به گزارش «فرهیختگان»، آیت‌الله محمد یزدی صبح روز گذشته دار فانی را وداع گفت. دوران فعالیت سیاسی و مذهبی وی که شامل بیش از هفت دهه بود، از سال‌های پیش از انقلاب و دفاع از نهضت امام‌خمینی(ره) آغاز شد؛ زمانی که وی منبرهای انقلابی می‌رفت و برای نهضت امام یار جمع می‌کرد. این شاگرد مبرز امام در قم از همان ابتدا یک رسالت مهم برای خود تعریف کرده بود و آن دفاع تئوریک از امر ولایت و پاسخگویی به شبهات بود. نامه یکصد صفحه‌ای وی در پاسخ به نوشته فردی به‌نام مردوخ کردستانی پیش از انقلاب ازجمله اولین فعالیت‌های مشهور و معروف در دفاع از اسلامی ناب و انقلابی بود که سال‌ها بعد با محوریت ولایت فقیه رقم خورد. بعد از تبعید حضرت امام در ابتدای دهه 1340 وی حق شاگردی را به‌جا آورد و در اقصی‌نقاط کشور و در منابر مختلف به روشنگری و دفاع از آیت‌الله العظمی خمینی پرداخت، تا جایی‌که در سال 1345 بازداشت و ممنوع‌المنبر شد. آیت‌الله یزدی در این سال‌ها به هیچ عنوان از تلاش برای انقلاب دست برنداشت، تا جایی که در سال‌های دهه 50 به استان بوشهر و سپس هرمزگان تبعید شد. علاوه‌بر اجازه‌نامه امور حسبیه و شرعیه وی از امام‌خمینی(ره) که در سال 45 صادر شده بود، نامه اسفندماه سال 1346 امام‌خمینی به آیت‌الله محمد یزدی که تحت عنوان «وعده پیروزی قیام مردم» معروف شد، از نشانه‌های روشن ارتباط نزدیک و خاص وی با امام و نهضت اسلامی بود.
در آن نامه امام نوشته بودند: «قیام مردان حق از اعصار قبل از اسلام و از بدو اسلام توأم با مشکلات عظیمه بوده است که گرفتاری‌های شما آقایان محترم و فشارهای دستگاه جبار درقبال آنها سهل است؛ مع‌ذلک با ملاحظه ظروف و مشکلات داخل و خارج باید از این پایداری تشکر کنم. با اطمینان نفس به شما آقایان محترم وعده فرج قریب می‌دهم، چه عمر من در این آخر وقت به آن برسد یا نه. آتشی که در کانون سینه‌ها و قلب‌ها روشن شده است، خاموش‌شدنی نیست یا لااقل به این زودی خاموش نخواهد شد و ممکن است شماها شاهد انفجار عظیم آن باشید.»
پس از پیروزی انقلاب و ورود امام‌خمینی(ره) به کشور، زمانی که رهبر انقلاب در اسفندماه 1357 به قم مراجعت کردند، در منزل آیت‌الله یزدی ساکن شدند که این خود افتخار بزرگی برای وی بود. اندکی بعد با عضویت در خبرگان قانون اساسی نقش ویژه‌ای را در شکل‌دهی و سامان نظام ایفا کرد و بعد از آن مداوم عضویت در مجلس خبرگان و همین‌طور برای دو دوره عضویت در مجلس شورای اسلامی را تجربه کرد. نکته مهم این دوران انتصاب آیت‌الله یزدی با حکم امام در هیات حل اختلاف قوا و نتیجه آن رسیدگی به رفتارهای بنی‌صدر و شناسایی تخلف وی از حکم امام بود. همزمان آیت‌الله یزدی به امامت جمعه تهران هم منصوب شد و برای یک‌دهه در این جایگاه به اقامه خطبه مشغول بود. در دهه 60 نقش مهم دیگری که آیت‌الله یزدی ایفا کرد، مخالفت فعال با کنش‌های بیت آیت‌الله منتظری و نهایتا مواجهه آشکار با انحرافات آن‌موقع قائم‌مقام رهبری از انقلاب و خط امام بود. آنچنان‌که در این ایام به‌واسطه شناختی که آیت‌الله یزدی از باند مهدی هاشمی و همچنین اشتباهات تاسف‌بار شخص آیت‌الله منتظری داشت، نسبت‌به روشنگری و همچنین ارائه اسناد مختلف از تخلفات باند مهمی هاشمی به حضرت امام(ره) اقدام کرد و از موثرین در عزل آیت‌الله منتظری بود. در جریان مجلس سوم که در جناح مقابل جریان چپ قرار داشت، با برچسب‌زنی آنها مواجه شد و نتوانست به دوره سوم راه یابد. پس از این اتفاق و تنها چند روز بعد با حکم امام(ره) آیت‌الله یزدی عضو شورای نگهبان شد. در آن نامه آمده بود: «طبق اصل 91 قانون اساسی، جنابعالی را که از افراد متدین مورد وثوق و دردآشنای اسلام و انقلاب می‌باشید، به‌عنوان یکی از فقهای شورای نگهبان منصوب می‌نمایم.»
خدمات آیت‌الله یزدی بعد از جنگ تحمیلی و در دوران رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مراتب بالاتری ادامه یافت و در سال 1368 با حکم رهبر انقلاب برای مدت 10 سال در جایگاه ریاست قوه قضائیه مشغول فعالیت شد. مقطع دیگری از دوران فعالیت سیاسی و مذهبی آیت‌الله یزدی به ایام ریاست جامعه روحانیت مبارز برمی‌گردد. نقطه‌عطف این فعالیت‌ها هم کنشگری فعال در سال 88 و در جریان فتنه بعد از انتخابات بود. در آن روزها آیت‌الله یزدی در خط مقدم دفاع از انقلاب اسلامی و جمهوریت نظام قرار داشت و نقش بی‌بدیلی ایفا کرد. برای مثال آیت‌الله یزدی در ۹ خرداد ۸۸ درست در همان روزهایی که طرح کمیته صیانت از آرا ازسوی جریان ضدانقلاب خارجی و ستاد موسوی و کروبی با هدف خدشه در سلامت انتخابات مطرح شد، پیشنهاد ایجاد نهاد موازی برای نظارت بر انتخابات را خلاف قانون و عقل دانست. آیت‌الله یزدی در این رابطه گفت: «انجام این کار، خلاف شرع و قانون و درحقیقت خلاف عقل است. قانون اساسی ما، نظارت بر انتخابات را برعهده شورای نگهبان گذاشته و اجرای انتخابات بر‌اساس قانون انتخابات به وزارت کشور واگذار شده است.»
مهدی فضائلی در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
حکم امام(ره) برای آیت‌الله یزدی تودهنی به جریان چپ بود
بلافاصله بعد از انتخابات، در 4 تیر امام(ره) حکم آیت‌الله یزدی را به‌عنوان عضو شورای نگهبان صادر کردند که تودهنی به این جریان و آن کسانی بود که ایشان را متهم به اسلام آمریکایی می‌کردند. امام برای عضویت در جایگاه مهمی چون شورای نگهبان برای آیت‌الله یزدی حکم زدند و تعابیری در حکم برای ایشان استفاده کردند که در نوع خود جالب بود. ازجمله اینکه گفتند شما از افراد متدین، مورد وثوق، دردآشنای اسلام و انقلاب هستید. (لینک)
آیت‌الله کعبی عضو سابق شورای نگهبان در گفت‌وگو با «فرهیختگان»:
آیت‌الله یزدی بر مدنظر داشتن مقتضیات زمان در قانونگذاری تاکید داشتند
ایشان درمورد قانون اساسی هم حساس و مراقب بودند نقض نشود و از این رو در این حوزه‌ها حضور فعالی داشتند و در برخی مواقع که اختلاف‌نظر ایجاد می‌شد ایشان تلاش می‌کرد نظر خود را در قالب مقاله علمی بنویسد و به‌اطلاع اعضای شورای نگهبان برساند. درمورد انتخابات هم همین حضور فعال را داشتند و درواقع هم نسبت به تاییدصلاحیت و هم ردصلاحیت حساس بودند و تلاش می‌کردند به‌صورت مستند، مستدل و دقیق و بر‌اساس شناخت صحیح نظر بدهند. (لینک)
محمد رحمانی، تاریخ‌پژوه و نویسنده کتاب خاطرات آیت‌الله یزدی
آیت‌الله یزدی در حوزه‌های علمیه نگهبان خط ولایت بود؛ او اجازه نمی‌داد امام، رهبری و نظام جمهوری اسلامی ازسوی روحانیون با شعار دین تحت‌فشار قرار گیرند، از همین‌رو در خط‌مقدم برخورد با آیت‌الله شریعتمداری و آیت‌الله منتظری بود که خاطراتی خواندنی در این حوزه از ایشان به ثبت رسیده است. (لینک)