک‌های بریتانیاست، می‌گوید: «معامله با ایران در زمینه اقلام بشردوستانه و عملیات مربوط به آن پیچیده است. از نظر قانونی، دارو مشمول تحریم نیست اما اگر طرف معامله یک نهاد یا عامل تحت تحریم باشد، ارسال آنها مشمول تحریم می‌شود.»

رضا نصری، کارشناس حقوق بین‌الملل، در این زمینه از پشت‌پرده‌ها به خبرآنلاین گفته: «موضوع از این قرار است که گروه اتحاد علیه ایران هسته‌ای (United Against Nuclear Iran) -که یکی از بانفوذترین گروه‌های فشار در آمریکاست- سال‌هاست فهرست‌هایی از شرکت‌های خارجی که با ایران کار می‌کنند، تهیه می‌کند تا به روش‌های مختلف آنها را از ادامه کار با ایران منصرف کند. در این راستا، فقط به انتشار اسامی و ایجاد «هزینه حیثیتی» برای آنها هم اکتفا نمی‌کند. این گروه متشکل از مقامات سابق سیاسی، نظامی و امنیتی آمریکا و اروپاست و اغلب با اعزام هیات‌ و نماینده به این شرکت‌ها مدیران و تصمیم‌گیران آنها را مورد ارعاب و تهدید قرار می‌دهد تا از کار با ایران صرف‌نظر کنند. طبعا، وقتی مدیر یک شرکت اروپایی می‌بیند یک هیات از یک سازمان متشکل از چند رئیس‌ سابقCIA ، رئیس‌ اسبق سرویس جاسوسی آلمان(BND) ، چند مشاور امنیت ملی آمریکا، یک مقام نظامی/امنیتی سابق بریتانیا، دادستان‌‌کل کانادا با چند وکیل و وزیر دیگر سراغش آمده‌اند و تهدید می‌کنند، ریسک‌سنجی می‌کند و احیانا ترجیح می‌دهد درمورد همکاری با ایران تجدیدنظر کند! حال، این گروه که همواره به‌عنوان بازوی «غیررسمی» دولت‌های آمریکا علیه ایران وارد میدان شده، امروز شرکت‌های دارویی دارای مجوز را هدف قرار داده است تا ایران را در این شرایط سخت دچار کمبود و بحران کند. یعنی از یک‌سو دولت آمریکا در انظار عمومی و پشت بلندگوها اعلام می‌کند موانع تهیه دارو و تجهیزات پزشکی را از سر راه ایران برداشته و از سوی دیگر از طریق این گروه‌ها راه را مجددا- بدون پذیرفتن مسئولیت- بر ایران مسدود می‌کند.» 

پیش‌تر «فرهیختگان» در گزارشی با عنوان «اتاق فکرها؛ دولت بدون تغییر آمریکا» که در تاریخ 29 آذرماه منتشر شد، درباره این گروه نوشت که «گروه اتحاد علیه ایران هسته‌ای پس از دستیابی به اطلاعات شرکت‌های سراسر دنیا از طریق ابزارهای دولتی، در گام نخست اقدام به تهدید شرکت‌ها می‌کند و درصورت عدم نتیجه، نام شرکت‌ها را در گزارش‌هایی دراختیار رسانه‌ها قرار می‌دهد و از دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا (اوفک) می‌خواهد تحریم یا جریمه‌هایی را علیه شرکت‌های خاطی اعمال کنند. این گروه با توجه به اینکه هدفی به‌جز تسلیم ایران ندارد، برای رسیدن به این هدف، حتی محصولات دارویی، بیوتکنولوژی و شرکت‌های پزشکی و آزمایشگاهی را که از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا برای کمک‌های بشردوستانه به ایران مجوز دارند نیز هدف قرار می‌دهد.

تحقیقات هفته‌نامه نیشن نشان می‌دهد این گروه به‌دنبال تحمیل تحریم‌های غیررسمی و تمام‌عیار علیه ایران است. زمانی که سیاست‌های رسمی با موفقیت وضع می‌شوند، تحریم‌های تمام‌عیار، آسیب شدیدی به مردم کشورهای هدف وارد می‌کند. نیشن حداقل پنج شرکت داروسازی بزرگ را پیدا کرده که از وزارت خزانه‌داری آمریکا مجوز دارند اما در لیست ‌سیاه این گروه قرار گرفته‌اند. مارک کرک یکی از پرسروصداترین جنگ‌طلبان ضدایرانی که مورد حمایت این گروه نیز هست، می‌گوید: «برای اینکه مردم ایران دولت‌شان را برای سوءرفتارهایش مورد مجازات قرار دهند، خوب است غذا را از دهان‌شان بیرون بیاوریم.»  عباس کبریایی‌زاده که می‌گوید به‌همراه همکاران متخصص پزشکش، بیش از یک دهه است در تلاش برای محافظت از بیماران در‌برابر تحریم‌های آمریکاست، 14آگوست 2019 در فارین‌پالیسی نوشت: «تحریم‌های آمریکا به‌گونه‌ای مهندسی شده است که به‌نظر می‌رسد هدفش دسترسی انسان‌دوستانه به غذا و دارو نیست، اما در‌عمل تحریم‌های آمریکا به‌عنوان ابزاری برای جنگ اقتصادی عمل می‌کنند.» او برای نشان دادن این تحریم‌ها مقایسه جالبی می‌کند و می‌نویسد: «در زمان دونالد ترامپ، وضعیت بدتر شده است. اطلاعات اداره سرشماری نشان می‌دهد ایالات متحده در دوران تحریم‌های باراک اوباما، به‌طور متوسط سالانه 26میلیون دلار محصولات دارویی به ایران صادر کرده است. طبق سیاست‌های تحریمی ترامپ، در دو سال گذشته صادرات به‌طور متوسط فقط 8.6 میلیون دلار در سال بوده است.»

دولت ترامپ همچنین صادرات دارو به ایران را برای کشورهای اروپایی دشوارتر کرده است. براساس اطلاعات گمرک سوئیس، صادرات دارویی سوئیس به ایران با 30درصد کاهش، از 235میلیون فرانک سوئیس (240میلیون دلار) در سال 2017 به 163میلیون فرانک (167میلیون دلار) در سال 2018 کاهش یافته است. به‌طور مشابه، صادرات دارویی فرانسه به ایران با 25درصد کاهش، از 194میلیون یورو (218میلیون دلار) به 146میلیون یورو (164میلیون دلار) کاهش یافته است. براساس مقاله فارین‌پالیسی، ایران تقریبا 97درصد دوزهای دارویی مورد نیازش را توسط حدود 100شرکت دارویی داخلی تامین می‌کند و تنها 3درصد از تقاضایش با واردات از بزرگ‌ترین شرکت‌های دارویی جهان تامین می‌شود. این خریدها هرچند ناچیزند و فقط بخش کوچکی از تقاضای بازار ایران را تشکیل می‌دهند، اما مربوط به داروهای خاصی هستند که برای رفاه حال بسیاری از بیماران، به‌ویژه بیماران با بیماری‌های پیشرفته یا مزمن، حیاتی است.

  تحریم‌ها چگونه مانع واردات اقلام بشردوستانه می‌شوند؟

اول، تحریم‌ها بر واردات دارو و اقلام بشردوستانه تاثیر می‌گذارد. درحالی‌که واردات فقط 3درصد از کل تقاضای ایران را پوشش می‌دهد، 39درصد نیاز کشور را از نظر ارزشی تشکیل می‌دهد. این نشان‌دهنده این واقعیت است که داروهای وارداتی معمولا 5برابر معادل تولید داخل قیمت دارند. درست مانند مواد اولیه، محدودیت‌های بانکی کار واردکنندگان ایرانی را برای پرداخت هزینه دارو به تامین‌کنندگان اروپایی و آسیایی دشوار کرده است. کمبود داروهای وارداتی و هزینه‌های سرسام‌آور آسیب‌پذیرترین بیماران -آنهایی که بیماری‌های نادر یا پیشرفته دارند- را بیشتر در معرض خطر قرار می‌دهد.

دوم ، تحریم‌ها با قطع شدن زنجیره‌های تامین، تولید داخلی را قطع می‌کنند. تولیدکنندگان دارویی ایران بیش از 10هزار ترکیب مختلف را در فرآیند تولید خود استفاده می‌کنند. فشار تحریم‌های ایالات متحده و تاثیرات آن بر بانک‌های بین‌المللی درحال حاضر مانع دریافت مواد اولیه خام فروخته‌شده به ایران شده است. برخی داروها برای تولید به 15ماده از تولیدکنندگان مختلف در کشورهای مختلف احتیاج دارند و فقدان حتی یک ماده، تولید آن دارو را متوقف می‌کند.

  کوبا و کرونا

این فقط ایران نیست که آمریکا به شیوه‌های مختلف مانع از دستیابی‌اش به اقلام بشردوستانه از قبیل دارو و تجهیزات پزشکی شده است. دولت ترامپ با نقض قوانین بین‌المللی، با تحریم‌های یکجانبه‌اش مانع ارسال اقلام بشردوستانه به این کوبا شده است. بر همین اساس کارشناسان حقوق سازمان‌ملل متحد عنوان کرده‌اند در شرایط کرونا، تحریم کوبا باعث به خطر افتادن جان بسیاری از افراد مبتلا به ویرویس کرونا خواهد شد. کارشناسان حقوق بشر سازمان‌ملل متحد تاکید کردند تحریم‌های بیش از 6دهه‌ای آمریکا، مانع تامین دارو، تجهیزات پزشکی، غذا و سایر کالاهای ضروری برای زنده ماندن می‌شود. گزارشگران ویژه سازمان‌ملل و کارشناسان مستقل در بیانیه‌ای مشترک اقدامات آمریکا را مانع ارسال کمک‌های بشردوستانه برای کمک به مبارزه با ویروس در کوبا می دانند. آنها می‌گویند آمریکا درخواست‌های مکرر برای چشم‌پوشی از تحریم‌هایی را که ظرفیت کوبا و سایر کشورها را برای پاسخگویی موثر به بحران و نجات جان انسان‌ها تضعیف می‌کند، نادیده گرفته است. کارشناسان گفتند در شرایط اضطراری همه‌گیری، عدم اراده دولت ایالات متحده برای تعلیق تحریم‌ها ممکن است منجر به افزایش خطر در کوبا و سایر کشورهایی شود که هدف تحریم‌ها هستند.

  قتل‌عام مردم عراق

عراق یکی از کشورهایی بود که به‌دلیل تحریم‌های اقلام بشردوستانه توسط آمریکا و سازمان‌ملل، سخت‌ترین شرایط را تجربه کرد. این کشور با توجه به صدمات و بدهی گسترده به‌دلیل جنگ با ایران، در وضعیت مناسبی قرار نداشت. این وضع را تجاوز به خاک کویت، سخت‌تر کرد و پاسخ نظامی آمریکا به آن و متعاقبا مجموعه‌ای از تحریم‌ها علیه بغداد اعمال شد. برخلاف هدف تحریم‌ها که دولت عراق بود، این مردم عراق بودند که حق حیات‌شان تضییع می‌شد. براساس گزارشی که نیویورک‌تایمز در اول دسامبر 1995 منتشر کرد، دو دانشمندی که اقدام به بررسی عراق برای تهیه گزارش به سازمان غذا و دارو کرده‌اند، گفته‌اند ممکن است از زمان پایان جنگ خلیج‌فارس 576هزار کودک عراقی به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی اعمال‌شده توسط شورای امنیت کشته شده باشند. در سال 1991 پس از پایان جنگ، دکتر فوزی و محققان دیگر دریافتند میزان مرگ‌ومیر در کودکان زیر پنج‌سال درطول جنگ و بلافاصله پس از آن سه‌برابر شده است. در این سال، این نرخ پنج‌برابر شده است. این مطالعه می‌گوید مرگ‌های مربوط به بیماری‌های اسهالی در یک محیط ناسالم به‌طور فزاینده‌ای سه‌برابر شده است. سیستم‌های بهداشتی خراب شده‌اند، بیمارستان‌ها با 40درصد ظرفیت کار می‌کنند، قیمت مواد غذایی بالاست و بسیاری از مردم با جیره‌های دولتی که فقط 1000کالری در روز تامین می‌کنند، زندگی می‌کنند. بیشترین نگرانی اما تحریم همیشگی بسیاری از داروهای اساسی بود. عراق در آن زمان تنها به یک‌سوم داروهای مورد نیازش برای شیمی‌درمانی دسترسی داشت و در بیمارستان آموزشی کودکان المنصور این کمبود منجر به افزایش قابل‌توجهی در مرگ‌ومیر کودکان شده بود. فوزی نوشت: «مرگ نوزادان که درطول جنگ خلیج (‌فارس) دوبرابر شده بود، با سرعت بالایی ادامه دارد.» نویسندگان نوشتند نهاد بشردوستانه سازمان‌ملل متحد اقدامات تسکینی را برای تخفیف درد و رنج مردم ارائه می‌دهد اما شورای امنیت سازمان‌ملل متحد قصد دارد این تحریم‌ها را ادامه دهد. فشار تحریم‌ها باعث شد عراق خواهان لغو محدودیت‌هایی که اقتصادش را فلج کرده بشود اما شورای امنیت با هدایت ایالات متحده بسیاری از درخواست‌های عراق را رد کرد و گفت تا زمانی که عراق تمام سلاح‌های کشتارجمعی خود را معدوم نکند و بازرسان سازمان‌ملل آن را تایید نکنند، این وضع ادامه خواهد داشت.

جان پیلگر که مستندی درباره اثرات تحریم‌ها روی کودکان عراقی ساخته است، سوم مارس سال 2000 در یادداشتی برای گاردین، روایت بسیار عجیبی را مطرح کرده است. او نوشته است: «تحت تحریم‌های اقتصادی که شورای امنیت سازمان‌ملل متحد تقریبا 10سال پیش وضع کرده است، کمیته تحریم‌ها در نیویورک، تحت سلطه آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها، طیف وسیعی از تجهیزات حیاتی، داروهای شیمی‌درمانی و حتی کاهنده‌های درد را یا به تاخیر انداخت یا مانع ارسال آنها به عراق شد.» او به نقل از یک دکتر می‌نویسد: «برای ما پزشکان، این مانند شکنجه است. ما می‌بینیم کودکان در اثر سرطان‌هایی می‌میرند که با توجه به درمان مناسب، بهبودی خوبی در آنها وجود دارد.» او می‌نویسد: «در کلینیکی که بعضی کودکان در حال مرگ بودند، نشسته بودم. پس از معاینه، دکتر لکا فاسه‌اوزیر، متخصص انکولوژی به انگلیسی نوشت: «هیچ دارویی در دسترس نیست.» از او خواستم لیستی از داروهایی را که بیمارستان سفارش داده بود در دفترچه‌ام یادداشت کند. در لندن، این را به پروفسور کارول سیکورا نشان دادم. او رئیس برنامه سرطان سازمان بهداشت جهانی (WHO) بود. او به من گفت: «تقریبا همه این داروها در هر بیمارستان انگلیس موجود است. آنها بسیار استاندارد هستند.» وقتی سال گذشته از عراق برگشتم، با گروهی از متخصصان لیستی از 17دارو تهیه کردم که برای سرطان ضروری به‌نظر می‌رسند. ما به سازمان‌ملل متحد اطلاع دادیم که امکان تبدیل این داروها به عوامل شیمیایی وجود ندارد. ما چیزی بیشتر نمی‌شنیدیم. غم‌انگیزترین چیزی که من در عراق دیدم مرگ کودکان بود زیرا هیچ شیمی‌درمانی و هیچ‌گونه کنترل دردی وجود نداشت. مورفین ندارم، زیرا برای همه کسانی که درد سرطانی دارند، بهترین دارو است. وقتی من آنجا بودم، آنها یک ظرف کوچک قرص آسپرین برای 200بیمار با وضع وخیم داشتند.»

  منابع
-1 www.news.un.org
2- فارین پالیسی
3- گاردین
-4 www.iccrc.org
5- چرا معافیت بشردوستانه آمریکا از رژیم تحریم‌ها علیه ایران ادعایی بیش نیست؛ فاطمه شریفی