به گزارش «فرهیختگان»، دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی به‌عنوان بنگاه‌های تولید دانش، ماموریت تولید علم و انتشار و ترویج آن را به عهده دارند و در این فرآیند اعضای هیات‌علمی این گونه موسسات نقش مهم و سرنوشت‌سازی است. در این میان باید این نکته را نیز گوشزد کرد که به دلیل سرعت‌گرفتن تولید علم، امکان همراهی و هماهنگی تمامی اعضای هیات‌علمی در تمامی عرصه‌های علمی به دلایل مختلف امکان‌پذیر نیست اما با این وجود، همه اساتید و اعضای هیات‌علمی دانشگاه مشتاق ارتقای جایگاه خود و قدم برداشتن در مسیر تولید دانش‌‌های به‌روز و همسو شدن با فناوری‌های روز دنیا هستند. حضور بدنه علمی کشور در عرصه نوآوری می‌تواند پیامدها و دستاوردهای موفقی به همراه داشته باشد، اما طبیعتا بسترسازی برای ورود اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها به حوزه نوآوری باید در چارچوب مشخصی تعریف شود. تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان را می‌توان ازجمله بسترهای رشد نوآوری و فناوری در کشور دانست که اگرچه طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی را داشته و تعداد آنها از 5 هزار شرکت دانش‌بنیان فراتر رفته است، اما به نظر می‌رسد موسسان شرکت‌های دانش‌بنیان بیشتر از بطن جامعه نخبگان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بوده‌اند تا اساتید و اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها. در این راستا و به‌تازگی ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از افزایش امتیاز اعضای هیات‌علمی تا 30 امتیاز با راه‌اندازی شرکت دانش‌بنیان خبر داده و اعلام کرده است که این امر با هدف ایجاد انگیزه در اساتید دانشگاه و برای مشارکت بیشتر در فعالیت‌های دانش‌بنیان و فناورانه انجام می‌شود که برابر قانون امتیازات مشخصی برای همکاری موثر در تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان در نظر گرفته شده است.

  سازوکار اعطای امتیاز به اعضای هیات‌علمی

در فرآیند امتیازدهی، اساتید عضو هیات‌علمی دانشگاه‌ها که در فعالیت‌های فناورانه مشارکت دارند یا اقدام به تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان کرده‌اند، با تایید مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، بابت انجام این فعالیت‌ها، امتیازات مشخصی دریافت می‌کنند. براساس آیین‌نامه مصوب،‌ چنانچه اعضای هیات‌علمی آموزشی، اختراع، اکتشاف یا تولید محصولات پژوهشی کاربردی را که به مرحله تجاری‌سازی رسیده است در کارنامه پژوهشی و فناوری خود داشته باشند، برابر مقررات از یک تا 15 امتیاز در نمودار ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی دریافت خواهند کرد. ثبت مالکیت فکری (پتنت) دستاوردهای پژوهشی و فناوری به نام موسسه یا شرکت محل خدمت متقاضی نیز در دریافت امتیاز موثر است، البته به شرط اینکه این محصول به فروش رسیده یا به صورت تحت لیسانس از آن استفاده شده باشد. در این صورت نیز برابر آیین‌نامه شورای عالی انقلاب فرهنگی تا 15 امتیاز ارائه می‌شود. تعیین توالی ژن ثبت‌شده در مراجع علمی یا قانونی داخل یا خارج از کشور که به تایید مراجع ذی‌صلاح وزارتخانه‌های علوم و بهداشت و درمان برسد  نیز از نیم تا 2 امتیاز به همراه خواهد داشت.

ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان برای فعالیت‌های علمی و اجرایی اعضای هیات‌علمی نیز، امتیازاتی در نظر گرفته است. به این ترتیب که اگر اعضای هیات‌علمی در تاسیس دانشگاه، مراکز تحقیقاتی، موسسه‌های آموزش عالی، پژوهشی و فناوری شهرک‌ها و پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و شرکت‌های دانش‌بنیان «همکاری موثر» داشته باشند، برای هر واحد کار یا نیم سال، حداکثر 4 امتیاز و در هر موضوع آموزشی حداکثر 8 امتیاز دریافت می‌کنند. علاوه‌بر این معاونان پارک‌های علم‌و‌فناوری وابسته به دانشگاه‌ها، مدیران حوزه ستادی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، پژوهشی و فناوری، معاونان دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها و واحدهای پژوهشی مستقل و وابسته به موسسه و مدیران عامل شرکت‌های دانشگاهی نیز تا 5 امتیاز دریافت می‌کنند.

  ابلاغ دستور‌العملی برای تسهیل فعالیت‌های فناورانه

در مرداد ماه سال 95 دستورالعملی ازسوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ابلاغ شد که در آن شرایط و ضوابط تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان توسط اعضای هیات‌علمی با مشارکت دانشگاه یا مرکز پژوهشی تعیین شده بود. این دستورالعمل با هدف تسهیل تاسیس و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان دانشگاهی و مراکز پژوهشی و به‌کارگیری توانمندی‌های اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و همچنین کمک به تجاری‌سازی یافته‌های پژوهشی در جهت رفع نیاز جامعه تدوین شد. در این دستورالعمل که از زمان ابلاغ آن لازم‌الاجرا اعلام شد،‌ آمده است که همکاری عضو هیات‌علمی با شرکت دانش‌بنیان در سمت مدیرعاملی تنها با هماهنگی و موافقت دانشگاه/مرکز پژوهشی امکان‌پذیر است. علاوه‌بر این دانشجویان، دانش‌آموختگان و سایر پژوهشگران که در انجام پایان‌نامه‌ها و امور تحقیقاتی فعالیت دارند، می‌توانند در شرکت‌های دانش‌بنیان دانشگاهی سهامدار بوده یا در چارچوب قراردادی مشخص با شرکت از عواید تجاری‌سازی استفاده کنند. به منظور توسعه فناوری مورد نیاز شرکت، عضو هیات‌علمی سهامدار می‌تواند با هماهنگی دانشگاه یا مرکز پژوهشی از آزمایشگاه و مراکز تحقیقاتی خود در دانشگاه/ مرکز پژوهشی استفاده کند.

در بخشی دیگر از این دستورالعمل عنوان شده است که اعضای هیات‌علمی موسس، عضو هیات‌مدیره شرکت و مدیرعامل با رعایت ماده ۴ دستورالعمل، می‌توانند با رعایت انجام وظایف آموزشی و پژوهشی خود در دانشگاه، مرکز پژوهشی و کسب مجوز کتبی از دانشگاه، مرکز پژوهشی تا یک روز کاری تمام وقت یا دو نیمروز کاری در هفته طبق توافق با دانشگاه، مرکز پژوهشی در شرکت فعالیت داشته باشند. ازسوی دیگر اجازه فعالیت عضو هیات‌علمی در شرکت توسط دانشگاه یا مرکز پژوهشی در ابتدا برای یک سال صادر می‌شود و پس از آن براساس ارزیابی دانشگاه یا مرکز پژوهشی به‌صورت سالانه قابل تمدید است. همچنین با توجه به اینکه بخشی از فعالیت‌های عضو هیات‌علمی براساس مجوز صادره از دانشگاه در ارتباط با فعالیت‌های فناورانه و تجاری‌سازی است، این فعالیت‌ها می‌تواند در ارتقا و ترفیع علمی عضو هیات‌علمی براساس آیین‌نامه ارتقا و ترفیع موثر باشد.

  رشد تعداد اعضای هیات‌علمی

با توجه به آنچه گفته شد باید دید امتیازدهی به اعضای هیات‌علمی که موسس یک شرکت دانش‌بنیان باشند تا چه اندازه می‌تواند در تولید علم و پیشرفت علمی کشور تاثیرگذار باشد. براساس آمار ارائه‌شده از شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری، تعداد اعضای هیات‌علمی در سال‌های 94، 95، 96، 97 و 98 به‌ترتیب 70 هزار و 840، 76 هزار و 129، 80 هزار و 80، 80 هزار و 813 و 85 هزار و 592 نفر بوده که نشان می‌دهد روند رشد تعداد اعضای هیات‌علمی، روندی صعودی را طی کرده است. همزمان با رشد تعداد اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها، تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان نیز افزایش یافته و درحال حاضر به بیش از 5 هزار شرکت دانش‌بنیان رسیده است. با این وجود به نظر می‌رسد که همچنان سهم اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها در تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان کم است.

محسن حسن‌زاده، استاد مدیریت کسب‌وکار دانشگاه علمی‌کاربردی سمنان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اینکه بخش عمده‌ای از دانش‌و فناوری تولید شده توسط محققان و نوآوران کشور بدون مصرف باقی می‌ماند می‌گوید: «یکی از دلایل عمده این امر نبود بازار مناسب برای فروش و عرضه این تولیدات است. اگر شرایط حال حاضر کشور را که به دلیل شیوع کرونا با چالش مواجه شده است، در نظر نگیریم، باید گفت که در شرایط عادی بسیاری از شرکت‌ها و موسسه‌های دانش‌بنیان، عدم حمایت از محصولات داخلی و هزینه‌بر بودن فعالیت‌های فناورانه را ازجمله موانع فعالیت خود می‌دانند. در این شرایط طبیعی است که یک استاد دانشگاه تمایلی به تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان ندارد. درواقع کسانی که در سال‌های اخیر موفق به تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان شده‌اند نیز اکنون به‌دلیل مشکلات متعددی به سختی فعالیت خود را ادامه می‌دهند.»

به گفته وی ملاک تعیین جایگاه یک استاد دانشگاه یا یک عضو هیات‌علمی با تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان مشخص نمی‌شود. از طرف دیگر یک استاد دانشگاه و عضو هیات‌علمی که در یک رشته مشخص و تخصصی فعالیت می‌کند با بسیاری از مباحث مربوط به تولید و صادرات ناآشنا و ناآگاه است و به همین دلیل حتی با تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه تخصص خود، ممکن است در مرحله فروش یا صادرات محصول یا خدمات خود با مشکل مواجه شود. به ویژه اینکه دستاوردهایی که از علوم و فناوری‌های نو حاصل می‌شود بیشترین آسیب را در این رابطه می‌بینند.

وی معتقد است در چند سال اخیر مساله تقلب علمی یکی از مهم‌ترین و بارزترین مسائل مبتلا به جامعه علمی نظام آموزش عالی، تحقیقات و فناوری بوده است که عموما در رایج‌ترین شکل‌ها مانند نگارش و چاپ مقالات ‌آی‌اس‌آی،‌ پایان‌نامه‌ها، طراحی پلتفرم‌ها، راه‌اندازی انواع استارتاپ‌ها و مواردی از این قبیل خود را نشان داده است. بسیاری از شرکت‌هایی که به نام شرکت دانش‌بنیان معرفی می‌شوند و مدعی هستند که به یک فناوری جدید دست‌ پیدا کرده‌اند، درواقع دستاورد خود را از طریق مهندسی معکوس و ایرانیزه کردن یک فناوری خارجی به دست آورده‌اند. درحالی‌که زمانی می‌توان یک شرکت را دانش‌بنیان و یک فعالیت را فناورانه و دانش‌محور دانست که برای اولین بار متولد شده باشد نه اینکه به کمک مهندسی معکوس یا تغییر داده‌ها،‌ به عنوان یک دستاورد دانش‌بنیان معرفی و شناخته شود.

  ارتقای فناوری در حوزه‌های نیاز محور

حسن‌زاده می‌گوید: «در کشور ما برخی از حوزه‌های علمی و فناوری بر ویژگی‌هایی همچون نیازمحوری، مزیت‌محوری، مرزشکنی و آینده‌نگری متمرکز است. به عبارت دیگر علم و فناوری در حوزه‌هایی که نیاز کشور به آنها بیشتر بوده، رشد بیشتری داشته است برای مثال رشد تولیدات علمی و شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه پزشکی و درمان در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که تمرکز و حمایت بیشتری از این حوزه‌‌ صورت گرفته است و طبیعتا اساتید و دانشگاهیان بیشتری نیز به فعالیت‌های فناورانه در این حوزه روی آورده‌اند درحالی‌که برای مثال در حوزه نساجی یا فرش که اتفاقا می‌تواند به تولید ثروت برای کشور منجر شود و ارزآوری برای کشور به همراه داشته باشد، اقدامات پراکنده و بعضا نه‌چندان گسترده‌ای انجام شده است. حال تصور کنید یک استاد و عضو هیات‌علمی دانشگاه که در زمینه هنر فرش یا صنعت نساجی تدریس و فعالیت می‌کند، تصمیم به ایجاد و تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان داشته باشد. شکی نیست که چنین فردی، راه نرفته را بازمی‌گردد. چرا که اولویت کشور درحال حاضر توجه به حوزه‌های مذکور نیست.»

وی معتقد است انجام یک فعالیت دانش‌‌بنیان نیازمند پیش‌زمینه‌ای به نام تحقیق و پژوهش است. پس از تحقیق و پژوهش، علم تولید می‌شود. در ایران الگوی اصلی تولید علم تولید مستندات علمی مشترک دانشجویان با اساتید در دانشگاه‌هاست. درواقع انگیزه‌های محرک تولید علم حول دو گروه فوق است. از سوی دیگر انگیزه نظام علمی برای انتشار مستندات علمی نیز مشتمل برترفیع و ارتقای اعضای هیأت علمی، دریافت مجوز دفاع از رساله یا نمره برای پایان‌نامه، قبولی در مصاحبه دکتری و گرفتن بورس، استخدام و مواردی از این دست است. حال در این میان یکی از فاکتورهای مهم جامعه دانش‌بنیان در کشور  گسترش دانش در خارج از فضای آکادمیک است، به‌گونه‌ای که دانش زیربنای فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی شود. فاصله میان این مقوله‌ها، فعالیت را برای اعضای هیات‌علمی در زیست‌بوم فناوری دشوار می‌کند.

حسن‌زاده با اشاره به اینکه اگرچه امتیازدهی به اعضای هیات‌علمی براساس فعالیت فناورانه و ایجاد شرکت دانش‌بنیان سبب ترفیع مرتبه علمی آنها می‌شود، معتقد است: «اما نباید فراموش کرد که فعالیت فناورانه و تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان بدون آینده‌نگری و تبیین چشم‌انداز آن می‌تواند آسیب جدی به بدنه علمی کشور وارد کند. تاسیس یک شرکت دانش‌بنیان نیازمند سرمایه است. همه اعضای هیات‌علمی دانشگاه نیز سرمایه کافی برای تاسیس شرکت یا انجام یک فعالیت فناورانه در اختیار ندارند. در این میان آن تعدادی از اعضای هیات‌علمی که سرمایه لازم برای انجام فعالیت‌های فناورانه در قالب یک شرکت دانش‌بنیان را داشته باشند، طبیعتا امتیاز لازم را کسب و ترفیع مرتبه علمی خود را تضمین می‌کنند. این اتفاق درمورد اساتید و اعضای هیات‌های علمی که سرمایه آنها بیش از دانش‌شان است، درصورت عدم نظارت کافی، آینده علمی کشور را به چالش می‌کشد.»

  تاثیر هیات‌علمی بر فعالیت‌های فناورانه

سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز معتقد است دانشگاه‌ها، بخشی مهم و جدایی‌ناپذیر از زیست‌بوم نوآوری به حساب می‌آیند و حرکت نیروی انسانی جوان و خلاق در مسیر کارآفرینی، با نقش سرنوشت‌ساز دانشگاه ممکن می‌شود. دانشگاه نسبت به اشتغال و آینده جوانی که بهترین سالیان عمر خود را برای تحصیل در دانشگاه صرف می‌کند، مسئول است و اعضای هیات‌علمی در این حرکت نقش مهمی ایفا می‌کنند و می‌توانند دانشجوی جوان و خلاق را در مسیر صحیح ساختن آینده و کارآفرینی با تجاری‌سازی این ایده‌ها حمایت و هدایت کنند.

آنچه مسلم است اقتصاد دانش‌بنیان بر دو ستون نیروی انسانی خلاق و ارزش‌ نهادن جامعه به نوآوری نیروی انسانی استوار است و  شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپی در اقتصاد کشور میدان‌دار هستند. تا جایی که طبق آمار، استارتاپ‌های میلیاردی ایرانی به یک بخش قابل اعتنا و اثربخش در اقتصاد تبدیل شده‌اند. با در نظر گرفتن آنچه از زبان یک استاد دانشگاه در این گزارش ذکر شد و آنچه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از آن به‌عنوان امتیازدهی به اعضای هیات‌علمی برای انجام فعالیت‌های فناورانه بیان می‌شود، باید دید این فرصت تا چه میزان می‌تواند حوزه‌های مغفول‌مانده در کشور را احیا کند. آیا معاونت از فعالیت‌های فناورانه در سایر حوزه‌ها نیز به همان میزان فعالیت در حوزه‌‌های زیست‌فناوری، نانو و ... حمایت به‌عمل خواهد آورد؟

 * نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه‌نگار