به گزارش «فرهیختگان»، اوایل اسفندماه که سروکله ویروس کرونا به کشور ما باز شد؛ این‌طرف و آن‌طرف می‌شنیدیم که با شروع فصل گرما، همه‌چیز تمام می‌شود. تابستان آمد و کرونا نرفت و معلوم شد که این‌هم یک فرضیه دروغین در دنیای مجازی بود. حالا بیش از هفت‌ماه است که دنیا به این ویروس گرفتار شده و با شروع فصل پاییز فعلا هم مشخص نیست چه زمانی قرار است که ما در دنیایی عاری از کرونا زندگی کنیم. شرایطی که در آن زیست می‌کنیم به‌گونه‌ای است که در کارها و برگزاری محافل هم باید این مساله را درنظر گرفت. البته که مدیران فرهنگی از ابتدای سال می‌دانستند که اپیدمی کرونا به نقطه پایان خود نمی‌رسد و باید برای برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاههای فرهنگی این مساله را درنظر می‌گرفتند که یا اینکه امسال قید برپایی جشنواره‌ها را بزنند یا به‌صورت آنلاین برگزار شوند. البته برخی کشورها متناسب به حجم برگزاری یک جشنواره، رویه‌های متفاوتی را درنظر گرفتند، یا به‌سمت برگزاری آنلاین جشنواره‌ها رفتند یا اینکه با پروتکل‌های بهداشتی برگزار کردند. گزارش امروز درباره این است که با گذشت تقریبا هفت‌ماه از فراگیری کرونا، چه اتفاقی در برگزاری جشنواره‌ها رخ داده است و دنبال این سوال هستیم که اکثر جشنواره‌های فرهنگی و هنری که در نیمه دوم سال برپا می‌شوند چه وضعیتی خواهند شد.
یک موسسه و هزاران مسئولیت
اواخر سال گذشته زمزمه‌هایی در وزارت ارشاد شنیده شد که تمام موسسات زیرمجموعه معاونت فرهنگی ارشاد با هم ادغام می‌شوند. موسسه خانه کتاب، موسسه نمایشگاههای فرهنگی و بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان که هرکدام مسئولیت‌های زیادی را در عرصه ادبیات داشتند، تا اینکه اواخر خردادماه این ادغام صورت عملی به خود گرفت و یک موسسه جدید به اسم موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران تشکیل شد. موسسه‌ای که قرار است بار مسئولیت در حوزه ادبیات را به دوش بکشد. هماهنگی جشنواره‌های ادبی کشور برعهده این موسسه است و درکنار آن مسئولیت برگزاری نمایشگاههای کتاب را هم به‌عهده دارد؛ هم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و هم نمایشگاههای کتاب استانی.
برای اینکه بدانیم وضعیت برگزاری جشنواره‌ها در این موسسه جدید به چه صورت است به‌سراغ اسماعیل امینی از اعضای هیات‌امنای موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران رفتیم تا برایمان از اتفاقات جدید این موسسه بگوید.
امینی در ابتدای صحبت‌هایش با بیان اینکه من مسئولیتی ندارم که بتوانم بگویم دقیقا چه جشنواره‌هایی برگزار خواهد شد یا نه، گفت: «جشنواره‌هایی که من اطلاع دارم، جشنواره شعر فجر و جایزه جلال آل‌احمد است. جشنواره‌های دیگر را جاهای دیگر برگزار می‌کنند، فرضا حوزه هنری برای خود جشنواره دارد، جهاد دانشگاهی و مجموعه نظام دانشگاهی چند جشنواره شعر جداگانه دارند که خود برگزار می‌کنند، برخی از ادارات ارشاد در استان‌ها هم برای خودشان جشنواره‌های استانی دارند که برگزار می کنند.»
او درخصوص روال جشنواره‌ها افزود: «اگر مقصود ما از جشنواره این باشد برای کسانی که شعر کار می‌کنند یا داستان‌نویس هستند انگیزه ایجاد کنیم، در این جشنواره‌ها رقابت و انگیزه ایجاد می‌شود که شاعر یا نویسنده و اهل قلم دلگرم به این است که کار او مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. نفس چنین عملی خیلی خوب است و کسانی که صاحب‌نظر و منتقد این حوزه هستند هم خود را ارزیابی می‌کنند. اما اگر مقصود فقط این باشد که تعدادی شعر یا داستان جمع‌آوری شود و تعدادی انتخاب شوند و طبعا آن تعدادی که انتخاب نمی‌شوند دلگیر هستند، این خیلی کمکی به ادبیات نمی‌کند.»
امینی با دفاع از شیوه مرسوم داوری در جشنواره شعر فجر چند سال اخیر گفت: «من این شیوه‌ای را که چندسالی است در جشنواره شعر فجر رایج‌شده، شیوه موثری می‌دانم برای اینکه فراخوان برای ارسال شعر ندارد، فعالیت‌های یک‌ساله شعری کشور را از طریق داوری کتاب‌هایی که منتشرشده رصد می‌کنند و به این ترتیب می‌توان بیان کرد دست‌کم همه کتاب‌های شعری که در سال قبل منتشر شده است در جشنواره دیده، خوانده و داوری می‌شوند. آن کتاب‌هایی که به‌عنوان کتاب برگزیده معرفی می‌شوند، پس از بررسی تمام کتاب‌های منتشرشده یک‌سال است، نه از میان آثاری که به جشنواره ارسال شده است. وقتی می‌گویند آثار را ارسال کنید بسیاری از کسانی که شاعرهای خوبی هستند و کتاب‌های خوبی دارند، ممکن است متوجه نشوند یا رغبتی برای شرکت در جشنواره نداشته باشند. وقتی تمام فعالیت‌های شعری کشور رصد می‌شود طبعا از میان آن آثار برجسته‌تری بیرون می‌آید.»
امینی به اعتبار جشنواره‌ها و لزوم برگزاری آنها هم اشاره کرد و گفت: «یک نکته دیگر اینکه اعتبار جشنواره به مقدار جایزه‌ای که می‌دهند، نیست چون برخی کسانی که جشنواره برگزار می‌کنند با حمایت مالی که از جاهای مختلف می‌گیرند، مقدار جایزه جشنواره را زیاد می‌کنند. اعتبار جشنواره به هیات‌علمی و داورانی است که دارد. اعتبار جشنواره به اعتمادی است که هنرمندان و اهل ادبیات و اهل فرهنگ به آن جایزه پیدا می‌کنند. خود جایزه اعتباری می‌یابد که وقتی به اثری اعطا می‌شود یعنی این کتاب ارزشمند و با دقت داوری شده است.»
برگزاری جشنواره‌هایی که مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی دارند
امینی درباره برگزاری جشنواره‌ها در موسسه جدید وزارت ارشاد در سالی که کشور درگیر ویروس کروناست، گفت: «مسلما جشنواره‌ها برگزار می‌شوند یعنی به‌خاطر اینکه برخی جشنواره‌ها اسناد بالادستی دارند مثلا مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی را دارند اما اینکه به چه کیفیتی برگزار می‌شود را باید ببینیم و قضاوت کنیم. موقعی که می‌خواستند این ادغام‌ها را شروع کنند نظر خود را بیان کردم هرچند نظر من را نپذیرفتند ولی این را بیان کردم.»
نحوه برگزاری را نمی‌دانم
او درباره این ادغام‌ها می‌گوید: «به‌نظر من، این کارها درمجموع برای این است که بخش اداری و دیوان‌سالاری نمی‌تواند حضور کسانی که بیرون از دستگاه اداری هستند در کارهای اجرایی را تحمل کند و دوست دارد همه کارها دست خودش باشد. معمول نیز این بوده و تجربه نشان داده است بخش اداری و بروکراسی کند حرکت می‌کند. چنانچه همین الان هم می‌بینید 6ماه از سال گذشته و تقریبا هیچ کاری برای این دو جشنواره شعر فجر و جایزه جلال نشده است. برای اینکه دستگاه اداری مناسبات خود را دارد و شناختی از حوزه کار و هنرمندان ندارد و خیلی راحت نمی‌تواند اعتماد اهل هنر را جلب کند. منتها ما درمجموع نه فقط در حوزه شعر و داستان و ادبیات بلکه در حوزه‌های دیگر هم با این مشکل مواجه هستیم. مثلا در ورزش هم با این مشکل مواجه هستیم. بالاخره درنهایت دستگاه اداری و نظام اداری می‌خواهد بدون اینکه تخصص و اهلیت داشته باشد، در این امور دخالت کند و قبلا هم برگزار می‌کردند یعنی جشنواره فجر و جایزه جلال از طرف دستگاه اداری برگزار می‌شد و با همان کیفیتی بود که گزارش کار اداری دادند.
امیدواریم که این تغییر و تحول موجب این نشود که در محتوا و شیوه داوری دخالت کنند یعنی حالت دستگاه اداری و نظام مدیریتی حالت پشتیبان داشته باشد. تجربه من می‌گوید کسانی که قدرت اداری و قدرت بروکراتیک دارند معمولا راضی نمی‌شوند کنار بنشینند و کار را به دست متخصصان بدهند. این امر تجربه شخصی من است. فعلا درمورد برگزاری جشنواره‌ها حداقل باید این امید را به اهالی ادبیات و شعر بدهیم که مطمئنا این جشنواره‌ها تا پایان سال برگزار شوند اما درمورد نحوه برگزاری باید منتظر باشیم که چه چیزی را درنظر گرفته‌اند.»
نمایشگاهی که تبدیل به کارناوال شد
امینی به مساله نمایشگاه کتاب اشاره می‌کند و می‌گوید: «ببینید چه بلایی سر نمایشگاه کتاب آمد؟ در آغاز که نمایشگاه کتاب خیلی خوب برگزار می‌شد و این هم به‌خاطر حضور افرادی بود که با ناشران یا نویسندگان در ارتباط بودند و جلسات خیلی پربار و سخنرانی‌های خوبی می‌شد. به‌تدریج به این سمت رفت که هم بستنی و ذرت بفروشند و بچه‌ها را گریم کنند و نمایش خیابانی بدهند. نمایشگاه کتاب تبدیل به کارناوال شد به‌نحوی که اهل قلم و نویسندگان خیلی رغبت نمی‌کردند به آنجا رفت‌وآمد کنند. شلوغ‌تر و پرهیاهوتر و بی‌محتواتر شد. وقتی به آثاری که در نمایشگاه کتاب سال‌های اخیر نگاه می‌کنید، بیش از 70-60 درصد کتاب‌ها از کتاب‌های زرد بازاری به‌دردنخور، کتاب تست، اسرار درباره کوروش و امثالهم بودند. به‌خاطر اینکه کسی که کار را برگزار می‌کرد، درک صحیحی از ظرفیت‌های این فضای فرهنگی نداشت. مدیر اداری و کارمند است. خیال می‌کند هرچه نمایشگاه شلوغ‌تر باشد بهتر است. اساسا ذات نظام بروکراسی آمار و کمیت است و با کیفیت سروکار زیادی ندارد. به‌نظرم، امسال و در وضعیت شیوع ویروس کرونا می‌توان فرصتی را فراهم کرد تا نگاه و رویه به برگزاری نمایشگاه کتاب تغییر کند.»
نمایشگاه کتاب مجازی یا فیزیکی؟
علی‌رغم نقدهایی که به نحوه برگزاری نمایشگاه کتاب سال‌های اخیر مطرح می‌شود اما همچنان اردیبهشت‌ماه برای کتاب‌دوستان و ناشران، بوی کتاب و آشتی جامعه با ورق‌های کاغذی را می‌دهد. امسال به‌دلیل وجود کرونا، نمایشگاهی نداشتیم. ضمن اینکه خیلی از ناشران در این اوضاع اقتصادی، منتظر بودند نمایشگاه برگزار شود تا بتوانند کمی از فروش کتاب‌هایشان برای گردش مالی نشر را تامین کنند. حالا حرف از نمایشگاه مجازی کتاب زده می‌شود، نمایشگاهی که شاید بتواند کمی ناشران را از این وضعیت اقتصادی نجات دهد. ۲۰ شهریورماه، علیرضا اسماعیلی، مشاور اجرایی معاون امور فرهنگی وزارت ارشاد به ایبنا گفت: «مقرر شده نخستین نمایشگاه مجازی کتاب بعد از طرح پاییزه کتاب ۹۹ برگزار شود و به مدت یک‌هفته برای برگزاری این نمایشگاه پیش‌بینی و احتمال تمدید آن نیز درنظر گرفته شده است.» اسماعیلی درباره مراحل فنی مربوط به برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب توضیح داد: «بسیاری از مباحث نمایشگاه ازجمله موضوع‌های مرتبط با لجستیک در مراحل پایانی قرار دارد.» مشاور اجرایی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسخ به این پرسش که آیا بعد بین‌المللی نمایشگاه کتاب نیز در نخستین نمایشگاه مجازی برقرار است، بیان کرد: «نمایشگاه مجازی کتاب، هیچ‌گاه جای سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را نمی‌گیرد زیرا نمایشگاه کتاب تهران دارای ویژگی‌هایی است که تنها درقالب فیزیکی قابل اجراست، اما از آنجایی که کتاب ناشران خارجی متقاضی حضور در نمایشگاه سی‌وسوم وارد گمرک شده بود و با شیوع ویروس کرونا نمایشگاه برگزار نشد، تلاش می‌کنیم بخش خرید خارجی را نیز درقالب نمایشگاه مجازی سامان دهیم.»البته ناشران هم که به‌دنبال نمایشگاهی بودند تا بتوانند مشکلات‌شان را کمی با برگزاری نمایشگاه کم کنند، به بحث مجازی‌بودن نمایشگاه منتقد بودند. مثلا سعید مکری مدیر نشر اسم معتقد است هر نشری برای خودش سایت و فضای مجازی دارد و دیگر احتیاج به یک فضای مجازی دیگر ندارد.
برخی دیگر از ناشران که عموما نشرهای کوچک هستند به اهمیت نمایشگاه فیزیکی کتاب در دیده‌شدن ناشران کوچک اشاره می‌کردند و اینکه با حضورشان می‌توانند درمقابل ناشران بزرگ عرض‌اندام کنند و فرصتی داشته باشند تا خودشان را به مخاطب بشناسانند اما این اتفاق در نمایشگاه مجازی شاید سخت باشد. مطمئنا مخاطب به‌دنبال کتاب‌هایی می‌گردد که با ناشر آن آشناست یا اینکه خود کتاب را می‌شناسد اما اینکه به‌دنبال آن باشد که یک ناشر شناخته‌نشده را بشناسد کار بسیار دشواری است.
مساله دیگر برای ناشرانی که منتقد برگزاری این نمایشگاه هستند، مخاطب است. مطمئنا ناشری که خودش فضای مجازی دارد بستر این کار را هم دارد و مخاطب خودش را دارد. حالا این فضای نمایشگاه جدید باید یک مخاطب جدید هم برای این ناشران داشته باشد و اگر آورده و مخاطب جدید ندارد پس دلیلی برای شرکت این ناشران در نمایشگاه وجود ندارد.
نمایشگاه مجازی همچنان برای ناشران مبهم است اما هفته قبل از هزینه 6میلیاردی برای برگزاری این نمایشگاه صحبت کردند. هزینه‌ای که مطمئنا در این اوضاع اقتصادی هزینه زیادی است و باید دید بالاخره چه اتفاقی برای برگزاری نمایشگاه کتاب در سال 99 می‌افتد.
جشنواره شعر فجر و مشخص نبودن برگزاری
جشنواره شعر فجر یکی از جشنواره‌هایی است که هرساله در بهمن‌ماه برگزار می‌شود و مخاطبان خاص خودش را دارد. چندسال بود که برگزاری این جشنواره با بنیاد شعر ادبیات داستانی ایرانیان بود و امسال این مسئولیت به موسسه نمایشگاههای فرهنگی سپرده شده است.
هرسال دوماه بعد از پایان جشنواره در بهمن یا اوایل اسفند، هیات‌علمی جشنواره معرفی می‌شدند تا کارشان را برای جشنواره بعدی و بررسی کتاب‌ها شروع کنند اما امسال هنوز این اتفاق نیفتاده درحالی که با گذشت چندماه از زمان مقرر اعلام اسامی هیات‌علمی، فقط پنج‌ماه تا برگزاری جشنواره باقی‌مانده است. باید از الان برای برگزار شدن یا نشدنش تصمیم گرفته شود. به گفته اسماعیل امینی، این جشنواره مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی را دارد اما هنوز برای برگزاری‌اش در سال کرونایی تصمیمی گرفته نشده است.
جایزه جلال و تاخیر در برگزاری
چندسالی است که در آذرماه یکی از بزرگ‌ترین جایزه‌های ادبیات برگزار می‌شود؛ اما هنوز شرایط برگزاری جایزه جلال اعلام نشده است. هفته گذشته با حکم وزیر ارشاد، ابراهیم حسن‌بیگی و مصطفی راضی‌جلالی به‌عنوان دبیر علمی و دبیر اجرایی سیزدهمین دوره جایزه جلال انتخاب شدند. باید دید این احکام جدید چه زمانی برای جایزه‌ای که فقط دوماه تا برگزاری آن باقی مانده است کار را آغاز می‌کنند؟البته نقل‌قولی هم وجود دارد که امکان اینکه این جایزه امسال به‌دلیل شیوع کرونا به این زودی برگزار شود، وجود ندارد و اینکه چون کارهای اجرایی آن باقی‌مانده با تاخیر برگزار می‌شود.
جشنواره دوسالانه پروین و لغو بی‌سروصدا
سال 97 آخرین سال برگزاری جشنواره دوسالانه پروین اعتصامی بود و باید امسال در خرداد یا تیرماه این دوسالانه برگزار می‌شد اما این اتفاق نیفتاد و حتی یک اطلاع‌رسانی درمورد این موضوع نشد. مخصوصا با ادغام‌هایی که در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد صورت گرفت، این جشنواره برگزاری‌اش با هاله‌ای از ابهام مواجه شد و بهروز جلالی، معاون فرهنگی بنیاد شعر و ادبیات داستانی که حالا مسئولیت بخش شعر موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران را به‌عهده دارد با تایید خبر برگزار نشدن جایزه پروین در زمان مقرر به فارس گفته است: «همیشه بلافاصله بعد از جشنواره شعر فجر، برنامه‌ریزی برای جایزه پروین آغاز می‌شود، اما در پایان فجر سال گذشته، بلافاصله شیوع کرونا موجب تعطیلی تمام جشنواره‌ها و برنامه‌های حضوری کشور و همچنین لغو جلسات برنامه‌ریزی آنها شد. به همین دلیل امکان تشکیل جلسه هیات‌علمی برای جایزه پروین را نداشتیم. ضمن اینکه ممکن است برگزاری جایزه پروین پس از ادغام موسسات و تقسیم کار مراکز وابسته به موسسه فراگیر از عهده بنیاد فعلی خارج شود. بنابراین، به‌طور قطع جایزه پروین اعتصامی در موعد مقرر یعنی خرداد یا تیر امسال برگزار نمی‌شود و ممکن است در بهترین حالت، طبق اساسنامه این جایزه در زمستان برپا شود. البته دراین‌باره نمی‌توان خبر قطعی داد.»
نمایشگاه مجازی کتاب دفاع‌مقدس و مخاطب کم
هفته دفاع‌مقدس بهانه‌ای بود تا ناشران این حوزه دور هم جمع شوند و محفلی را برای فروش کتاب‌هایشان داشته باشند اما امسال کرونا این فرصت را از این ناشران گرفت و چهار ناشر ازجمله سوره مهر، روایت فتح، انتشارات بیست‌وهفت بعثت و شهیدکاظمی جمع شدند و نمایشگاه مجازی‌ای را به‌راه انداختند، نمایشگاهی که نتوانست آورده مالی چندانی برای ناشران داشته باشد و همین صرف برگزاری برایشان کفایت کرد که اعلام کنند توانسته‌اند این نمایشگاه را هرچند به‌صورت محدود و با مخاطب کم برگزار کنند.
غنی‌پور و بیستمین دوره
نوزدهمین دوره جشنواره‌شان را سال گذشته و در اسفندماه و در شرایطًی که تازه کرونا آمده بود برگزار کردند. پشتوانه‌شان مسجد است و به همین پشتوانه سال‌هاست که این جشنواره را داخل همان مسجدی که دور هم با شهید غنی‌پور جمع می‌شدند، برگزار می‌کنند. امسال باید بیستمین دوره را برگزار کنند اما هنوز خبری از برگزاری نیست. باید دید امسال این جشنواره که به قول رضا امیرخانی از صمیمی‌ترین جشنواره‌هایی است که برگزار می‌شود و مهم‌ترین نکته‌اش همین مسجدی‌بودن است، برگزار می‌شود یا نه؟
* نویسنده: عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار