به گزارش «فرهیختگان»، بررسی جدیدترین آمارهای منتشر شده از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد به‌رغم تعطیلی فعالیت‌های اقتصادی و تجاری در سطح بین‌المللی ناشی از شیوع ویروس کرونا و همچنین مشکلات و موانع مربوط به تحریم‌های آمریکا، صادرات غیرنفتی ایران طی مهرماه سال ۹۹ در مسیر افزایشی قرار گرفته و در مقایسه با مهرماه سال گذشته افزایش 48 درصدی را تجربه کرده است. براساس این آمارها هر چند مجموع صادرات، واردات و در نهایت حجم تجارت خارجی کشورمان در هفت‌ماهه ابتدایی سال جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته روند کاهشی را تجربه کرده، اما در مهرماه و به‌طور کلی نیمه دوم سال 99 با افزایش ثبات بازار ارز و همچنین کاهش محدودیت‌های ناشی از کرونا، اتفاقات امیدوارکننده‌ای رخ داده که می‌توان از آن به‌عنوان نقطه عطفی برای تجارت بین‌الملل ایران یاد کرد. این گزارش با بررسی جزئیات صادرات کشورمان به 4 بلوک شامل 15 کشور همسایه، 5 کشور اوراسیا، 42 کشور آفریقایی و 28 کشور عضو اتحادیه اروپا (با در نظر گرفتن انگلیس) نقاط ضعف و قوت ایران در روابط تجاری را بررسی کرده است. براساس آمارها، گرچه در مهرماه میزان صادرات ایران رشد قابل توجهی را تجربه کرده، اما مجموع صادرات 7 ماهه ایران به 15 کشور همسایه حدود 15 درصد، به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا 18 درصد، به کشور‌های آفریقایی 59 درصد و در نهایت به کشور‌های عضو اتحادیه اروپا چیزی در حدود 30 درصد کاهش داشته است. همچنین از جمله ضعف‌های تجارت خارجی ایران، نداشتن نقشه تجاری ایمن و عدم‌تنوع در مسیرهای صادراتی است، به‌طوری که از حدود 18 میلیارد دلار صادرات ایران در 7 ماهه امسال، نزدیک به 79 درصد آن به پنج کشور عراق، چین، امارات، ترکیه و افغانستان صادر شده است.

   رشد 48 درصدی صادرات در مهرماه

گمرک جمهوری اسلامی ایران پس از مدت طولانی وقفه در ارائه اطلاعات تجاری کشور، در جدیدترین آماری که از وضعیت تجارت ایران در ماه‌های گذشته ارائه کرده، خبر از تداوم روند رو به رشد صادرات غیرنفتی کشور در مهرماه داده است. براساس آمارهای منتشر شده، میزان صادرات کشور در هفت ماهه ابتدایی سال 99 در حدود 18 میلیارد 238 میلیون دلار و میزان واردات نیز در حدود 20 میلیارد 40 میلیون دلار بوده است. این آمار در مقایسه با اطلاعات تجاری در هفت ماه ابتدایی سال 98 چیزی در حدود 23 درصد کاهش در صادرات و 20 درصد کاهش در واردات را به ثبت رسانده‌ است. با توجه به شیوع ویروس کرونا و همچنین معضلات داخلی، کاهش 10 میلیارد دلاری حجم تجارت کشور شاید منطقی به‌نظر آید اما باید توجه داشت که کاهش حجم تجارت در نهایت منتهی به کاهش ارزآوری کشور شده که دست سیاستگذار را برای مدیریت بازار ارز کوتاه می‌کند. اما اتفاق امیدوار‌کننده افزایش صادرات کشور در مهرماه 99 نه‌تنها در مقایسه با ماه پیش بلکه در مقایسه با مهر سال گذشته است. براساس آمار صادرات ۴ میلیارد و ۶۷۰ میلیون دلاری مهرماه سال ۱۳۹۹ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته که  ۳ میلیارد و ۱۴۹ میلیون دلار بوده، افزایش ۴۸ درصدی را تجربه کرده و همچنین میزان صادرات غیرنفتی کشور در مدت مذکور نسبت به ماه پیش از خود، یعنی شهریور سال‌جاری، افزایش حدود ۲ میلیارد دلاری داشته است. این مساله نشان می‌دهد که با وجود کرونا نیز می‌توان لااقل درآمد ارزی سال پیش را تکرار کرد و از بروز نوسانات ارزی که مستقیما تولیدات صادراتی کشور را هدف قرار می‌دهند، جلوگیری کرد.

   کاهش 15 درصدی صادرات به همسایگان

بازار کشورهای همسایه ایران شامل 15 کشور دارای مرز خاکی و دریایی به‌دلایلی همچون سهولت دسترسی (وجود مرزهای زمینی و دریایی مشترک که باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل می‌شود)، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران، وجود اشتراکات فرهنگی، مذهبی، زبانی و تمدنی، محوریت ترانزیتی ایران و امکان صادرات مجدد کالاهای تولید ملی به بازارهای فرامنطقه‌ای از طریق کشورهای همسایه (درنتیجه کاهش آثار تحریم‌ها بر تجارت خارجی)، دارای اهمیت راهبردی است و در هر برنامه‌ای برای توسعه تجارت خارجی و صادرات کالاهای ایرانی، باید در اولویت قرار گیرند. با این وجود اما طی همه این سال‌ها، ایران سهم شایسته‌ای در این بازار که اندازه آن بیش از 1100 میلیارد دلار بوده را به‌دست نیاورده است؛ به‌طوری که سهم کشورمان از بازار 15 کشور همسایه، تنها در حدود 3/2 درصد بوده است. این روند منفی در 7 ماهه ابتدایی سال 99 نیز ادامه داشته و براساس آمار‌ها، ارزش صادرات ایران به 15 کشور همسایه درحالی به 11 میلیارد و 488 میلیون دلار رسیده که این رقم برای مدت مشابه سال پیش در حدود 13 میلیارد و 580 میلیون دلار بوده است. البته هر چند کاهش حجم صادرات و به‌طور کلی تجارت ایران با کشور‌های همسایه در سال‌جاری تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا و همچنین برخی معضلات داخلی اقتصاد بوده اما باید توجه داشت که همسایگان ما ظرفیت عظیمی را برای صادرات محصولات ما فراهم خواهند کرد و ما نیازمند بهبود روابط تجاری خود با آنها هستیم.

کشور‌های همسایه ایران شامل 15 کشور عراق، ترکیه، امارات، افغانستان، پاکستان، عمان، روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، قطر، کویت، قزاقستان، بحرین و عربستان هستند و تولیدکنندگان ایرانی از طریق این کشور‌ها در معرض بازاری به اندازه 1100 میلیارد دلار قرار می‌گیرند. البته لازم به ذکر است که با احتساب سوریه و همچنین کشور هند با توجه به نزدیکی آن به بندر چابهار می‌توان از بازار 1500 میلیارد دلاری هدف صحبت کرد. براساس آمار‌های اعلام شده در میان این ۱۵ کشور، بیشترین صادرات هفت ماهه ابتدایی سال 99 به عراق، امارات، ترکیه به ترتیب با ارقامی در حدود 4800، 2254 و 1489 میلیون دلار  صورت گرفته است. در این رتبه‌بندی در مدت مشابه سال گذشته ترکیه با 2675 میلیون دلار واردات از ایران در رتبه دوم قرار داشت اما در سال‌جاری به یکباره با کاهش 44 درصدی مواجه بوده است. به‌طور کلی صادرات ایران به 15 کشور همسایه در 11 مورد با کاهش و تنها در 3 مورد با افزایش روبه‌رو بوده است. جدای از عربستان که به‌دلیل اختلافات عمیق سیاسی حدودا چهار سالی است که شریک تجاری بسیار جزئی کشور هم محسوب نمی‌شود، کشور‌های روسیه، افغانستان و آذربایجان به ترتیب ارزش واردات خود از کشور ما را 31، 2 و یک درصد افزایش داده‌اند که درمورد روسیه قابل تامل است. از سویی دیگر ترکمستان، ارمنستان، ترکیه و قطر نیز به ترتیب 63، 54، 44 و 44 درصد از ارزش وارداتی کالا‌های خود از ایران کم کرده‌اند. بخشی از این کاهش مراودات تجاری به ویروس کرونا و بسته بودن مرز‌های برخی کشور‌ها در بازه‌های زمانی متفاوت بوده است اما به هر شکل برای جبران این مساله باید تلاش کرد. یکی از معضلات اصلی تجارت کشور با همسایگان عدم‌شناخت بازار هدف بوده و احتمالا علت ناپایداری میزان تجارت نیز به همین مساله برمی‌گردد. ما در این زمینه نیازمند موسسات مطالعاتی بازار و همچنین رایزنان اقتصادی هستیم که با تحقیقات میدانی به شناخت کافی از کشور‌های نزدیک و همسایه برسند.

   صادرات ناچیز 450 میلیون دلاری به اوراسیا

اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک اتحادیه اقتصادی بین کشوری شامل بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان است که کل حجم تجارت آنها به بیش از 400 میلیارد دلار می‌رسد. تا به حال همایش‌های مختلفی با هدف افزایش همکاری‌های اقتصادی و تجاری کشور‌های اوراسیا با ایران برگزار شده و از آبان سال گذشته نیز به صورت موقت موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا شده است، با این حال حجم صادرات ایران به این کشورها چندان قابل توجه نیست. گفته می‌شود ورود به بازار‌های این 5 کشور نیازمند داشتن استاندارد‌ها و گواهینامه‌های آنهاست که در سال‌های اخیر نتوانسته‌ایم استاندار‌دهای لازم را کسب کنیم. از سوی دیگر همچنین عدم‌وجود شرکت‌های مطالعه بازار و همچنین رایزن اقتصادی نیز در ارتباط تجاری با این اتحادیه آسیب‌زا بوده است. براساس آمارها، میزان صادرات کشور به اتحادیه اوراسیا در هفت‌ماه ابتدایی سال گذشته در حدود 550 میلیون دلار بوده که در هفت ماهه ابتدایی سال‌جاری با کاهش 18 درصدی به 449 میلیون دلار رسیده است. از طرفی تراز تجاری بین ایران و این منطقه نیز در سال جاری در حدود 262 میلیون دلار به نفع اتحادیه اوراسیا بوده است.

در واقع آمار‌ها نشان می‌دهند که ایران در هفت ماهه ابتدایی سال 99 حدود 449 میلیون دلار صادرات به کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا داشته و در مقابل نیز حدود 550 میلیون دلار واردات از این اتحادیه داشته است؛ این یعنی کفه ترازوی صادرات به نفع این اتحادیه سنگین‌تر است. همچنین در ۷ ماه نخست امسال صادرات ایران به کشورهای عضو اوراسیا با ۵۲ درصد رشد به ۴۹۰ میلیون دلار رسید و واردات ایران از اعضای این اتحادیه با ۳ درصد کاهش از ۷۹۲ به ۷۶۸ میلیون دلار رسید. این در حالی است که این 5 کشور نیز با دارا بودن بیش از 185 میلیون جمعیت از تجارت 900 میلیاردی با دنیا برخوردارند که سهم کشور ما از آن کمتر از نیم‌درصد است. کشور ما بیشترین صادرات را با ثبت ارقام 241 و 112 میلیون دلاری در هفت ماهه ابتدایی سال‌جاری به کشور‌های روسیه و ارمنستان داشته است. به‌طور کلی «ایجاد مکانیزم تهاتر کالا به کالا و مبادله کالایی بین دو طرف» و همچنین «اعزام هیات‌های تجاری و برگزاری نمایشگاه‌های مشترک میان ایران و اوراسیا» می‌تواند میزان تجارت ایران با این اتحادیه را به میزان قابل قبولی برساند.

   صادرات به  42 کشور آفریقایی  فقط 162 میلیون دلار!

قاره کهن آفریقا به دلایلی مورد بی‌مهری واقع شده است. واژه آفریقا در نظر برخی مردم جهان و میان برخی ایرانیان مساوی با فقر، محرومیت، خشکی، کودتا، جنگ، عقب‌ماندگی، استعمار، ایدز و... است. اما همه اینها یک روی سکه است، چراکه از طرفی دیگر این قاره سرشار از منابع بکر و غنی و اراضی حاصلخیز است که بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا چه در زمان استعمار و چه در عصر حاضر به آن نظر داشته و دارند. به‌لحاظ وسعت، قاره آفریقا دومین قاره وسیع جهان است و به‌لحاظ جمعیت نیز 1.2 میلیارد نفر از جمعیت نزدیک به هشت‌میلیارد نفری جهان در این ناحیه متمرکز شده‌اند. همچنین با مدنظر قرار دادن حجم تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی، بسیاری از کشور‌های کمتر توسعه‌یافته جهان در آفریقا قرار دارند. اکثر این کشورها در مرحله‌ای از توسعه قرار دارند که دیگر کشور‌ها قبل از انقلاب صنعتی در آن مرحله بودند. بنابراین فرصت‌های تجاری زیادی در این قاره وجود دارد که حجم تولید ناخالص داخلی نزدیک به پنج‌هزار میلیارد دلاری و همچنین بازار واردات کالایی 523 میلیارد دلاری کشورهای این قاره مصداق‌های عینی این ادعا هستند. با این حال، در این زمینه بررسی‌های آماری نشان می‌دهد به‌رغم وجود بازار بکر 523 میلیارد دلاری در این قاره، کشورمان ایران سهم شایسته‌ای از این بازار ندارد؛ چراکه کل صادرات ایران به قاره آفریقا در سال 1398 حدود 600 میلیون دلار و در هفت ماهه ابتدایی سال 98 نیز تقریبا 400 میلیون دلار بوده است.  در این زمینه با توجه به جزئیات آمارهای مربوط به تجارت خارجی و انتشار آن به تفکیک کشور‌های مختلف از سوی گمرک کشور می‌توان به بررسی روابط تجاری ایران و کشور‌های آفریقایی پرداخت. طبق این آمارها، جمهوری اسلامی ایران در هفت ماهه ابتدایی سال 99 در مجموع 162 میلیون دلار به 42 کشور کوچک و بزرگ آفریقایی صادر کرده که این میزان کمتر از 0.5 درصد (دقیقا 13/0 درصد) نیاز کالایی بازار آفریقا است. البته این میزان صادرات در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 59 درصد کاهش را تجریه کرده است، چراکه این رقم در سال گذشته در حدود 399 میلیون دلار ثبت شده است.

طبق این آمارها، بین 42 کشوری که ایران در هفت ماهه ابتدایی سال کالا به آنها صادر کرده، بالاترین میزان آن مربوط به غنا با 52 میلیون دلار می‌شود. پس از غنا، صادرات به کامرون با حدود 22 میلیون دلار در رتبه دوم، صادرات به کنیا با 21 میلیون دلار در رتبه سوم، صادرات به آفریقای‌جنوبی با 17 میلیون دلار در رتبه چهارم و صادرات به سومالی نیز با 12 میلیون دلار در رتبه پنجم قرار دارد. درمجموع صادرات ایران به همین 5 کشور آفریقایی بالای 10 میلیون دلار و صادرات به مابقی کشورها کمتر از 10 میلیون دلار بوده است. بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد که تنها در چند کشور میزان صادرات نسبت به سال گذشته با رشد همراه بوده و در عمده کشور‌ها از روند منفی برخودار بوده است. به‌عنوان نمونه میزان صادرات به کامرون با صددرصد و سومالی با 56 درصد رشد نسبت به سال گذشته جالب توجه است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عمده ریسک‌های بالقوه‌ای که برای توسعه حجم تجارت خارجی و به‌ویژه سهم کالاهای ایرانی از بازار کشورهای آفریقایی وجود دارد، مربوط به ناشناخته‌ بودن این بازار، ترس تجار و بازرگانان از تنش‌های سیاسی در برخی کشورها و البته مهم‌تر از همه این موارد، کم‌توجهی به توسعه دیپلماسی اقتصادی بوده است.

   صادرات به 28 کشور اروپایی به 280 میلیون دلار هم نرسید

بررسی روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا از سال 1398 نشان می‌دهد که تجارت کالایی بین ایران و اتحادیه اروپا در هفت ماهه ابتدایی سال 99 در مقایسه با سال گذشته خود دچار تغییرات شدیدی شده است. رقم صادرات ایران به اتحادیه اروپا از 395 میلیون دلار در هفت ماهه ابتدایی سال گذشته به حدود 276 میلیون دلار در مدت مشابه سال‌جاری رسیده و در حدود 30 درصد کاهش داشته است. بررسی صادرات و واردات ایران با اتحادیه اروپا طی سال‌های گذشته نشان می‌دهد که مجموع صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا در سال‌های اخیر و بعد از اعمال تحریم‌ها کاهش داشته اما این کاهش در سال‌جاری با توجه مسائل بین‌المللی و همچنین شیوع ویروس کرونا بسیار بیشتر بوده است.

بر اساس آمار‌های منتشره از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران صادرات کالایی ایران به کشورهای اتحادیه اروپا در 7 ماهه نخست سال 99 نسبت به 7 ماهه نخست سال 98 در عمده کشور‌ها (‌24 کشور) کاهش و تنها در 3 کشور افزایش داشته است. کشور‌های آلمان، بلژیک و سوئد تنها کشور‌هایی هستند که صادرات کشورمان به آنها به ترتیب 18، 2 و 11 درصد افزایش را نسبت به سال گذشته داشته است. از سوی دیگر همچنین 5 مقصد عمده صادراتی ایران به اتحادیه اروپا در میان ۲۷ کشور عضو این اتحادیه، کشورهای آلمان، ایتالیا، اسپانیا، بلغارستان و رومانی هستند که در مجموع با 217 میلیون دلار 78 درصد از ارزش صادرات ایران به اتحادیه اروپا را تشکیل می‌دهند. بیشترین رشد ارزش صادرات ایران در هفت ماهه ابتدایی سال نیز به کشور آلمان با افزایش 18 درصدی بوده است. البته روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا از سوی واردات نیز کاهش قابل توجهی را تجربه کرده است. به‌طور کلی ضربان روابط ایران و اروپا کند شده است که علت اصلی آن نیز تحریم، کرونا و در دسترس نبودن مسیر‌های انتقال ارز بوده است.