به گزارش «فرهیختگان»، استفاده از ماسک، بهترین واکسن کرونا! این جمله را احتمالا این اواخر به کرات شنیده باشید. اینکه همه متخصصان و صاحب‌نظران مکررا مردم را به استفاده از ماسک و رعایت پروتکل‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری فیزیکی دعوت می‌کنند. اصلا هم بیراه نیست چون هنوز هیچ خبر قطعی از تولید و تزریق موفق واکسن کرونا به گوش نرسیده و تمام ادعاها در حد گمانه‌زنی است و واقعی‌ترین اتفاق جولان افسارگسیخته این بیماری در دنیا و افزایش تعداد مبتلایان و جان‌باختگان است. روزانه می‌شنویم که واکسن فلان دانشگاه، فلان مرکز تحقیقاتی و بهمان کشور، در مرحله اول، دوم و سوم آزمایش‌های بالینی دچار مشکل شده و یکی از داوطلبانی که واکسن به او تزریق شده دچار عوارض خطرناکی شده و حتی جانش را از دست داده است و همین باعث شده آن شرکت تولیدکننده دوباره به عقب برگردد و مراتب آزمایشات و تولید واکسن را از ابتدا بازبینی کند. همین عقب و جلوشدن‌ها و آزمون و خطاها باعث شده هیچ چشم‌انداز دقیق و روشنی از تولید واکسن کرونا وجود نداشته باشد و حتی عده‌ای از متخصصان بدبینانه ادعا کنند که کرونا برای هیچ‌وقت، هیچ واکسنی نخواهد داشت و مردم و دنیا باید به زندگی با این ویروس عادت کنند و تنها راه نجات از ابتلا و مرگ بر اثر آن هم مراقبت‌های بهداشتی و شخصی است. اما مردم دنیا گوش‌شان به این حرف‌ها بدهکار نیست و ترجیح می‌دهند حرف‌ها و ادعاهایی را بشنوند و باور کنند که خبر از تولید و توزیع قریب‌الوقوع واکسن می‌دهند. مردم می‌خواهند به همین 9-8 ماه پیش برگردند، 9-8 ماه پیش که خبری از کرونا نبود و کسی ماسک بر صورت نداشت و به هر جمع و مکانی که دل‌شان می‌خواست می‌رفتند. به همین خاطر است که ما هم چشم‌انتظاریم تا یک روزی بالاخره در همین صفحات روزنامه و در رسانه‌ها خبر از تولید قطعی و نهایی واکسن موثر در پیشگیری از ابتلا به کرونا بنویسیم و حتی آن روز را جشن بگیریم. کسب‌وکارها یکی بعد از دیگری درحال تعطیل شدن هستند، تعداد افراد بیکار روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند، روابط اجتماعی آدم‌ها دچار تغییرات و مشکلات جدی شده است و خلاصه اینکه هیچ‌چیز سرجای خودش نیست و اینکه باید به این شرایط زندگی عادت کنیم هم حسابی روح و روان آدمیزاد را به‌هم می‌ریزد. برای همین ما هم ترجیح می‌دهیم از آن‌دسته‌ای باشیم که خوش‌بینانه خبر از تولید سریع واکسن کرونا و قبل از پایان سال 2020 می‌دهیم.

چشم‌انتظار 2021 برای واکسن کرونا

همان‌طور که گفتیم، اظهارنظرها در رابطه با تولید واکسن به همان اندازه زیاد است که روزانه اخبار میزان ابتلا به کرونا را می‌شنویم، منتها هنوز که هنوز است، هیچ واکسنی به‌عنوان نمونه اصلی و نهایی معرفی نشده است و به دست مردم نرسیده که بخواهیم ادعا کنیم این واکسن کروناست و از حالا باید منتظر جهان بدون کرونا باشیم! به همین خاطر ابتدا بد نیست مروری به‌برخی اخبار و ادعاها پیرامون تولید واکسن کرونا داشته باشیم. چندروز پیش آنتونی فائوچی، کارشناس بیماری‌های عفونی آمریکا در اظهارنظری جدید در رابطه با واکسن آنفلوآنزا خاطرنشان کرد: «تا پایان نوامبر سال جاری میلادی یا اوایل دسامبر می‌فهمیم که واکسن مقابله با کرونا ایمن و موثر خواهد بود یا خیر. وقتی که درمورد واکسیناسیون بخش قابل‌توجهی از جمعیت صحبت می‌کنید، پس می‌توانید تاثیر قابل‌توجهی در پویایی شیوع داشته باشید به این معنا که احتمالا تا سه‌‌ماهه دوم یا سوم سال چنین واکسیناسیونی وجود نخواهد داشت. اولین دوزهای این واکسن به‌صورت محدود و با توجه به اولویت‌بندی مشخص پیش از پایان سال جاری به افراد تعلق می‌گیرد و این فرآیند چندین‌ماه نیز ادامه خواهد داشت. اما درخصوص دسترسی همگانی به واکسن، نمی‌توان انتظار داشت تا پیش از سه‌ماهه دوم یا حتی سوم سال ۲۰۲۱ این اتفاق بیفتد.

واکسن نمی‌تواند جایگزین اقدامات بهداشت عمومی شود و مردم باید همچنان رعایت نکات بهداشتی را برای پیشگیری از ابتلا به بیماری کووید-۱۹ در دستورکار خود قرار دهند.» مضاف بر این، روزنامه میل چاپ انگلیس یادداشتی از «گلن بارلی»، رئیس اجرایی درمانگاه بیمارستان «جورج الیوت» در «وارویک شایر» به کارکنانش را منتشر کرد که در آن نوشته بود: «به درمانگاه ما و سازمان‌های وابسته به بهداشت ملی در سراسر کشور گفته شده است برای شروع یک برنامه واکسیناسیون کووید-۱۹ برای کارکنان در اوایل دسامبر آماده باشند. آخرین اطلاعات حاکی است واکسن ویروس کرونا احتمالا در سال جاری آماده خواهد شد و کارکنان سازمان بهداشت ملی پیش از فرارسیدن کریسمس در اولویت قرار دارند.» براساس اطلاعات موجود، این واکسن احتمالا همان واکسنی است که محققان دانشگاه آکسفورد همراه با شرکت داروسازی آسترازنکا در دست تحقیق و توسعه دارند. آدریان هیل، بنیانگذار و مدیر موسسه جنر (Jenner) دانشگاه آکسفورد هم در رابطه با این واکسن گفته است: «درحال حاضر دو آزمایش بالینی موفق این شرکت‌ها ایمنی و توانایی در ایجاد پاسخ ایمنی قوی را ثابت کردند.» به موازات اینها شرکت‌های دیگری نیز با سرعت و قوت درحال تولید واکسن کرونا هستند، چین، روسیه، آلمان و... .

آخرین اخبار از تولید واکسن ایرانی کرونا

در این بین متخصصان کشور ما هم از همان ابتدای شیوع کرونا در جهان و آغاز تقلای کشورهای مختلف برای تولید واکسن و داروی موثر بر این بیماری شروع به‌کار کردند و تا به‌امروز هم دست از تلاش برنداشته‌اند و گویا به نتایج خوبی هم رسیده‌اند. هرچند وزیر بهداشت هرازچندگاهی خبر از یک شگفتانه در حوزه مقابله با کرونا و... می‌دهد و سرآخر هم چیزی عاید نمی‌شود. منتها این‌بار گویا اخبار خوبی در حوزه تولید واکسن ایرانی کرونا وجود دارد.

چند روز پیش بابک نگاهداری، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان هوم‌ایمن زیست‌فناور و مدیر گروه بیوتکنولوژی پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران در نشست خبری معرفی نخستین نمونه واکسن نوترکیب نسل جدید کرونا گفت: «ساخت نمونه واکسن کرونا مبتنی‌بر ویروس سرخک است که این شیوه تولید به‌عنوان نسل پیشرفته یا نسل سوم ساخت واکسن هستند. در طراحی و ساخت این واکسن از همکاری مشاوران خارجی هم استفاده شده است. در این طرح بخشی از ژن ویروس کرونا استخراج و در داخل یک ژن ویروس سرخک منتقل شد و یک ویروس جدید نوترکیب تولید کردیم که هم واکسن سرخک و هم واکسن کرونا می‌تواند تلقی شود. فناوری این واکسن پیشرفته دراختیار تعداد بسیار محدودی از کشورهای دنیا قرار دارد و ایران هم در زمره این کشورها قرار گرفته است. سازه واکسن کرونا را ساختیم و درحال ورود به فاز حیوانی این محصول پیشرفته هستیم و برنامه‌ریزی شده است که این آزمایش در آبان امسال روی میمون انجام شود. با یک شرکت چینی مذاکره شده که تست‌های حیوانی در آن کشور هم انجام شود برای اینکه وقتی محصول به تولید انبوه رسید قابلیت حضور در بازارهای بین‌المللی را داشته باشد. تا آخر امسال مرحله انسانی این طرح را آغاز می‌کنیم و پس از اخذ تاییدیه از وزارت بهداشت نسبت به تولید انبوه آن اقدام می‌کنیم. چین اولین دوز واکسن کرونا خود را به قیمت هر دوز ۱۵۰دلار عرضه کرد و اکنون که تولید انبوه‌تری را آغاز کرده، قیمت این واکسن را برای کشورهای صنعتی به ۶۰دلار و کشورهای فقیر به ۱۵دلار رسانده است. برآورد ما این است که هر دوز واکسن ایرانی ۶ تا ۱۰دلار عرضه می‌شود. فناوری پیشرفته ساخت این واکسن در دنیا دراختیار پنج شرکت است و این شرکت دانش‌بنیان ایرانی هم به‌عنوان ششمین مجموعه دارنده این فناوری محسوب می‌شود. با این موفقیت فناورانه بزرگ ساخت ویروس نوترکیب، ایران هم وارد باشگاه دانش و فناوری پیشرفته دنیا شد. برنامه‌ریزی برای تولید انبوه این واکسن انجام شده است، برای یک تولید میلیون دوز واکسن در ماه برنامه‌ریزی شده است اما توان فناوری و تکنولوژی برای تولید تا ۱۰میلیون دوز واکسن را داریم.»

واکسن ایرانی کرونا مراحل طراحی و تست‌های پیش‌بالینی را به‌خوبی پشت‌سر گذاشت

در پایان با محمدحسین یزدی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن و مدیرگروه ایمنوتراپی پژوهشکده علوم‌دارویی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران گفت‌وگویی را در رابطه با آینده واکسن کرونا در ایران انجام دادیم.

یزدی هم با اشاره به این نکته که نباید طوری تلقی شود که ما همین حالا به واکسن دست پیدا کرده‌ایم و مردم چشم‌انتظار واکسن در مدت زمان کوتاهی باشند به «فرهیختگان» گفت: «از همان ابتدا تا امروز تعداد زیادی واکسن کرونا وارد فازهای پیش‌بالینی، یعنی پیش از مطالعات انسانی شدند و هر مرحله مطالعه فیلتری برای مرحله بعدی است. برخی از این مطالعات پیش‌بالینی که انجام می‌شود واکسن نتیجه موفقی ندارد و حذف یا ادیت می‌شود یعنی مجدد بازطراحی یا کلا رد می‌شود. در واکسنی که در ایران داریم خوشبختانه در مرحله طراحی و مراحل پیش‌بالینی تا مرحله تست‌های حیوانی خوب پیش رفته است. برخی واکسن‌ها هستند که تست‌های پیش‌بالینی آنها بسته به نوع بیماری در مدل‌های حیوانی مختلف انجام می‌شود. برخی حیوانات را داریم که مدل عفونت‌های انسانی می‌توانند باشند و در برخی عفونت‌ها این‌طور نیست. درمورد این ویروس، میمون گزینه‌ای بود که می‌توانست مدل عفونت انسانی در آن ایجاد شود و همه عفونت‌های انسانی این‌طور نیست که میمون گزینه مناسبی باشد اگرچه از نظر ژنتیکی نزدیکی زیادی به انسان دارد. عفونت ویروسی کرونا از مدل عفونت‌هایی بود که گزینه میمون برای آن مناسب بود. مطالعات نه‌تنها در سطح موش آزمایشگاهی و تست‌های تکمیلی حیوانی انجام شده که روی میمون‌ها هم اثرگذاری مناسبی از لحاظ میزان پاسخ ایمنی بود. اینکه می‌گوییم میزان پاسخ ایمنی به چه معناست؟ یعنی تیتر آنتی‌بادی یعنی میزان آنتی‌بادی که در بدن آن حیوان آزمایشگاهی بعد از تزریق واکسن ایجاد می‌شود و ماندگاری آن چه میزان است. یک زمانی هست که با آنتی‌ژنی مواجه هستید که یک‌سری آنتی‌بادی در بدن شما ایجاد می‌شود که یک‌ماه بعد از بین می‌رود. این را نمی‌توان واکسن نامید. اگر چنین چیزی باشد باید ماهی یک‌بار واکسن بزنید که به‌صلاح نیست. به‌نوعی می‌توان گفت در تحریک سیستم ایمنی مجاز به این نیستیم که دائما این تحریک را ایجاد کنیم چون خود این امر عواقبی خواهد داشت. لذا معمولا در واکسن‌ها یک‌بار تزریق واکسن را دارید و یک‌بار تا دوبار دوز یادآور دارید. بیش از این را واکسن نمی‌دانیم که بخواهد تکرار شود. همانند واکسن آنفلوآنزا که سالی یک‌بار تزریق می‌شود که آن‌هم به‌دلیل تغییر ماهیت ویروس آنفلوآنزاست. برای همین هر سال نوع آنفلوآنزا تغییر کرده و نوع واکسن هم تغییر می‌کند. معمولا افرادی که بار اول واکسن آنفلوآنزا را تزریق می‌کنند، می‌گویند یک‌بار بزنید و یک‌ماه بعد یک واکسن دیگر بزنید ولی از سال بعد هرسال یک‌بار بزنید کافی است. این به چه دلیل است؟ به این دلیل است که خودبه‌خود یادآور قبلی هم می‌شود با توجه به اینکه تغییر ماهیت داده است ولی در سایر عفونت‌های ویروسی و باکتریایی این اتفاق نمی‌افتد که نیاز باشد دائما این را تکرار کنید. بنابراین الان در فاز حیوانی در میمون خوشبختانه واکسن ایمنی دارای اثرگذاری و ماندگاری کافی بوده است. برای اینکه ببینیم در مدل انسانی عوارض جانبی نداشته باشد نیاز به مطالعات بالینی فاز یک، دو و سه داریم.»

برای واکسن کرونا نباید امید و تقاضای واهی ایجاد کنیم

یزدی در تشریح فازهای بعدی تست واکسن کرونا گفت: «در این مرحله تعداد محدودی از انسان‌ها واکسینه  و مطالعه می‌شود که این واکسن اثر سوئی روی این بیماران افراد نداشته یا عوارض جانبی نداشته باشد کما اینکه درمورد واکسنی که دانشگاه آکسفورد کار می‌کرد معضلی که ایجاد شد این بود که ضایعه عصبی بر نخاع یک بیمار بین چندصد بیمار ایجاد شد و واکسن کلا متوقف شد با اینکه در فاز سه بود. این نشان می‌دهد در فاز مطالعه انسانی به‌مراتب سختگیری‌ها بیشتر و دقت بیشتر است و همه‌چیز باید تحت کنترل باشد تا مورد تایید نهایی قرار گیرد. برای فاز مطالعه بالینی ابتدا نیاز است گروه داوطلب موردنظر تعیین شود. تعدادی مورد مناسب پیدا کنید که از لحاظ وضعیت سلامت دچار عارضه خاصی نباشند و سن و سال آنها مهم است، وضعیت زندگی اجتماعی آنها مهم است. از این افراد خون گرفته می‌شود و می‌توان گفت در زمان‌های مختلف میزان آنتی‌بادی و میزان پاسخ ایمنی را سنجش می‌کنیم. این کار مقدماتی نیاز دارد. هم به‌لحاظ اخلاق پزشکی مقدماتی نیاز است که این افراد باید رضایتنامه برای شرکت در مطالعه داشته باشند و با رضایت خودشان این کار را بکنند و هم ملاحظاتی که طی این مطالعه در نظر گرفته می‌شود نیاز به برنامه‌ریزی و زمان‌بندی مشخصی دارد. برای واکسن ایرانی کرونا این مرحله درحال انجام و مقدمات آن آغاز شده است، داوطلب‌گیری شروع شده و به‌زودی آغاز می‌شود اما به این معنا نیست که وقتی مطالعه بالینی را شروع کردیم حتما و حتما موفق می‌شویم واکسن ایرانی تولید کنیم. درمورد هیچ واکسنی اینچنین نیست کما اینکه درمورد دانشگاه آکسفورد با همه تمهیداتی که داشت منجر به توقف کار و مطالعه متوقف شد تا دوباره بازنگری شود و مجددا کار را شروع کنند. این نباید امید کاذب و تقاضای کاذب ایجاد کند چون اخبار متاسفانه اینچنین است که وقتی صحبت از این می‌شود که ما در فاز مطالعه بالینی هستیم تصور مخاطب عام بر این است که واکسن به بازار می‌آید. اما اینچنین نیست. باید بسنجیم که این واکسن در مدل انسانی هم ایمنی لازم را ایجاد می‌کند یا خیر و آن میزان از محافظت‌کنندگی را دارد و اگر این مراحل موفق شود بین 9-6 ماه زمان لازم دارد تا به فاز نهایی برسد. اگر فاز نهایی را طی کنیم همان‌طور که قبلا بیان کردم در سال 1400 واکسن خواهیم داشت. منظورم واکسن ایرانی است. کما اینکه مطالعات جهانی درباره واکسن‌های دیگر هم به این جمع‌بندی رسیده‌اند که قبل از پایان سال 2020 خیلی امیدی نیست که واکسن را تولید انبوه کنیم. هرچند کمپانی فایزرواکسن تقریبا آماده است و مجوزهای تولید انبوه را هم دریافت کرده‌اند. تولید انبوه هم انجام می‌دهند ولی مادامی که به دست مردم برسد و مردم استفاده کنند پیش‌بینی‌ها اذعان دارد اواخر سال 2020 و اوایل سال 2021 است. درباره چین و روسیه و باقی کشورها هم باید بگویم که اینها درحال گذراندن مراحل نهایی خود هستند منتها قوانین و مقررات در برخی کشورها یک تسهیل‌گری را درباره واکسن کرونا انجام داده است که به‌خاطر شرایط اورژانسی که در آن کشور وجود داشته، برای آن شرایط تمهیداتی در نظر گرفته شد و کار را تسهیل و کمک کردند سریع‌تر به نتیجه برسند. فازهای اولیه را طی کردند و در فاز نهایی تولید انبوه را انجام دادند. واکسن روسیه از این تیپ است اگرچه تا قبل از اینکه اطلاعات را در مجلات معتبر چاپ کنند خیلی امیدی به واکسن آن وجود نداشت اما بعد از یک‌مدت در مجلات معتبر حوزه پزشکی داده‌های خود را چاپ کردند و نشان داد واکسن مناسبی است و می‌تواند اثرگذاری داشته باشد و به‌نوعی محافظت ایجاد کند، لذا آنها تولید انبوه خود را زودتر شروع کردند. در سایر کشورها و کمپانی‌ها قوانین اجازه می‌داد شاید آنها هم زودتر اعلام می‌کردند واکسن را تولید کردیم و تولید انبوه را شروع می‌کردند. قوانین اروپا و آمریکا سخت‌گیرانه‌تر است لذا با محافظه‌کاری و دست‌به‌عصا جلو رفتند تا همه مراحل طی شود و یقینا به این نتیجه برسند که واکسن اثرگذار است و بعد واکسن را به‌عنوان تولید انبوه وارد زیرساخت‌های تولید کنند.»

زیرساخت لازم برای تولید انبوه واکسن کرونا را داریم

معاون پژوهشی مرکز تحقیقات واکسن درمورد زیرساخت‌های تولید واکسن در داخل کشور افزود: «اگر زیرساخت تولید کافی را داشته باشید، اگر تکنولوژی تولید را داشته باشید که خوشبختانه ایران به‌لحاظ تولید ترکیبات بیوتکنولوژی و داروهای بیوتکنولوژیک زیرساخت‌های خوب و کاملی دارد و این واکسن کرونا از تیپ واکسن‌هایی است که با زیرساخت‌های بیوتکنولوژیک تولید خواهد شد می‌توانیم درصورت تولید واکسن آن را به تولید انبوه برسانیم. لذا زیرساخت لازم را داشته باشیم روند تامین دوز مورد نیاز تسریع می‌شود. در بحث آنفلوآنزا که صحبت آن بود، بحث این است که باید سفارش دهیم چه تعداد به ما بدهند چون تولید آنها در دنیا محدود است و هیچ کشوری در دنیا به‌اندازه همه افراد شهروند کشور خود نمی‌تواند واکسن تولید و تامین کند چون هیچ کمپانی‌ای حاضر نیست این میزان تولیدات داشته باشد. حاضر نیست یعنی توان ندارد. در کل دنیا واکسن آنفلوآنزا 600-500 میلیون دوز است که تصور کنید 60میلیارد جمعیت در دنیا داریم و این شرایط را سخت می‌کند. کشورها هم در این زمینه با هم تعارف ندارند. مذاکره و دیپلماسی خاصی می‌طلبد که بتوانید مقدار مورد نیاز خود را تامین کنید، نه مقدار دوز برای همه افراد جامعه را تامین کنید. در بحث واکسن کرونا هم همین‌طور است. اگر دارای توان تکنولوژیک باشیم می‌توانیم علاوه‌بر اینکه واکسن را وارد می‌کنیم تکنولوژی آن هم وارد کنیم و خود تامین‌کننده باشیم. در بستر زمانی چندساله خیال ما از بابت واکسیناسیون و پوشش کامل آن راحت شود. این هم چندسال طول خواهد کشید که پوشش کامل شود و این‌طور نیست واکسن کرونا بیاید همه بگیرند و واکسن را بزنند. این اتفاق چندسال زمان می‌برد چون باید گروه‌ها طبقه‌بندی شوند و ابتدا افرادی که در معرض خطر بیشتر هستند، کادر درمان، بیماران خاص، خانم‌های باردار، بچه‌ها و غیره اولویت‌بندی می‌شوند که پروسه زمانی را می‌طلبد. این‌طور نیست که یک‌باره واکسن کرونا آمد و همه واکسن بزنند و تمام شود. اولویت‌بندی دارد که هنوز در بحث واکسن آنفلوآنزا برنامه زمانی مدون و قابل اجرایی را شاهد نبودیم. یکی از دلایل این است که با توجه به رعایت پروتکل‌های بهداشتی در نیم‌کره جنوبی نشان داده شده رعایت‌های کرونا منجر به این شده که آنفلوآنزا هم کاهش داشته است. لذا نگرانی از این که آنفلوآنزا همانند سال‌های گذشته پیک داشته باشد کمتر است. اگر همین میزان که مردم رعایت می‌کنند وجود داشته باشد، چون آنفلوآنزا سرایت کمتری نسبت به کرونا دارد، لذا کنترل می‌شود و واکسن آن برای نظام سلامت چالش عمده نیست. به هر حال در بحث تامین واکسن گروه‌های حساس را طبقه‌بندی کردند و اینکه چطور آنها را وارد برنامه واکسیناسیون کنیم چالش است و نیاز به فرهنگ و آگاهی‌رسانی دارد.

باید مردم به این نتیجه برسند که با برنامه زمانی و مدون و مشخص به‌دنبال واکسیناسیون باشند. اینکه در بازار سیاه هرکسی دنبال واکسن بگردد باعث می‌شود سوءاستفاده گر‌هایی هم پیدا شوند. واکسن آنفلوآنزا را متاسفانه به‌صورت آزاد به قیمت یک‌ونیم میلیون در هر دوز عرضه می‌کردند و نمی‌دانم واقعی یا قاچاق است یا همانند داروی رمدسیویر تقلبی است. تقاضای کاذب و نداشتن آگاهی مردم منجر به این می‌شود سوءاستفاده گران وارد می‌شوند و بیشتر از قبل باعث به‌هم خوردن نظم عادی می‌شوند.» یزدی در رابطه با ترکیب دانشمندان تولیدکننده واکسن ایرانی کرونا گفت: «متخصصان عمدتا ایرانی هستند. تکنولوژی ممکن است بعضا از تکنولوژی‌های مشابه خارجی استفاده شود ولی اینکه دانشمند خارجی کار کند، نیست. دانشمندان ایرانی به‌اندازه‌ای کافی صلاحیت در حوزه واکسن دارند که بخواهند طراحی مناسب و به‌روز دنیا را داشته باشند. فاز انسانی واکسن اگر طبق وعده‌ها در آبان‌ماه شروع شود، به‌موقع شروع شود، تمهیدات آماده شود، بین 9-6 ماه زمان می‌برد که تمام فازها را به‌سلامت طی کنیم. هر فازی مستلزم این است که فاز قبلی آن درست طی شود. مثلا اگر در فاز یک به مشکلی بربخوریم این 6ماه تا 99ماه ممکن است یک‌سال شود چراکه باید فاز یک به‌درستی اجرا شود تا بتوانیم وارد فاز دوم شویم. هر فاز فیلتر فاز بعد خواهد بود. اگر همه فازها درست و بدون وقفه پیش بروند 9-6 ماه زمان می‌برد تا بتوانیم به‌نهایت کار که گرفتن تاییدیه نهایی است، برسیم.»

* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه